دانلود تحقیق بررسی دوره اشکانی

از هنر این دوره اطلاعات زیادی در دست نیست و آثار مکشوفه به دلیل در دسترس نبودن معیارهای معتبر تاریخ گذاری، کمتر راهگشا هستند با این حال اندک آثار موجود، حاکی از رهایی تدریجی هنر این دوره از تاثیر هنرهای یونانی و رومی است.

در دوره ی اشکانیان هنر ایران تا حدودی ملهم و متاثیر از سنتهای پیشین خود بود.

با این حال این هنر کاملا ایرانی به شمار می رفت و اگرچه از نظر تکنیک و موضوع تا حدی دچار انحطاط شده بود ولی صبغه ی ملی خود را حفظ کرده بود.

هنرمندان این عهد به اقتضای زمان، کم کم آثار هنر، یونانی را که محصول حکومت اسکندر و جانشینان او بود ازخاطره‌ها زدودند وهنری نو وایرانی به وجود آوردند.

از جلوه‌های مهم هنری این عهد، هنر گچبری را می توان نام برد که رواج بسیاری داشت و نقوش آن تلفیقی از سبک یونانی و هخامنشی است.

بهترین آثار هنری گچبری این عهد بر روی دیوارهای مکشوف در آشور، اوروک (در عراق) و کوچه خواجه (در سیستان) یافت شده است.

رونق هنر گچبری بیشتر به سبب وفور گچ معدنی و سهولت کار با آن بوده که رغبت بیشتری در استفاده از این روش تزئینی را سبب می گشته است.

در آن روزگار ملاط گچ به سهولت بر دیوار کشیده می شد و به سرعت خود را
می گرفت و سفت می شود لذا هنرمندان اشکانی به سرعت و سهولت می توانستند سطح وسیعی را با نقش و نگاره های زنجیره ای بپوشانند.

رواج این نوع نقوش تکرار شونده را برخی مرتبط بانقوش مشابهی می‌دانند که درباقته‌های ایلیاتی پارتیان چادر نشین مشاهده می شود.

در دوره اشکانی صنایع دستی نیز ترقی کرد و این خود عامل مهمی در تجارت و بازرگانی با بنادر سوریه و فینیقیه بود.

یکی از عمده ترین کالاهای صادراتی زمان اشکانیان، بافته های پارچه ای بود که به نقش ها و تصاویر مقتبس از نقوش اساطیر ایرانی و یونانی مزین بود.

برخی از این پارچه ها نیز با پولک های نقره و نخهای زری و نقوش زرین تزئین می شد.

امپراتوری اشکانی
دوره کوتاه مدت حکومت یونانی ها بر ایران
بامرگ نابهنگام اسکندر مقدونی،نزاع سختی میان سرداران جاه‌طلب اوبرسر جانشینی او درگرفت.

عاقبت پس از چند سال زد و خورد، امپراتوری وسیعی که اسکندر طی سالها جنگ و خونریزی به دست آورده بود، از هم پاشید و یونان به چند کشور کوچک تقسیم شد.

در این میان سرداری به نام سلوکوس با تصرف ایران، پادشاهی مستقلی به وجود آورد که به نام خود و، دولت سلوکی نام گرفت.

سلوکوس سپس در نبرد با سرداران دیگر موفق شد سوریه و قلمرو وسیعی از آسیای صغیر (ترکیه کنونی) را ضمیمه خاک کشور خود کند.

سکه یونانی با نقش اسکندر مقدونی؛ (تصویر پشت سکه: الهه اتنا با لباس رزم روی چهارپایه ای نشسته و فرشته پیروزی را در دست دارد.) پشت سکه نیز به خط یونانی نوشته شده است: باسیلیوس الکساندروی (یعنی: اسکندر بزرگ).

سکه سلوکی با نقش سلوکوس اول (تصویر پشت سکه: پادشاه در حال دریافت تاج از الهه پیروزی)؛ محل ضرب سکه: شوش
سلوکیان که به خاطر وسیع بودن قلمرو کشورهای تصرف شده و نیز نداشتن پایگاه مردمی، ادامه حکومت خود رادشوار می دیدند، سعی کردند با احداث شهرها و مهاجر نشینهای جدید، آداب ورسوم یونانی را دراین سرزمینهای اشاعه دهند و با فعالیتهای فرهنگی، مردم را با خود همراه سازند.

از مهمترین شهرهای سلوکی می توان به سلوکیه و انطاکیه اشاره کرد که اولی به دستور سلوکوس اول، برکنار رود دجله و دومی به دستور آنتیوخوس اول (پس و جانشین سلوکوس) در شمال سوریه احداث شد.

در ایران نیز شهرهای بسیاری با نام های یونانی ساخته شد.

یکی از این شهرها که در نزدیکی نهاوند امروزی قرار داشت، به افتخار خواهر آنتیوخوس سوم، لائودیکیه نامیده شد.

احداث این شهرها که با ایجاد پایگاه های نظامی نیز همراه بود، برای مقابله با شورش های محلی و ضد سلوکی بسیار مفید بود.

با اینکه اداره این شهرها به شهربانان محلی سپرده شده بود، پادشاه بر تمامی امور نظارت کامل داشت و نمایندگان او هر از چندگاهی به صورت یک اردوی متحرک نظامی،‌برای سرکشی به شهرهای مختلف سفر می کردند.

از مهمترین شهرهای سلوکی می توان به سلوکیه و انطاکیه اشاره کرد که اولی به دستور سلوکوس اول، برکنار رود دجله و دومی به دستور آنتیوخوس اول (پس و جانشین سلوکوس) در شمال سوریه احداث شد.

سکه سلوکی با نقش آنتیوخوس اول (تصویر پشت سکه: خدای آپولو، با کمانی در دست، روی سنگ معبد دلفی نشسته است) پشت سکه به خط یونانی نوشته شده است: باسیلیوس آنتیوخوس (یعنی: آنتیوخوس بزرگ)؛ محل ضرب سکه: سلوکیه.

سکه ای با نقش باگداتس (شهربان ساتراپ خودمختار پارس در دوره سلوکی ها) پشت سکه، تصویر حاکم در حال نیایش در برابر معبد زرتشتی و نیز پرچمی شبیه پرچم هخامنشی ها دیده می شود.

اما با درگیری هایی که جانشین بعد از سلوکوس در آسیای صغیر پیدا کردند، نظارت و سرکشی آنها به ولایات شرقی کاهش یافت و همین عامل باعث برو شورش هایی در نواحی مختلف ایران شد.

در این دوران که اعتراض مردم علیه دولت بیگانه سلوکی شدت گرفته بود، یکی از سرکردگان قوم ایرانی پارت به نام اشک (ارشک) علیه دولت سلوکی قیام کرد و سلسلسه جدیدی به نام اشکانی (پارتی) را در شرق ایران تاسیس کرد.

جانشین اشک، طی جنگهای بسیار، موفق شدند اشغالگران یونانی را به سوی مرزهای غربی عقب برانند.

عاقبت در سال 129 پیش از میلاد و با شکست آنتیوخوس هفتم از فرهاد دوم اشکانی، دوران حکومت 70 ساله سلوکی ها بر ایران خاتمه یافت و مدت کوتاهی بعد، امپراتوری در حال انحطاط آنها به دست دولت توسعه طلب روم منقرض شد.

معبد آناهیتا با ستون هایی به سبک دوریک یونانی در کنگاور: از معدود آثار دوره سلوکی- اشکانی در ایران اشک اول، بنیانگذار امپراتوری اشکانی اشک اول یکی از بزرگان خاندان اپارتی بود که توانست با متحد کردن سران قبایل دیگر علیه متجاوزان یونانی قیام کند.

وی و در سال 250 پیش از میلاد، سلسله پارت را در شمال شرقی ایران تاسیس کرد.

پس از اشک، برادرش تیر داد که به احترام بردارش خود را اشک دوم می نامید، از درگیری های داخلی سلوکیان استفاده کرد و بخش های مهمی از ایران از جمله خراسان، گرگان و سمنان را از دست سلوکی ها آزاد کرد و چندی بعد پایتخت سلسله اشکانی را از شهر نیسا به شهر صد دروازه (در نزدیکی دامغان امروزی) منتقل کرد.

اردوان اول (اشک سوم) که پس از تیرداد به پادشاهی رسید، ازگرفتاری آنتیوخوس سوم درآسیای صغیر استفاده کردو شهرهای ری و اکباتان (همدان فعلی) را نیز تصرف کرد؛ اما چندی بعد پادشاه سلوکی با لشکر بزرگی به ایران بازگشت و علاوه بر شهرهای از دست رفته، پایتخت اشکانیان را نیز تصرف کرد.آنتیوخوس سپس به گرگان حمله کرد اما درآنجا با مقاومت شدید سواره نظام اشکانی مواجه شد.

دوران پادشاهی فریاپت و فرهاد اول تقریبا بدون درگیری با سلوکیان گذشت تا اینکه مهرداد اول (اشک ششم) موفق شد طی نبردهای طولانی، شهرهای مهمی چون آذربایجان، فارس، خوزستان، سلوکیه و بابل را فتح کند.

مهرداد اول که از باتدبیرترین پادشاهان اشکانی بود، برای اداره بهتر امور مملکت، تشکیلات دولتی و کشوری جدیدی برقرار کرد.

سکه اشکانی با تصویر اشک اول؛ قدمت: سال 240 پیش از میلاد؛ محل ضرب سکه: شهر نیسا سکه اشکانی با نقش مهرداد دوم (اشک نهم)- قدمت: سال 80 پیش از میلاد؛ محل ضرب سکه: شهر سلوکیه یکی از اقدامات مهم او تشکیل یک مجلس مشورتی از شاهزادگان و خانواده سلطنتی و مجلس دیگری متشکل از اشراف و روحانیون بود.

طبق آنچه در منابع تاریخی آمده است، هرگاه این دو مجلس با هم برقرار می شد، مهستان نام می گرفت.

وظیفه مجلس مهستان، انتخاب پادشاه یا خلع او از مقام سلطنت بود.

با مرگ مهرداد اول، پسرش فرهاد دوم (اشک هفتم) بر تخت سلطنت نشست.

او طی نبرد بزرگی با سلوکی ها، بر آنان پیروز شد وبا کشتن آنتیوخوس هفتم، سلوکی ها را برای همیشه از ایران فراری داد.

پس از فرهاد نیز مهرداد دوم (اشک نهم) به پادشاهی رسید.

در نخستین سالهای حکومت این پادشاه، قبایل وحشی از شرق به ایران حمله کردند.

مهرداد پس از شکست دادن آنها، به هند و ارمنستان لشکر کشید و آن سرزمین ها را نیز ضمیمه خاک ایران کرد.

از زمان اشک اول تا مهرداد دوم و با توسعه امپراتوری اشکانی (پارتی) به غرب، به تدریج پایتخت نیز از نیسا به سلوکیه منتقل شد.

نبرد حران (کاره)، نخستین پیروزی ایران بر روم پس از اخراج سلوکیان از خاک ایران، دولت اشکانی که در پی توسعه امپراتوری تازه تاسیس خود به سمت غرب بود، با دولت روم که در حال توسعه قلمرو خود به جانب شرق بود، در منطقه ارمنستان و سوریه روبه رو شد.

اولین برخورد ایران و روم در زمان فرهاد سوم (اشک یازدهم) رخ داد.

در آن زمان پومپئوس، سردار معروف رومی که برای سرکوب کردن شورش میتراداتس (پادشاه کشور کوچک پنتوس در آسیای صغیر) به ارمنستان لشکر کشیده بود، با اعتراض رسمی پادشاه ایران مواجه شد.

اما نبرد واقعی میان ایران و روم زمانی روی داد که کراسوس، دیگر سردار رومی به خاک ایران تجاوز کرد.

در آن زمان پادشاه ایران، ارد اول بود که پس از مطلع شدن از نقشه کراسوس یکی از سرداران بزگ ایرانی به نام سورنا را مامور حفاظت از مرزهای کشور کرد.

در نبردی که میان ارتش 42 هزار نفری روم با سپاه کوچک 10 هزار نفری ایرانی در مرز حران رخ داد، سورنا با توسل به یک حیله جنگی موثر موفق شد علاوه بر کشتن کراسوس و 20 هزار لژیونر رومی، حدود 10 هزار تن از سربازان دشمن را نیز به اسارت بگیرد.

مگر کراسوس و شکست سنگین ارتش مجهز روم، ضربه جبران ناپذیری به امپراتوری مقتدر روم وارد ساخت؛ به طوری که مورخان بزرگ یونانی و رومی آن زمان، نبرد حران را بزرگترین پیروزی امپراتوری شرق بر غرب لقب دادند.

سکه اشکانی بانقش ارداول (اشک سیزدهم؛ قدمت: 57 پیش ازمیلاد؛ محل ضرب سکه: شهر اکباتان (همدان فعلی).

نیزه دار، کماندار و پرچمدار اشکانی؛ نوع زره و پوشش این سربازان برگرفته از منابع تاریخی چون کتاب مورخین یونانی رومی است.

مجسمه کراسوس، سردار رومی، محل نگهداری: ایتالیا- موزه آثار باستانی شهر رم مجسمه مفرغی برنزی بزرگ زاده اشکانی از شمس سده دوم پیش از میلاد محل نگهداری: تهران- موزه ایران باستان.

سکه اشکانی با نقش فرهاد چهارم (اشک چهاردهم)؛ قدمت: سال 37 پیش از میلاد؛ محل ضرب سکه: شهر ری در حدود 37 پیش از میلاد و در زمان پادشاهی فرهاد چهارم، یکی دیگر از سرداران رومی به نام مارک آنتونی برای کسب افتخار و جبران شکست کراسوس با 80 هزار لژیونر مجهز رومی به ایران حمله کرد اما با مقاومت دلیرانه سربازان اشکانی مواجه شد و عاقبت پس از تحمل شکستی خفت بار، مجبور به عقب نشینی شد.

بامرگ آنتونی، نخستین امپراتور روم به‌نام آگوستوس سزاربه قدرت رسید.

امپراتور جدید که نبرد با ایرانیان را بی حاصل می دید، تصمیم گرفت با اشکانیان صلح کند.

فرهاد چهارم نیزبه احترام پیمان صلح، پرچم هایی را که ایرانیان در زمان جنگ حران غنیمت گرفته بودند، به دربار روم باز گرداند.

روی این سکه رومی که به مناسبت جشن بازگشت پرچم های ارتش روم در سال 20 پیش از میلاد ضرب شده، تصویر امپراتور آگوستوس سزار و پشت آن، نقش سفیر اشکانی درحال اهدای پرچم به امپراتور روم حک شده است.

سکه اشکانی با نقش فرهاد پنجم (اشک پانزدهم) و مادرش ملکه موزا؛ قدمت: سال 10 پیش از میلاد؛ محل ضرب سکه: شوش امپراتور روم در جواب محبت پاداش ایران در بازپس دادن پرچم های روم، دختر زیبارویی به نام موزا را به دربار ایران فرستاد.

با مرگ فرهاد چهارم، فرزندی که از موزا به دنیا آمده بود، به نام فرهاد پنجم، به پادشاهی رسید اما چون مردم او را یک خارجی می دانستند، ادامه سلطنتش چندان دامی نیافت و عاقبت پس از دو سال با حکم مجلس مهستان از سلطنت خلع شد.

پس ازبرکناری فرهاد پنجم،‌دوران افول‌امپراتوری اشکانی آغاز شد.

بیشتر پادشاهانی که پس از او به سلطنت رسیدند، فقط در پی حفظ تاج و تخت خود بودند.

در زمان پادشاهی بلاش اول (اشک بیست و سوم)، یکی از امپراتوران روم به نام تراژان که از ضعف دولت مرکزی ایران باخبر شده بود، به ارمنستان لشکر کشید و آنجا را تصرف کرد.

بلاش وجانشینان وی برای بازپس گیری ارمنستن تلاش بسیاری کردند اما موفق نشدند.

عاقبت در سال 267 پس از میلاد و زمانی که نارضایتی مردم از پادشاهان اشکانی به اوج خود رسیده بود، یکی از شاهزادگان ساتراپ پارس به نام اردشیر بابکان، علیه اردوان پنجم (اشک بیست و هشتم) شورید و با کشتن او به سلطنت 470 ساله اشکانیان خاتمه داد.

سکه اشکانی با نقش اردوان (اشک نوزدهم)؛ قدمت: سال 40 پس از میلاد؛ محل ضرب سکه: شهر اکباتان (همدان امروزی) پشت این سکه، نقش پادشاه درحال دریافت عصای سلطنتی از تیشه (الهه بخت و اقبال شاهی) حک شده است.

کاخ هترا؛ نتها کاخ بجا مانده از دوره اشکانی مرزهای جغرافیایی سرزمین کهن ما در طول تاریخ طولانی خود، بارها تغییر شکل داده است.

گاهی پیشروی کرده و زمانی پس نشسته و در هر عقب نشینی بخشی از میراث آن در سرزمین های دور به یادگار مانده است.

شهر وکاخ هترا که درمعماری آن آمیزه ای از سه تمدن بزرگ ایرانی، یونانی و رومی به چشم می خورد، یکی از مهمترین محوطه های باستانی دوره اشکانی است که هم اکنون کیلومترها دورتر از مرز ایران امروزی و در خاک کشور عراق قرار دارد.

نام این شهر برای نخستین بار در سال 115 میلادی و در گزارش لشکر کشی تراژان ثبت شده است.

در آن سال، تراژان به قصد توسعه مرزهای امپراتوری روم وارد مرزهای ایران شد و پس از پیشروی به شهر هترا رسید؛ اما از آنجا که استحکامات دفاعی هترا بسیار مستحکم بود، پس از مدتی محاصره بی حاصل، آنجا را ترک کرد.

شواهد باستان شناسی و کتیبه های کشف شده نشان می دهد که شهر هترا در اواخر قرن‌دوم میلادی‌به دلیل قرارگرفتن درمسیر ارتباطی ایران وروم، یکی ازپر رونق‌ترین شهرهای دنیای باستان به حساب می آمده؛ اما بعدها با انقراض سلسله اشکانی و تسخیر آن به دست ساسانیان، برای همیشه متروک و خالی از سکنه شده است.

کاخ اشکانی هترا (Hatra Palace)؛ در نزدیکی شهر موصل عراق.

نقش برجسته شیرهای بالدار در کنار گلدانی از گل زیبای نیلوفر محل کشف: سر در ورودی کاخ هترا در عراق محل نگهداری فعلی: امریکا- موزه متروپولیتن نیویورک تندیس سنگی ملکه اشکانی تندیس سنگی ملکه اشکانی محل نصب و نگهداری: عراق- کاخ هترا محل‌نگهداری عراق- موزه‌آثار باستانی شهر بغداد 4-1- هنر اشکانی 1-4-1- پیکر سازی و نقش برجسته: سلوکی ها اصلا یونانی بودند و اشکانی ها هم که بعدا به قدرت رسیدند، دنباله رو دستاوردهای فرهنگی و هنری یونانیان بودند.

پس طبیعی است که آثار به دست آمده از اشکانیان و تشخیص هنر آنها از هنر یونانی مشکلاتی بوجود می آورد، مثلا اکثر پیکره های اشکانی از تناسب و ترکیبی برخوردارند که اصولا خاص هنر یونانی است و بر ما کاملا روشن نیست که این آثار به عنوان مجسمه به کار می رفته و یا برای سر ستونها و غیره استفاده می شده است.

مجسمه ای مفرغی نیز از یک مرد اشکانی به دست آمده که خصوصیات هنر یونانی در آن کاملا مشخص است.

یعنی توجه به ریزه کاریهایی که منتج از سبکهای یونانی است (تصویر 47-1).

این تاثیر پذیری را در عناصر مکمل معماری مثل ستونها و استفاده از مجسمه به عنوان عناصر تزئینی نیز می توان دید (تصویر 48-1) تمایل به تمدن یونانی حتی در سکه های اشکانی و نوشته روی آن به خوبی آشکار است.

بر سکه های اشکانی اکثرا نوشته شده که «یونانی دوست» است.

(تصویر 49-1).

تصویر 47-1- مجسمه مفرغی از اشکانیان، به اندازه طبیعی.

محل نگهداری: موزه ایران باستان- تهران.

تصویر 48-1- کاربرد مجسمه درمعماری عهد اشکانی پالمیر.

محل نگهداری: موزه دمشق- سوریه.

تصویر 49-1- پشت سکه عهد اشکانی (فرهاد چهارم) با عبارت «دوستدار یوناینان» 2-4-1- نقاشی: آثاری از نقاشی دوره اشکانیان در کوه خواجه (سیستان) و دورااروپوس (بین النهرین) به دست آمده است.

این نقاشیها نیز همان خصوصیت عام هنر اشکانی را که به هر حال از تاثیرات هنر بیگانه مبرا نیست، نشان می دهند.

اما به خصوص در نقاشیهای کوه خواجه می توان سرچشمه های سنن تزئینی در نقاشی پس از اسلام را نیز جستجو کرد.

بدین معنی که در آنجا هم با رنگهای تخت و بدون سایه روشن، و با قلم گیری سیاه در مرز پیکرها (فیگورها) ماجهیم.

تصویر 50-1- نقاشی دیواری از کوه خواجه، عهد اشکانی.

3-4-1- فلز کاری: درزمان اشکانیان تاثیر هنر یونانی را در آثار هنری به راحتی می توان دید.

رشد جواهر سازی و استفاده بیشتر از فلز است.

یعنی اکثر ظروف از فلز تهیه می شده است.

اما در مجموع فلز کاری از این پس ارزشی زینتی می یابد و جواهر سازی رشته ای خاص می گردد.

تصویر 51-1- جواهرهای عهد اشکانی.

حجاری ها و مجسمه های کوچکی که از گل پخته شکل گرفته اند و مجسمه های مفرغی که ازجنس عاج و به نحو ناشیانه و زمخت ساخته شده اند، نمونه هایی از آثار این دوره محسوب می گردند.

کوزه های سفالین عهد اشکانی عمدتا دارای نقش هایی بوده اند و انواع ساده و رنگی آنها دارای اهمیت هنری چندانی نمی باشند.

شکل 2 هنر چهره پردازی اشکانیان نیز نوعی شیوه واقع نمایی را اختیار کرده و تضاد با شیوه ی آرمانی یونانیان به ویژه در مسکوکات این دوره مشهود است.

به گونه‌ای که در نقش روی سکه های این دوره حتی به جزئیات ناچیز هم توجه شده است.

شکل 3 نتیجه گیری: هنر اشکانی، پرتو افکن تمدن های همجوار خود نیز گشت و بر اقوام بدوی همسایه خود، تا دشت های روسیه جنوبی و حتی چین تاثیر گذاشت.

اشکانیان به نوبه ی خود از هنر این اقوام الهام گرفتند و شیوه ی جواهر سازی رنگارنگ و پر زرق و برق از آن زمان در ایران رایج گشت.

در واقع باید گفت با وجود شاخصه های هنری مزبور به دلیل آنکه سلاطین اشکانی و اطرافیان آنها توجه زیادی به امور هنری نداشتند در مدت طولانی حکومت آنان هنر ایران به پیشرفت قابل محلاحظه ای دست نیافت.

آثار برجای مانده نیز نشان می دهد که هنرمندان پارتی چندان در فکر ابداع و نوآوری نبودند و بیشتر به ظواهر امور علاقه نشان می دادند.

با این حال هنر پارتی راه خود را به سوی آینده گشود و موفق شد آنچه را که میراث اجدادی و ملی خود محسوب می شد احیا و به قرون بعد رهسپار سازد.

منابع و ماخذ 1.

هوار، کلمان: ایران و تمدن ایرانی، ترجمه حسین انوشه، تهران، امیر کبیر، 1368.

2.

گیرشمن، رمان: ایران از آغاز تا اسلام، ترجمه محمد معین، علمی و فرهنگی، 1363.

3.

راوندی، مرتضی: تاریخ اجتماعی ایران (جلد اول)، تهران، امیر کبیر، 1357.

4.

اینترنت سایت Google.

Com 5.

مولف: دفتر برنامه ریزی درسی آموزش های فنی و حرفه ای نام کتاب تاریخ هنر ایران، ناشر: (انتشارات مدرسه) چاپ اول، 1381، چاپ ششم 1385.