-نگاهی به روابط ایران وروس از روزگاران قدیم تا جلوس فتحعلی شاه
قدیمی ترین روابط بین ایرانیا و ملل اسلاو را که اسلاف روسها هستند شاید بتوان در لشکرکشیداریوش اول هخامنی به سواحل شمالی دریای سیاه در سنه 513قبل از میلاد مسیحجستو جو کرد اما روابط حقیقی و تاریخی بین ایران وروس ها با یک سلسله استیلاوتاخت وتاز از طرف روسها چه از طرف خشکی و چه از طرف دریای خزر به ایران اغاز میشود که بنابر قراقراینی که ارنست کونیک مورخ روسی به دست آورد تاریخ اولین تاخت و تاز رادر سال 880 میلادی (266 – 267 ه.ق) دانسته است.
در سال 298 هجری (911 میلادی) نیز جمعی از روسها با شانزده کشتی دریای خزر را پیموده و به خاک طبرستان حمله کرده اند .
ولی تا اواخر قرن هفدهم میلادی مطابق با اواخر قرن یازدهم هجریظاهراَ تاخت و تازهایی که روسها به نواحی مختلف ایران داشته اند هنوز حالت ساطه جویی نداشته و دنباله ای پیدا منی کرده است تا اینکه در سال 1668 میلادی (1089 قمری) یکه از قزاقان ناحبه رود دون به نام ستنکو رازین بالشکریانش درسواحل دریای خزر پیشروی نمودند.
شاه سلیمان صفوی با او به مقابله برخاست و لشکریانش را که تا دروازه شهر رشت رسیده بودند به عقب راند.
پس از انقراض صفویه و ضغف دربار ایران روس ها به متصرفات جنوبی خود افزوده و با گرجستان همسایه شده بودند وناچار که هر وقت که پادشاه گرجستان از جانب دربار ایران نگران و بددل می شدند وی کوشیدند پشتیبانی و هواخواهی دربار روسیه را جلب کنند .
پطر کبیر در سال (1772م-1135ه.ق) زمانی که شاه سلطان حسین مملکت را به افغان ها سپرده بود به بهانه اینکه برخی از اتباع روسی را کارگزاران ایرانی کشته اند از گردنه جبال قفقاز کشته و دربند را که قبول مورخین دروازه ایران بود به تصرف دراورد و به موجب عهد نامه ای نواحی ساحلی دریای خزر را تصرف کرد .
امّا چند سال بدون داشتن تسلت کاملی برتمام نواحی ایران حکفرمایی کردند تا اینکه اقا محمد خان قاجار بر سر کارآمد وسلسله قا جاریه را تشکیل کرد .
زمانی که آقامحمد خان بر خاندان زند قیام کرد هراکلیوس پادشاه دوازدهم گرجستان پریشانی اوضاع ایران را غنیمت شمرده و خود را تحت همایت روسیه در اورد به همین دلیل اقا محمد خان در صدد همله به گرجستان در امد (1209ق) و لسکریان خود را با کمال شتاب به طرف گرجستان سوق داد.
وی پس از تسخیر شهرهای ایروان و شوشی که بر سر راه گرجستان بودند سپاهیان خود را به تفضیل مراکز گرجستان وارد کرد با اینکه گرجیان در این جنگ منتهای دلاوری را از خود نشان دادند ولی از عهد نامه دفاع بر نیامدند و هراکسلیوس هم خود به کوهستانهای اطراف پناه برد.
به این گونه آقامحمد خان وارد شهر بی دفاع گردیدو خونریزی های بسیاری کرد و گزشته از ویرانی هایی که از خود به جای گزاشت شانزدههزار پسر ودختر را به اسارت گرفت وبعد ها با خود به ایران آورد .
پطر کبیر در سال (1772م-1135ه.ق) زمانی که شاه سلطان حسین مملکت را به افغان ها سپرده بود به بهانه اینکه برخی از اتباع روسی را کارگزاران ایرانی کشته اند از گردنه جبال قفقاز کشته و دربند را که قبول مورخین دروازه ایران بود به تصرف دراورد و به موجب عهد نامه ای نواحی ساحلی دریای خزر را تصرف کرد .
به این گونه آقامحمد خان وارد شهر بی دفاع گردیدو خونریزی های بسیاری کرد و گزشته از ویرانی هایی که از خود به جای گزاشت شانزدههزار پسر ودختر را به اسارت گرفت وبعد ها با خود به ایران آورد .
هجوم آقا محمد خان به گرجستان که توأم با بیرحمی وخشونت بود منجر به عواقب وحشتناکی گردید که کمترین آن گرایش ملل قفقاز به روسیه تزاری بود تا خود را از هجوم و اسارت ایرانیان نجات دهند .
روسیه نیز با استفاده از موقعییت مناسبی که در نتیجه هجوم قتل و غارن بی سابقه سپاهیان آقامحمد خان کسب کرده بود توانست این منتقه زرخیز پهناور را که حدود 400سال تحت حاکمیت ایران قرار داشت زیر نفوذ و حاکمیت قلمرو خود در آورد.
2-جنگهای اول ایران و روس و معاهدهگلستان پس از درگذشت کاترین در روسیه و آقامحمدخان در ایران زد و خورد از دو طرف قطع گرید و بلهوسی یا یساست پل پسر کاترین امپراتور روسیه موقتاَ موجب جلوگیری عملیات تهاجمی دولت نیرومند شمالی گردید.
فتحعلی شاه هم سخت گرفتار سرکوب مدعیا تاج و تخت پادشاهی بود.
ولی پس از مدتی از طریق اعمال قدرت امپراتور روس جرج 13قیصر گرجستانی درسال 1800م به نام خود و جانشینانش به نفع امپراطور روسیه از سلطنت کناره گیری کرد.
پرنس پرنس الکساندر برادر جوانتر جرج که میل نداشت ناظر از دست رفتن سلطنت خانوادگی باشد از دولت های ایرانی و عثمانی استمداد جست.
فطحعلی شاه علیر غم عدم تمایل به موجبات خصومت همسایه شمالی قبول کرد که الکساندر رادر مبارزه او برای بیرون راندن روسها از گرجستان همراهی کند.
ولی از وجود این نقشه به موقع اگاهی یافتند و در صدد مقابله با آن برآمدند.
به همین دلیل نامه ای به سرداد روس نوشت و به عملیات او در قفقاز اعتراض کرد سردار روس بدون اینکه پاسخی به نامه شاه بدهد به دستور تراز به عملیات تعرضی خود ادامه داد بدین ترتیب دفاع از قفقاز که مبنا بر حق حاکمیت ایران بر آن منتقه بود امری اجتناب ناپزیر موجب بروز جنگ گردید به هرحال علت اسسی جنگ اول ایران و روسیه را می توان تمایل هر دو دولت به تصرف ناحیه گرجستان دانست.
در سال اول جنگ (1219ق) برقشون ایران چندین شکست فاحش پی در پی وارد آمد.
انگلیسها که بدون استیصال فتحعلی شاه را دیدند در صدد برامد به وعده یاری او را به خود جلب و فتحعلی شاه هم چاره دفع خطر روسیه را در اتحاد با انگلستان می دانست اما انگلیسها در برابر وعده یاری به ایران انتظار داشت جزیره خارک و بندر بوشهر به انگلستان واگزار شود و پزیرش چنین شرطی برای فتحعلی شاهغیر مقدور بود.
ناچار فتحعلی شاه به فکر جلب حمایت فرانسه افتاد و در سال 1219ق-1804م دوستی خود را با فرانسه از طریق نامه نگاری آغاز کرد.
در همین هنگام ناپلئون بناپارت برنامه های توسعه طلبی خودش را به ویژه برای مقابله با رقیب نیرومند خود انگلستان دنبال می کرد.
از این رو هنگامی که فتحعلی شاه در نامهاش آمادگی خودش را برای برقراری دوستی با دولت فرانسه اعلام کرد ناپلئون از این خواسته استقبال کرد و در نامه ای به فتحعلی شاه نوشتکه من میل دارم با تو روابط مفیدی داشته باشم در همین زمان نیز از سوی فرانسه بهطور غیر مستقیم کوششهایی به کار می رفت تا انگلیسها را در انظار ایرانیا فریبکار و فرانسه را نیرومند و قابل اعتماد جلوه دهد به هر حال پس از طی مراحل مربوط و نامه نگاریهای متعدد بین سران دو کشور ایران و فرانسه فتحعلی شاه که گمان می کرد با کشور فرانسه می تواند به روسیه قلبه کند با ناپلئون متحد شد و در نتیجه (این اتحاد) عهد نامه فین کن اشتاین با یک مقدمه و 16 ماده بین ایران و فرانسه منعقد شد و ایران رسماَصحنه رقابت سیاسی دول اروپا گردید با انعقاد این عهد نامه فرانسه جای انگلیس را در ایران گرفت.
در سالهای 1812-1813م(1227-1228ق)که استقلال و تمامیت ارضی روسیه به علت فتوحات تاریخی ناپلئون به خطر افتاده بود الکساندر اول امپراطور روسیه مسمم شد که عمده قوای خود را در مرزهای غربی متمرکز ساخت و به جنگ با همسایه خود ایران خاتمه داد و به منظور حفظ امنیت و آرامش در نواحی وسیع مرزی با همسایه خود ایران روبط حسنه ای برقرار سازد.
این امر مستلزم آغاز مذکورات صلح با دولت ایران بود که اجرای آن به ژنرال رتیشچف نظامی زیرک و سیاست مدار با هوش که به امور که به امور قفقاز که کاملاَ وارد بود وحول گردید.
پیشنهاد صلح و مذاکرات وربوط به آن به علت جنگهای مداوم و طولانی و خسارات و تلفات ناشی از آن چنان در روحیه ولبعهد ایران اثر داشت که وی برای حسن استقبال به مجرد شروع به مذاکرات کلیه قوای آماده به دفاع را که در تبریز مستقر شده بود مرخص کرد تا عملاَ ترک کخاصمه موقت را اعلام کند.
دولت انگلیس نیز سعی داشت تا در کنفرانس م ملاقاتهای وربوط به این صلح و آشتی بین این دو کشور را رسماَ اعلام کرد و قرار بر این گردید که سرگور اوزلی به عنوان نماینده دولت انگلیس در مذاکرات صلح بین ایران و روسیه شرکت نماید.
اما سعی و کوشش دیپلماتهای ایران و رو سیه جهت تامین آرامش و استقرار صلح در سرحدات مرزی به جایی نرسیده و کنفرانس پس از مدتی بدون اخذ نتیجه به کار خود پایان داد و جنگ از سر گرفته شد.
فتحعلی شاه که همه درهارا به روی خود بسته دید ناچارشد که شرایط کمرشکن صلح را بپزیرد.
در نتیجه میرزا ابوالحسن خان از طرف ایران و ژنرال رتیشچف از جانب روسیه در گلستان واقع در ساحل رودخانه زیوه در تاریخ12 اکتبر سال 1813م قرارداد صلحی را منعقد ساختند که به عهدنامه گلستان معروف است.
بالاخره جنگهای ده ساله ایران و روسیه بر اثر میانجی گری و تلاش سرگور اوزلی سفیر انگلیس پایان یافت.
و بر طبق عهد نامه گلستان قسمتهایی از خاک ایران در تصرف روسها باقی ماند.
دولت ایران برای پس گرفتن اراضی مزبور اصرار می ورزید ولی سفیر انگلیس که به اقتضای سیاست دولت متبوع خو مخواست به هر نحو هست به جنگ روس و ایرانپایان دهد با وعدههای فریبنده فتحعلی شاهرا به انعقاد عهد نامه صلح گلستان وادار نمود.
در موقع امضای عهد نامه گلستان روسها نهایت تلاش خود را بکار بردند که حتی المقدور از تعیین خط مرزی بین دو کشور جلوگیری شود.
انگلیسها هم که واسطه این عهد نامه بودند با این موضوع موافقت داشتند و درعهد نامه تهران مورخ 25 نوامبر 1814(1229ق)تعیینسر حدات بین ایران و روسیه را منوط به نظر و اطلاع نمایندگان سیاسی خود نمودند.
3-سفارت حاج میرزا ابوالحسن خان شیرازی عهد نامه گلستان که پس از ده سال جنگ بین ایران و روسیه منعقد گردید مواد آن نه روس ها را راضی کرده ونه دولت ایران را پس به عنوان اولین اعطراض به علّتابهام خط سرحدی از طرف ایران در اواخر سال 1231ق فتحعلی شاه حاج میرزا ابوالحسن خان شیرازی را به عنوان سفیر فوق العلاده به دربار روسیه اعزام داشت تا در خصوص باز پس گیری قسمتی از ایالات از دست رفته به ویژه درباره قسمتی از قلمروکه در خاک طالش بدون جهت از طرف روسیه اشغال شده بود مذاکره نماید.
عبداللهادی حائری شناخت آگاهانه و واقع بینانه ایلچی از انگلستان را که در اثر معاشرت نزدیک وی با آنها برایش حاصل شده بود در خور نگرش و توضیح می دهد وی که برای آشتی میان روسها و ایران آمده بود و ایالات مور اختلاف دو کشور به پترزبوک رفته بود برآن باور بوده است و بدین معنی است که هر گاه ناپلئون دچار گرفتاری در اروپا می شد دولت انگلیس از پرداخت تعهد خود به ایران سر باز می زد.
با این همه علیرغم آگاهی که الیچی از سیاست انگلیسها داشت اسناد و مدارک مؤید سر سپردگی وی به انگلیسها است.
به هر حال سفیر ایران یاداشتی را با شرکت فعال سفیر انگلستان تنظیم شده بود به نسلورد وزریر امور خارجه روسیه ترازی تسلیم داشت در این یاداشت خاطر نشان شده بود که عهد نامه گلستان دولت ایران را راضی نمی نماید و به همین جهت دولت ایران نسبت به این امر ابراز اطمینان می کند که برای ایران نافع تر است جای أن را خواهد گرفت.
پاسخ کنت نسلرودبه سفیر ایران نیز پاسخ قاطعی نبود بدین معنی که بجز ناحیه گنجهکه لشکریان روسی آن را از طریق جنگ تصرف کرده بودند همه نواحی دیگر میل خود فرمانروایی روسیه را پزیرفته اند .
و میرزا ابوالحسن خان شیرازی هم بدون گرفتن کمترین نتیجه ای از مسافرت خویش پس از سه سال و کسر اقامت در سن پطرزبورگ به تهران باز گشت و معاهده گلستان بدون کمترین جرح و تعدیل و تجدید نظر در مواد آن بقوت خود باقی ماند.
4-سفارت یرمولوف در ایران در این بین یر مولوف به فرماندهی سپاه قفقاز گردید امپراطور به او دستور داد که برسی کند ایا میتوان خط مرزی جدید تعیین کرد و امتیازاتی از خاننشینهای طالش و قره باغ به ایران داد و در عوض امتیازات دیگری از ایران خاستار شد.و بدین ترتیب در سال 1817م(1233ق)سفیر فوق الاده روسیه به تهران آمد تا در خصصوص خطوط سر حدی مظاکره کند.
یرمولوفطی مذاکرات خود با فتحعلی شاه اظهار کرد که دولت روسیه مایل است که در ایران کنسول دائمیداشته باشد که به امور تجارتی رعایای روسیه کمک کند در این خصوص شاه ایران صریحاَ مخالفت کرد.
یرمولوف امپراطور را به اجتناب ناپزیر بودن جنگ مطمئن نموده بود لیکن دولت ترازی با وجود خطر جدی از جانب ایران به یرمولوف با دقت هرچه تمام تر صلح با این کشو را رعایت کند.
البطه نباید از نظر دور داشت که در فاصله بین دو جنگ تجاوز هائی از سوی روسیه به طرف ایران صورت می گرفته است.
در این زمان ناحیه گوگچه توسط روسها تصرف شد.
دولت ایران نسبت به این تصرف و بدرفتاری آنان با مسلمانان انجا به شدّت اعتراض کرد در این زمن فتحعلی شاه در ربیعالثانی1241 میرزا صادق وقایع نگار را مامور کرد به تفتیش برود و با یرمولوف در مود موضوع مزبور مزاکره کند.
این سفر با مرگ الکساندر در دسامبر 1850(1240)مواجه گردید و میرزا صادق مروزی وقایع نگار بدون اینکه توجهی از دولت روس به وی شود به تهران باز گشت ولی اعطراض ایران مقدمه اعزام نماینده ای از طرف روسها به ایران گردید.
5-سفارت منچیکف در سال 1826م(1241ق)پرنس منچیکف از طرف نیکلا امپراطور جدید روسیه به در بار ایران فرستاده شد تا در خصوص اعتراض ایران نسبت به طرز رفتار با مسلمین و همچنین تصرف ناحیه گوگچه رسیدگی نماید.
امّا خشونتی که پرنس روس را در رفتار و گفتوگوهای با ایرانیان بکار برد مزید بر اخبار وحشتناکی که از زجر و شکنجه اهالی مسلمان قفقاز بدست روسها می رسید باعث بروز هیجان عمومی در تهران گردید.
بنابراین به قول عبدالله یف نویسنده روسی شرفیابی سفیر روس در محیط آشکار را ناخوشایند و غیر دوستانه صورت می گرفت اکنون دیگر جنگ دوم بین ایران و روسیه اجتناب ناپذیر شده بود.
در این زمان بود ناچار فتحعلی شاه در چمن سلصانیه مجلسی از رجال و اعیان و روحانیون و سرداران و سران ایلات و عشایر ترتیب داد تا درباره صلح یا ادامه جنگ با روسها –به مشورت پردازند در این مجلس عقیده عموم به ادامه جنگ بود.
6-جنگهای دوم ایران و روس متعاقب صدور حکم جهان توسط علما فتحعلی شاه نیز به امید کمک و تعهد انگایسها طبق مواد قرار داد 51814(1229ق)به سر حداد رمسیه تا آنها را از ناحیه گوگچه خارج کند و ضمناَ امید وار بود که با فعالیت سربازان ایرانی و کمک انگلستان دشمن را از خاک ایران بیرون کند و لایات از دست رفته را پس بگیرد.
قشون ایران به فرماندهی عباس میرزا جنگ را شروع کرد.
دولت انگلستان نیز به دلیل مبتنی به قرار داد مذکور در فوق در کمکی به ایران نکرد و قشون ایران را در میدان جنگ تنها گذاشت.
بدین ترتیب بود که در دوره دوم جنگهای ایران وروسیه آغاز گردید.
در جنگهای سال 1241و1242ق موفقیت بیشتری نسیب ایران گردید و روسها کاری از پیش نبردند چنانچه ایران بیشتر نواحی از دست رفته طبق عهد نامه گلستان را باز ستاندند.
در این جنگها روسها با دادن چهار هزار کشتی کشی و شیروان را تخلیه کردند لنکران و سالیان نیز ازاد شدند.
به دلیل همین شکست ها و دلایلی دیگر نیکلا امپراطور روسیه پاسکویچ را بجای یرمولوف جهت جبران این ناکامیها به قفقاز اعزام نمودند.
با در دست کرفتا عملیات جنگی توسط پاسکویچ حملات تعرضی ارتش روسیه به قلعه های نظامی ایران آغاز گردید و بدین منوال تدریجاَ روسها به سرزمین های متعلق به ایران غلبه کردند ابتدا گنجه را تصرف کردند و سپاهیان ایران را در حوالی در هم شکستند سپس ایروان را محاصره نمودند و نخجوان را تسخیر نمودند و در 28 ذیحجه1242قلعه عباس آباد در نزدیکی مرند بدست روسها آفتاد و بالاخره تبریز نیز سقوط کرد.
پاسکویچ از طرف امپراطور نیز دستور داشت که پایتخت را مورد تهدید قرار دهد.
پس امر به پیشروی سپاه خود ادامه داد و قسمتی از سپاه روس تا دهخارقان پیش رفتند.
در آنجا که عباس میرزا خوی و سلماس را نیز از دست داده بود به اردوی پاسکویچ رسید.
حالا دیگر عباس میرزا چاره ای جز صلح نداشت.
بدین ترتیب جنگهای دوره دوم ایران و روس که در تاریخ 27ذیحجهسال 1241 آغاز شده بود در تاریخ سوم ربیع الثانی 1243با تصرف شهر تبریز توسط روسها خاتمه یافت و عباس میرزا مجبور به قبول صلحی با شرایط تحمبلی بسیار سنگین گردید.
7-معاهده ترکمان چای وضع بدین منوال بود و پاسکویچ پیشروی می کرد تا ابنکه در ربیع الاول 1243ق کلنل مکدانلد وزیر مختار انگلیس به اقطضای مصالح دولت متبوع خود برای جولوگیری از پیشرفت های سریع روسها به تلاش افتاد و به عباس میرزا پیشنهاد کرد که مصلهت دولت ایران را در مصالحه با دولت روسیه است.
عباس میرزا نیز که از خطر را بسیار نزدیک می یافت از پیشنهاد مکدانلد استقبال کرد.
در این رابطه عباس میرزا جهت انعقاد عهد نامه صلح دستور العملی به نماینده انگلیس داد که شامل سه شق است .
اول اینکه مصالحه بین دولتین بشود به این وضع که خاک و ملک ندهیم در عوض که هر قد گنجایش دارد پول نقد و هر کجا که گرفته پس بدهند .
دویم اینکه هر چقدر که در دست ماست یا در دست آنهاست به همین حالت بماند تا انقضای مدت متارکه سیم آنکه هر گاه این دو شق صورت نگرفت قرار بر آن بدهیم که رودخانه ارس سر حد دو مملکت باشد و… در تاریخ 21اکتبر 1827 (ربیع الاخر 1243)قائم مقام برای انجام مذاکرات مربوط به عقد صلح وارد تبریز شد .
در همین ماه منشی سفارت انگلیس و نماینده عباس میرزا برای دیدن پاسکویچ به مرند رفتند و از پاسکویچ تقاضا کردند که محل ملاقات با نایب السلطنه را تعیین کند.
پاسکویچ که از دولت مطبوع خویش دستور داشت هر چه زودتر عهد نامه صلح بر قرار نماید قرار ملاقات ر روستای دهخوار قان (آذر شهر )قرار داد.
در مجلس ملاقات دهخوارقان پاسکویچ قرار صلح را به واگذاری ایالات ایروان و نخجوان و ماکو و طالش و مغان و پرداخت بیست کور اشرافی از طرف ایران مشروط نمود لیکن پس از مدتی بحث و تحدید و تحبیب از طرفین و با مداخه جان مکدونالد وزیر مخدار انگلیس و به علت جنگی که بین روسیه و عثمانی در گرفته بود پاسکویچ حاظز شد مقدار غرامت نقدی را به ده کور تخفیف دهد و از تصرف ایالات ماکو صرف نظر نماید و ورود ارس بین دولتین ایران و روسیه سرحدّی باشد.
ولی فتحعلی شاه از این شرایط سنگین آگاه گردید به قبول مصالحه تن در نمی داد و این امتناع در درجه اول به علت لئامت و پول پرستی او بود.
و با وسادط مکدونالد شاه م که قلباَ از مقابله با دشمن قوی بیمناک بود فوراَ این پبشنهاد را پذیرفت.
مذاکرات صلح مجدتاَ آغاز شد این بار در قریه ترکمان چای از طرف دولت ایران عباس میرزا ابوالحسن خان وزیر امور خارجه و قائم مقام و از طرف روسها پاسکویچ گریبایدوف و افسران ستاد وی شرکت داشتند.
این مذاکرات به جهت اختلاف در مورد مبلغ پول مدتی به طول انجامید.
این مبلغ از طرف روسها 5000000تومان معادل 10 کور بود.
فتحعلی شاه که در این موقع فوق العاده از بابت پرداخت غرامت نقدی ملول بود و از عباس میرزا بد گمان و مکدّر بود بالاخره به هر شکل بود به فستادن 6کور نقد از خزانه خود به توسط قائم مقام و منوچهر خان معتمدالدوله گرجی راضی شد و آن را روانه خمسه و آذربایجان نمود تا با تادیه ان مبلغ معاهده را به امضاع برسانند.
بدین ترتیب وحه مصالحه رسید و طرفین متعاهد در دهکده ترکمان چای عهد نامه صلح بین دو کشور را در پنجم شعبان 1243ق برابربا فوریه 1828 امضا نمودند.
بعضی مواد عهد انمه ترکمان چای نیز چند عهد نامه دیگر به آن الحاق شده که کلاَ مشخصات عهد نامه و ملحقات آن به شرح ذیل است: 1-عهد نامه ترکمان چای.
عهد نامه صلح ترکمان چای بین ایران و روسیه مشتمل بر یک مقدمه و 16 فصل که به امضای عباس میرزا تایب السلطنه و میرزا اولحسن خان ایلیچی وزیر دول خارجی رسیده است (ر.ک.همین مجموعه پیوستها سند شماره 21 متن باز نویسی شده سواد عهد نامه ترکمان چای ).
2- عهد نامه تجارت.
با امضای معاهده که دولت روسیه منظور سیاسی خود را از مدتها قبل در پی آن بود کاملا تامین کرد و پایه و اساس قضاوت کنولی را در ایران استوار ساخت و برای نمایتده گان خود حقوق و اختیارات خارج از سر حد (برون مرزی ) یا قضاوت کنسولی (کاپیتولاسیون) را در ایران دایر نمود.
3-عهد نامه ایلچیان و سفرا 4-عهد نامه مربوط به غرامت سرحدات.
انعقاد معاهده ترکمان چای یک عصر جدیدی را در تاریخ ایران مفتوح نمود که از آن به دولت مستقل سیاسی که با فرانسه و انگلستان رابطه داشت بود.
دولت فرانسه این این صحنه سیاست را ترک کرده بود و برای انگلستان هم دشوار نبود که این تغیر را ملاحضه نماید.
ولی گویا سردمداران ایران وضع بدتری را انتظار داشتند.
به هر حال به موجب عهد نامه ترکمان چای بعضی از ایالات ایران به روسیه واگذار شد مقرر گردید ایران مبلغ 10 کور تومان 5000000 تومان بابت خسارت جنگ به روسیه بپردازد سر حد دو کشور ارس تعیین شد عبور و مرور کشتی های جنگی در بحر خزر منحصراَ به روسیه واگذار گردید و دولت ایران ملزم گردید خیانتهای بعضی از اهالی آذربایجان و یاری آنها با دشمن ببخشد و با برقراری کنسولگریها روسیه در نقات شمالی ایران موافقت کند.
در مقابل حقوق عباس میرزا و اولاد او را نسبت به تاج و تخت ایران به رسمیت شناخت و به این ترتیب عباس میرزا برای خود امتیاز حمایت امپراتور روسیه را نسبت به سایر اعزای قاجاریه بدست آورد.
8- اجرای ترکمان چای و قتل وزیر مختار مصالح حکومت روسیه ترازی را ایجاب می کرد که با کشور مغلوب همسایه رابطه سیاسی مطلوبی داشته باشند زیرا مسائل چندی از جمله موضوع غرامت جنگی وجود داشت که تکلیف آن روشن نشده و یا معوق مانده بود و دولت ایران میبایست در محیطی دوستانه به آنها بپردازد جحت اجرای این امر الکساندر گریبایدوف که متن روسی معاهده ترکمان چای به انشاء و قلم او بود با سمت وزیر مختار به ایران آمد و او پس از چند مدتی توقف در تبریز در پنجم رجب 1244 وارد تهران شد.
این مرد که خود را نماینده دولت فاتحی در پایتخت کشور مغلوبی تصور میکرد بنای تفاخر و بی اعتنائی به شاه و بد رفتاری و و مردم را فراهم می آورد.
وی با اینکه در تبریز و در عرض راه از رفتار و حرکات ناپسند ماَمورین سفارت اطلاع داشت در مدت توقف خود در تهران اقدامی به عمل نیاورد که تغییری در رفتار آنان حاصل گردد.
اعمال زور و خشونت همراهان سفیر با مردم پایتخت به حدی بود که چندین بار نزدیک بود منجر به نزاع و کشمکش فوق العاده شدید میان مردم و ماَمورین سفارت گردد چنانچه قزاق ها و پیشخدمتهای سفارت در حال مستی در بازارها و معابر هر نوع خفت و بی احترامی در حق مردم روا می داشتند.
از جمله وقایع متعددی که باعث تهییج مردم پایتخت علیه گریبایدوف گردید این بود که وی به استناد عهد نامه دو نفر دختر ارمنیاز اسیران جنگ را که قبول اسلام کرده بودند از آصفدوله به زور گرفت.
این موضوع بر علما و روحانیون گران آمد و تصمیم گرفتند که آنها را به هر شکلی از سفیر پس بگیرد.
سفیر روس با بروز آن اجتماع متوحش شده دو نفر مزبور را تحویل داد ولی مردم عاصی و رنجیده دست از شورش دست بر نداشتند گریبایدوف که با خطر جدی مواجه شده بود به دفاع از خود برخاسته مردم را هدف گلوله قرار داد ولی هر گونه دفاع بی فایده بود مهاجمان وارد عمارت شدند گریبایدوف را به اتفاق کلیه اعضای سفارت به قتل رساندند.
تنها کسی که از این غوقا جان سالم بدر برد ملسوف منشی سفارت که در گوشه ای پنهان شده بود.
بدین ترتیب درست یک سال از انعقاد عهدنامه ترکمان چای نگذشته بود که اولین سفیر روس بعد از اتمام جنگ در 11فوریه 1829برابر با شعبان1244در تهران توسط مردم دل سوخته کشته شد.
این پیشامد که ممکن بود موجب درگیری دیگر شود و بهانه بدست روسها برای طرح تقاضاهای دیگر بدهد موجب وحشت شدید اولیای دربار قاجار شد.
در آن روزها روسها با عثمانی ها جنگ داشتند و از آن بیم داشتند که مبادا ایران برای جبران شکستهای سابق به جانب عثمانیها گرایش یابند لذا بر ایرانیان چندان سخت نگرفتند.
شهادت منسفانه ملسوف که نیز دال بر رفتار تحریک امیز گریبایدوف بود موجب شد امپراطور روسیه سیاست ملایمت آمیز در پیش بگیرد.
به هر حال دولت ایران از دلجویی چیزی فرو نگذاشت جسد گریبایدوف را با احترامات رسمی کامل به قفقاز فرستاد آتش بازی نیمه شعبان را موقوف ساخت و به جای آن روز سوگواری اعلام نمود نسبت به زن ماتم زده سفیر نهایت عزت را معمول داشت و قرار شد هیاَتی از جانب دولت ایران به عذر خواهی روزانه پطرزبورگ گردد.
عباس میرزا که کمال عذرخواهی را از دولت روسیه بجای آورد.
9-اعزام هیاتی در معیت خسرو میرزا به روسیه جهت عذر خواهی از قتل وزیر مختار با اظهار تمایل روسیه و توافق ایرانقرار بر این گردید که هیاتی جهت عذر خواهی از قتل گریبایدوف به دربار روسیه اعزام شود.
در ابتدای امر بنا بود که عباس میرزا خود به معیت قائم مقام به روسیه برود روسها نیز میل داشتند هیاتی که مامور خواهد داشت هر چه جلیل القدرتر و عالی مقام تر باشد به طوری که همین که خبر قصد به رفتن نایب السلطنه را شنیدند را شنیدند کاغذ گرم و مودت آمیز به عباس میرزا نوشتند.
ولی دیری نگذاشت که از طرف ایران در هیات نماینده گی تغییر رخ داد و بنا شد شاهزاده محمد میرزا به معیت قائم مقام عزیمت نماید.
عزیمت محمد میرزا نیز منتقی شد و سرانجام حکومت ایران تصمیم گرفت هیاتی به ریاست خسرو میرزا پسر هفتم عباس میرزا جهت تقدیم مراتب معذرت از امپراطور روسیه به پترز بورگ بود مطالب مهم این بود که با این سفارت بود که اول بار یکی از شاهزادگان قاجار با یکی از افراد برجسته خاندان سلطنتی به یک کشور خارجی عزیمت می نمود و چشم به دنیای دیگرباز می شد.
خسرو میرزا به همراحی میرزا محمد خان زنگنه امیر نظام محمد حسین خان ایشیک آقاسی میرزا صلح و میرزا بابای حکیم که هر دو از تحصیل گردان انگلستان بودند میرزا محمد تقی (امیر کبیر بعدی)و مسیو سمینو فرانسوی از طریق تفلیس عازم پطرز بورگ شد.
در این هنگام عباس میرزا که عزیمت خسرو میرزا نگران بوده نامه هائی به امیر نظام و پاسکوئیچ می نویسد و طالب اقدامی از آن طرف جهت رفع وحشت و ایجاد آسودگی در این مملکت می شود.
به همین ترتیب فتحعلی شاه دو نامه نیز خطاب به امپراطور دارد در عزر خواهی مرگ گریبایدوف به تاریخ1245 که در یکی از نامه ها چنین آمده است: بیا که نوبت صلح است و دوستی و عنایت به شرط آنکه نگوئیم از آنچه رفت حکایت.
به هر حال امپراطور خسرومیرزا را با کمال گرمی پزیرفت خسرومیرزا پس از اظهار معذرت از طرف شاه ایران تقاضا کرد که تراز این واقعه را فراموش کند.
نیکلای اول دست خسرومیرزا را گرفت و اظهار کرد که من برای همیشه این واقعه را فراموش می کنم.
باید دانست که در ملاقاتی که روی داد (22صفر1245)امپراطور مبلغ یک کرور تومان از غرامت جنگی را که دولت ایران به موجب معاهده ترکمان چای می بایستی بپردازد بخشید.
به همین نحو امپراطور در پاسخ نامه فتحعلی شاه نامه پر از مهری نوشت و دربار ایران نسبت به گذشت خود از واقعه گریبایدوف مطمئن ساخت.
و بدین ترتیب این واقعه که می توانست برای دولت روسیه بهانهجنگ باشد با عذر خواهی رسمی ایران پایان پذیرفتو کنیاز دالغورکی به عنوان جانشین گریبایدوف جهت عهد نامه ترکمانچای وارد ایران گردید.
فصل دوم: برسی اسناد 1-معرفی سفرای مجری عهد نامه الف-کنیازدالغورکی ب-ن.پ.بزاک (میرزا بزک) ج-ایوان سیمونیچ 2-نگاهی به متن نامه ها و اسناد ها 1-معرفی سفرای مجری عهد نامه اسناد این مجموعه مرکب از نامه های سفرا و نماینده گان روس است که بعد از گریبایدوف جهت اجرای مواد ترکمان چای به ایران آمده اند.
عبارتند از کنیا دالغورکی میرزا بزک (ن.پ.بزک)و ایوان سیمونیچ.
اینان نامه هائی در رابطه با اجرای معاهده ترکمان چای و همچنین سایر مسائل بین دو کشور به عباس میرزا ولیعهد و قائم مقام نوشته اند که اسناد مجوعه حاضر بخش از آن نامه هاست.
الف-کنیازدالغورکی ژنرال دالغورکی که یکی از شاه زا دگان روسی نیز بوده است در سال 1245ه.ق جهت برسی علل قتل گریبایدوف و همچنین اجرای مواد معاهده ترکمان چای به سفارت ایران مامور و وارد تبریز می شود.
گویا فتحعلی شاه در بروجرد بوده که خبر ورود دالغورکی را دریافت می دارد.
وی پس از استسماع این خبر با اردوی خود از بوجرد به همدان عزیمت نمو و میرزا مهدی ملک الکتاباز طرف فتحعلی شاه به عنوان مهماندار جهت استقبال دالغورکی اعزام می شود.
وی سفیر را به همدان نزد فتحعلی شاه می آورد.
در این زمان عباس میرزا ولیعهد و خسرو میرزا که از سفر روسیه باز گشته بود در همدان حضور می یابند و چنان استقبال گرم و شایان توجهی از دالغورکی به عمل می آید.
ظاهراَ امر انتخاب دالغورکی به سفارت ایران و اعزام وی از هر دو طرف توام خوش بینی و حسن نیت بوده است زیرا علاوه بر اینکه تلقی میرزا مسعود انصاری از این انتخاب روسیه حفظ دوستی با ایران و ثبات آن بوده است فتحعلی شاه نیز این انتخاب با خشنودی یاد می کند و در بخشی از یک فرمان خطاب به عباس میرزا اظهار می کرد.
باید گفته شود که ارتباط و مکاتبات دالغورکی با قائم مقام بوده و مسائل را با او در میان می گذارد وفقط زمانی با عباس میرزا مکاتبه می نمود که از قائم مقام نتیجه ای حاصل نمی شده و یا قصد احوال پرسی و نظایران را داشته است.
ب-ن.پ.بزک(میرزا بزک) بعد از دالغورکی امور وربوط به روابط دو کشور یا اجرای ماد معاهده ترکمان چای به ن.پ.بزک یا میرزا بزک واکذار شد نیز بر اساس سند شماره 24 همین مجموعه حدوداَ در ماه صفر1246 بزک شوالیه و مشاور دربار رسیه موقتاَ امور مربوط به جنرال قونسول که به عهده میرزا امبورگر بود پس از در گذشت وی به بزک واگذار شده بود.
باری از تاریخ 7 جمادی ا لاول 1246 بزک شوالیه و مشاور دربا روسیه موقتاَ امور سفارت و سرکنسولگری روس در ایران را اداره می کرده که تعدادی از اسناد این مجموعه از او و ممهور به مهر او با نقش « میرزا بزک » می باشد.
او نیز همان روش دالغورکی را در جای برنامه کشورش بمار برد و سعی داشته است که باحسن تفاهم مواد عهد نامه را مجری دارد.
نامه های دالغورکی حاوی امضای وی بود ولی نامه های بزک ممهور به مهری با نقش « میزا بزک » است که در پشت نامه آمده است و در چند سند نیز که توسط وی امضاء شده است « دستخط عالیجاه میرزا بزک مباشر امور سفارت و کنسولگری روس.
»