دانلود تحقیق ملی شدن صنعت نفت

دکتر مصدق پس از شهریور ۲۰ و سقوط رضاشاه در انتخابات دوره ۱۴ مجلس بار دیگر در مقام وکیل اول تهران به نمایندگی مجلس انتخاب شد.

در این مجلس برای مقابله با فشار شوروی برای گرفتن امتیاز نفت شمال ایران، او طرحی قانونی را به تصویب رساند که دولت از مذاکره در مورد امتیاز نفت تا زمانی که نیروهای خارجی در ایران هستند منع می‌شد.

در انتخابات دوره ۱۵ مجلس با مداخلات قوام‌السلطنه (نخست وزیر) و شاه و ارتش، دکتر مصدق نتوانست قدم به مجلس بگذارد.

در این دوره هدف عوامل وابسته به بریتانیا این بود که قرارداد سال ۱۹۳۳ دوره رضاشاه را به دست دولت ساعد مراغه‌ای و با تصویب مجلس تنفیذ کنند.

بر اثر فشار افکار عمومی مقصود انگلیسی‌ها تأمین نشد و عمر مجلس پانزدهم به‌سر رسید.

در ۱۳۲۸ دکتر مصدق و همراهان وی اقدام به پایه گذاری جبهه ملی ایران کردند.

گسترش فعالیت‌های سیاسی پس از شهریور ۱۳۲۰ سبب گسترش مبارزات مردم و به ویژه توجه آنان به وضع قرارداد نفت شده بود.

دکتر مصدق در مجلس و بیرون از آن این جنبش را که به «نهضت ملی شدن نفت» معروف شد، هدایت می‌کرد.
ملی شدن نفت و نخست وزیری
در انتخابات مجلس شانزدهم با همه تقلبات و مداخلات شاه و دربار، صندوقهای ساختگی آراء تهران باطل شد.

عبدالحسین هژیر وزیر دربار بقتل رسید و در نوبت دوم انتخابات، دکتر مصدق به مجلس راه یافت.

پس از کشته شدن نخست‌وزیر وقت سپهبد حاجیعلی رزم‌آرا، طرح ملی شدن صنایع نفت به رهبری دکتر مصدق در مجلس تصویب شد.

پس از استعفای حسین علاء که بعد از رزم‌آرا نخست وزیر شده بود، در شور و اشتیاق عمومی دکتر مصدق به نخست وزیری رسید و برنامه خود را اصلاح قانون انتخابات و اجرای قانون ملی شدن صنعت نفت اعلام کرد.

پس از شکایت دولت انگلیس از دولت ایران و طرح این شکایت در شورای امنیت سازمان ملل، دکتر مصدق عازم نیویورک شد و به دفاع از حقوق ایران پرداخت.

سپس به دادگاه لاهه رفت و با توضیحاتی که در مورد قرارداد نفت و شیوه انعقاد و تمدید آن داد، دادگاه بین‌المللی خود را صالح به رسیدگی به شکایت بریتانیا ندانست و مصدق در احقاق حق ملت ایران به پیروزی دست یافت ودر 29 اسفند صنعت نفت ملی اعلام گردید.

در راه بازگشت به ایران به مصر رفت و مورد استقبال پر شکوه ملت مصر قرار گرفت.
کشمکش با دربار و مخالفان
انتخابات دوره هفدهم مجلس بخاطر دخالتهای ارتشیان و دربار به تشنج کشید و کار بجایی رسید که پس از انتخاب ۸۰ نماینده، دکتر مصدق دستور توقف انتخابات حوزه‌های باقی مانده را صادر کرد.
دکتر مصدق برا ی جلوگیری از کارشکنیهای ارتش و دربار درخواست انتقال وزارت جنگ به دولت را از شاه نمود.

این درخواست از طرف شاه رد شد.

به همین دلیل دکتر مصدق در ۲۵ تیرماه ۱۳۳۱ از مقام نخست‌وزیری استعفا کرد.

مجلس قوام السلطنه را به نخست‌وزیری انتخاب کرد و او با صدور بیانیه شدید الحنی نخست وزیری خود را اعلام نمود.
دکتر مصدق برا ی جلوگیری از کارشکنیهای ارتش و دربار درخواست انتقال وزارت جنگ به دولت را از شاه نمود.

مجلس قوام السلطنه را به نخست‌وزیری انتخاب کرد و او با صدور بیانیه شدید الحنی نخست وزیری خود را اعلام نمود.

مردم ایران که از برکناری دکتر مصدق خشمگین بودند، در پی چهار روز تظاهرات در حمایت از دکتر مصدق، که به کشته شدن چندین نفر انجامید، موفق به ساقط کردن دولت قوام گردیدند.

در ۳۰ تیر ۱۳۳۱ دکتر مصدق بار دیگر به نخست‌وزیری ایران رسید.

در ۹ اسفند ماه ۱۳۳۱ دربار با کمک عده‌ای از افسران اخراجی و اراذل و اوباش توطئه‌ای علیه مصدق کردند تا او را از بین ببرند.

نقشه این بود که شاه در آن روز به عنوان سفر به اروپا از پایتخت خارج شود و اعلام دارد که این خواسته دکتر مصدق است.

مصدق از نقشه اطلاع یافت و توانست جان بدر برد و توطئه شکست خورد.

چند روز بعد عمال دربار و چند تن از افسران اخراجی سرتیپ افشارطوس رئیس شهربانی را ربودند و پس از شکنجه کشتند.

بدنبال استعفای بسیاری از نمایندگان طرفدار مصدق، دولت اقدام به همه‌پرسی (رفراندم) در کشور کرد تا مردم به انحلال یا عدم انحلال مجلس رای دهند.

در این همه‌پرسی (که به خاطر همزمان نبودن رای‌گیری در تهران و شهرستان‌ها و جدا بودن صندوق‌های مخالفان و موافقان مورد انتقاد بسیاری قرار گرفت) در حدود دو میلیون ایرانی به انحلال مجلس رای دادند و مجلس در روز ۲۳ مرداد ۱۳۳۲ منحل شد.

دکتر مصدق و مشاورین واطرافیان نزدیک او به علت عدم آگاهی صحیح ازاوضاع واحوال بین المللی نفت و وضع عرضه وتقاضای نفت درجهان آزاد تصور می کردند با قطع صادرات نفت ایران ، دنیا دچار کمبود نفت خواهد شد و شرکت های نفتی به زانو درخواهند آمد و به ناچار تسلیم خواسته های ایران خواهند شد .

حال آنکه در سال 1951 یعنی در زمان ملی شدن نفت تولید ایران در سطح 660 هزار بشکه در روز و کل تولید دنیای آزاد 9/10 میلیون بشکه در روز بود .

ولی در عرض یک سال ، با افزایش میزان تولید در کشورهای عراق و کویت و عربستان و آمریکا که کنترل و اداره آن در دست هشت شرکت عمده مذکور در بالا بود ، سطح تولید در جهان آزاد به 13 میلیون بشکه در روز رسانده شد .

یعنی بیش از سه برابرآنچه در ایران تولید می شد ، از چهار کشور نامبرده تأمین و به بازار عرضه گردید و از این طریق بدون آنکه کوچکترین کمبودی از نظر عرضه نفت در جهان آزاد احساس شود ، از صدور نفت ایران جلوگیری بعمل آمد .

کودتا علیه دولت مصدق در روز ۲۵ مرداد ۱۳۳۲ طبق نقشه‌ سازمان‌های جاسوسی امریکا و انگلیس برای براندازی دولت مصدق، شاه فرمان عزل دکتر مصدق را امضا کرد و رئیس گارد سلطنتی، سرهنگ نصیری را موظف نمود تا با محاصره خانه نخست وزیر فرمان را به وی ابلاغ کند.

همچنین نیروهایی از گارد سلطنتی مامور بازداشت عده‌ای از وزرای دکتر مصدق گشتند.

ولی نیروهای محافظ نخست‌وزیری رئیس گارد سلطنتی و نیروهایش را خلع سلاح و بازداشت نمودند.

در روز ۲۸ مرداد ماه ۱۳۳۲ دولت‌های امریکا و بریتانیا دست به کودتای دیگری زدند که این‌بار باعث سقوط دولت مصدق گشت.

در این روز سازمان سیا با خریدن و همچنین دادن پول به ارتشیان، اراذل و اوباش تهران آنها را به خیابان‌ها کشانید.

کودتاچیان توانستند به آسانی خود را به خانه دکتر مصدق برسانند و پس از چندین ساعت نبرد خونین گارد محافظ نخست وزیری را نابود کنند و خانه وی را پس از غارت کردن به آتش بکشانند.

در روز 29 مرداد دکتر مصدق و یارانش خود را به حکومت کودتا به رهبری سرلشکر زاهدی تسلیم کردند.

بدین ترتیب در کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ (۱۹ اوت ۱۹۵۳) سازمانهای جاسوسی بریتانیا و ایالات متحده امریکا با کودتا دکتر مصدق را برکنار کرده و محمدرضا شاه پهلوی را که پس از شکست کودتای 25 مرداد به رم رفته بود بازگرداندند و به قدرت رساندند.

اصول و شرایط ملی شدن صنعت نفت ایران 1 ـ تصدیق و قبول اصل ملی شدن نفت و حاکم بودن آن بر کلیه شئون صنعت نفت ایران .

2 ـ قرار گرفتن همه عملیات صنعت نفت در دست دولت ایران با پیش بینی تشکیل شرکت ملی نفت ایران و با این تفاهم که هیچ قسمت از عملیات مزبور به سازمانی واگذار نشود که به تمام معنی مجری تصمیمات دولت ایران نباشد .

3 ـ مجاز بودن استفاده از کارشناسان خارجی به شرط اجرای ترتیباتی برای گماشتن تدریجی ایرانیان بجای آنها .

4 ـ فروش نفت به مشتریان شرکت سابق به مقادیری که قبلاً مورد معامله بوده با این شرط که مشتریان نسبت به مقادیر زاید بر آن با تساوی شرایط حق تقدم خواهند داشت .

5 ـ تعلق کلیه درآمد نفت و فرآورده های نفتی به دولت ایران با این تفاهم که تحویل گیرنده نفت ایران هیچگونه انتفاعی جز تحت عنوان معامله خرید نخواهد داشت .

6 ـ رسیدگی به دعاوی و مطالبات حقه شرکت سابق و دعاوی و مطالبات متقابل دولت ایران با پیش بینی تودیع 25درصد از عایدات خالص نفت به منظور پرداخت غرامت به شرکت سابق .

در دوران حکومت دکتر مصدق در مراحل مختلف پیشنهادات مشروحه زیر به ترتیب به دولت ایران تسلیم گردید : 1 ـ پیشنهاد میسیون جکسون (Jackson ) عضو هیئت مدیره شرکت نفت انگلیس و ایران این پیشنهاد درهیچ قسمت با شرایط و اصول ششگانه مذکوردر بالا منطبق نبود .

اصل ملی شدن را فقط به شکل مشروط تصدیق می کرد و برای ایران استقلال در اداره صنعت نفت خود و انجام معاملات فروش و استفاده از درآمد نفت جز براساس رژیم تسهیم منافع برمبنای پنجاه پنجاه قائل نمی گردید .

2 ـ پیشنهاد میسیون هاریمن( Harriman ) فرستاده مخصوص رئیس جمهور امریکا درنقش میانجی در این پیشنهاد فقط اصل ملی شدن نفت را بدون قید وشرط می پذیرفت ولی درسایرشرایط مشابه پیشنهاد جکسون بود .

3 ـ پیشنهاد میسیون استوکز( Stokes ) وزیر کابینه انگلیس شرط اول یا اصل ملی شدن را تصدیق می کرد ، از مضمون شرط سوم استقبال می نمود ، نسبت به شرط 4 یعنی صادرات و فروش نفت و شرط6 موضوع غرامت وارد تفصیل نمی شد و آنجه اظهار می داشت ، با مقررات قانون منافات نداشت ولی هیچیک از شرایط اساسی 2 ، یعنی اداره کامل و کنترل مطلق عملیات بدست ایران و 5 ، در مورد تعلق کلیه درآمد نفت به دولت ایران را تأمین نمی نمود .

4 ـ پیشنهاد بانک جهانی در این پیشنهاد، بانک جهانی اصولاً فقط به عنوان واسطه بی طرف و موقت وارد عمل می شد و مداخله اش بدین منظور بود که طی مدت دو سال یا بیشتر، نفت ایران را به نحوی به جریان بیندازد تا طرفین اختلافاتشان را رفـع کنند .

اصل ملی شدن را می پذیرفت و پیشنهاد می کرد که اداره عملیات نفتی موقتاً به یک سازمان بین المللی که ازطرف بانک تعیین می شد ، واگذار گردد و تسهیم منافع برمبنای پنجاه پنجاه تعیین گردد ولی اختیار صادرات و فروش نفت در دست شرکت سابق باقی بماند .

5 ـ اولین پیشنهاد مشترک چرچیل ـ ترومن این طرح بیش از چهار پیشنهاد قبلی به تأمین اصول و شرایط قانون ملی شدن نزدیک می شد شرط اول یعنی اصل ملی شدن را تصدیق می کرد ، درباره شروط 2و3 یعنی واگذاری اداره عملیات بدست ایران وگماشتن تدریجی ایرانیان بجای کارشناسان خارجی تلویحاً موافقت داشت ، نسبت به شروط 4و5 در مورد فروش نفت وتسهیم درآمد و منافع ، کلیاتی ذکر می نمود که با مقررات قانون منافات نداشت ولی تعیین ترتیبات نهائی را موکول به مذاکرات بعدی می نمود .

درباره غرامت ذکر خسارت و عدم النفع شرکت سابق برای دولت ایران ایجاد نگرانی می نمود .

6 ـ دومین پیشنهاد مشترک چرچیل ـ ترومن این پیشنهاد با مقررات قانون ملی شدن نفت منطبق و بدون تردید بهترین پیشنهادی بود که به دولت ایران تسلیم گردید .

شروط 1 ، 2 و3 یعنی اصل ملی شدن و واگذاری اداره کامل عملیات نفتی به دولت ایران و استفاده از کارشناسان خارجی به شرط جایگزینی تدریجی آنان توسط ایرانیان را بدون هیچ قید و شرطی می پذیرفت .

درباره شرط 4 یعنی صادرات و فروش نفت ترتیبی پیشنهاد می نمود که براساس آن یک کنسرسیوم بین المللی متشکل از تعدادی شرکت های نفتی جهان آزاد که در آن شرکت سابق نیز عضویت داشته باشند ، با شرکت ملی نفت ایران قرارداد دراز مدت برای خرید مقادیر عمده نفت ایران منعقد نماید و بخصوص این حق را برای ایران قائل می شد که مقادیرتولید مازاد برفروش به کنسرسیوم مزبور را مستقیماً در بازارهای جهان به فروش رساند .

در مورد شرط 6 یعنی رسیدگی به دعاوی و مطالبات حقه طرفین پیشنهاد شده بود مسئله تعیین غرامت به دیوان داوری بین المللی لاهه واگذار گرددکه برمبنای ضوابط و شرایطی که دولت انگلیس درمورد ملی کردن صنایع ذغال سنگ آن کشور عمل نموده بود ، به دعاوی ایران و شرکت سابق نفت انگلیس و ایران رسیدگی و اتخاذ تصمـیم نماید .

ضمناً برای رفع مضیقه مالی ایران پرداخت کمک مالی اولیه از طرف دولت امریکا به میزان یکصد میلیون دلار که به تدریج از طریق خرید نفت مستهلک گردد ، در این پیشنهاد منظورشده بود .

نسبت به شرط 5 یعنی موضوع درآمد و تسهیم منافع فروش اصولاً معلوم بود که تحت شرایط آن زمان استفاده ایران از تمام درآمد فروش برمبنای بهای رسمی بازار غیرممکن بود زیرا ایران مجبور بود نفت خود را یا با وساطت شرکت های بزرگ بین المللی که صاحب کلیه وسائل پالایش و حمل و نقل و توزیع بودند ، به فروش رساند که درآن صورت طبق شرایط معمول درسایرکشورهای تولیدکننده ، تنصنیف درآمد فروش با آنها لازم می آمد ، یا با زحمات زیاد مستقیماً به بازارهای جهان برساندکه در آن صورت اعطای تخفیف های عمده به خریداران لازم می گردید .

کما اینکه معاملات محدودی که شرکت ملی نفت با خریداران ژاپنی و ایتالیائی انجام داد همگی متضمن اعطاء تخفیف به میزان پنجاه درصد ازبهای رسمی بازار بود که با روش اول تفاوتی نداشت .

دولت ایران در مورد پیشنهادهای ممالک اروپای شرقی به علت ملاحظه از دولت امریکا واحتیاج به پشتیبانی از طرف آن دولت اصولاً قصد جدی به انجام معامله با آنها نداشت ولی درعین حال هم برای نرنجاندن آن دولت ها و هم برای تهدید امریکا ظاهر را حفظ می کرد .

از مجموع بیش ازدویست پیشنهاد که ازطرف دولت های بعضی ممالک اروپای شرقی مانند لهستان و چکسلواکی و مجارستان و غیره رسیده بود حتی یکی هم عملی نگردید و دولت ایران نسبت به این پیشنهادها دست به دست می کرد .

7 ـ اصلاحیه دومین پیشنهاد مشترک چرچیل ـ ترومن/ روزولت در این اصلاحیه که در فوریه سال 1953 توسط لویی هندرسن سفیر امریکا در تهران به دکتر مصدق ارائه شد و آخرین پیشنهاد تسلیمی به دولت ایران در دوران حکومت مصدق بود ، کلیه اصول و شرایط مندرج در پیشنهاد مشترک دوم بجا باقی مانده و اضافه شده بود که از نظر ایجاد تسهیلات بیشتر مالی برای دولت ایران درمورد تسویه حساب غرامت که ازطرف دیوان داوری بین المللی لاهه تعیین خواهد شد ، پرداخت غرامت درهرسال ازبیست و پنج درصد درآمد خالص فروش نفت بیشتر نگردد و این کاملاً با رویه پیش بینی شده در اصل ششم قانون ملی شدن نفت مطابقت داشت .

شرکت های تابعه درخارج از ایران بود که مهمترین آنها عبارت بودند از : · شرکت نفتکش بریتانیا · شرکت های پالایش و توزیع نفت درکشورهای مختلف جهان · جایگاه های فروش بنزین دراقصی نقاط دنیا · پنجاه درصد سهام شرکت نفت کویت · 5/47 درصد سهام شرکت نفت عراق بایک بررسی اجمالی از آنچه در بالا شرح داده شدمی توان نتیجه گرفت که آخرین پیشنهاد مشترک چرچیل ـ ترومن که در فوریه سال 1953 به دکتر مصدق تسلیم گردید نه تنها کلیه اصول و اهداف ملی شدن صنعت نفت را تأمین می نمود ، بلکه با توجه به اوضاع و احوال بین المللی نفت در آن زمان بهترین پیشنهاد و شرایطی بود که به علت مداخله مؤثر و فشار دولت امریکا و شخص ترومن حصول آن امکان پذیر گردیده بود .

بنابراین با کمال تأسف باید به این نتیجه رسید که دکتر مصدق با رد این پیشنهاد ، یک موفقیت طلائی و بی نظیر را که برای هیچکس جز او حاصل نمی شد از دست داد .

چنانچه دکتر مصدق با موقعیت ومحبوبیتی که درآن زمان داشت آخرین پیشنهاد مشترک چرچیل و ترومن را پذیرفته بود ، و به عقد قراردادی جدید بر مبنای آن توافق نموده بود ، نه تنها اداره کامل تمام عملیات صنعت نفت از همان سال بدست شرکت ملی نفت ایران سپرده شده بود ، بلکه مسیر تاریخ و سرنوشت سیاسی و اقتصادی و اجتماعی ایران بکلی تغییر می کرد .

محاکمه و زندان و خانه نشینی مصدق پس از کودتای ۲۸ مرداد در دادگاه نظامی محاکمه شد.

او در دادگاه از کارها و نظرات خود دفاع کرد.

دادگاه وی را به سه سال زندان محکوم کرد.

پس از گذراندن سه سال زندان، دکتر مصدق به ملک خود در احمد آباد تبعید شد و تا آخر عمر تحت نظارت شدید بود.در سال ۱۳۴۲ همسر دکتر مصدق، خانم ضیاالسلطنه، در سن ۸۴ سالگی درگذشت.

حاصل ازدواج وی و دکتر مصدق دو پسر و سه دختر بود.

در ۱۴ اسفند ماه ۱۳۴۵ دکتر محمد مصدق بدلیل بیماری سرطان، در سن ۸۴ سالگی درگذشت.

مصدق وصیت کرده بود او را کنار شهدای ۳۰ تیر در ابن بابویه دفن کنند، ولی با مخالفت شاه چنبن نشد و او در یکی از اتاقهای خانه‌اش در احمد آباد به خاک سپرده شد.

محمد مصدق در سال ۱۲۶۱ هجری شمسی در تهران، در یک خانواده اشرافی بدنیا آمد.

پدرش میرزا هدایت‌الله معروف به «وزیر دفتر» از بزرگمردان دوره‌ ناصری و مادرش ملک تاج خانم (نجم السلطنه) فرزند عبدالمجید میرزا فرمانفرما و نوه عباس میرزا ولیعهد قاجار و نایب‌السلطنه ایران بود.

هنگام مرگ میرزا هدایت‌الله در سال ۱۲۷۱ شمسی محمد ده ساله بود، و ناصرالدین شاه علاوه بر اعطای شغل و لقب میرزا هدایت‌الله به پسر ارشد او میرزا حسین خان، محمد را «مصدق‌السلطنه» نامید.محمد خان مصدق‌السلطنه پس از تحصیلات مقدماتی در تبریز به تهران آمد، به مستوفی‌گری خراسان گمارده شد و با وجود سن کم در کار خود مسلط شد و توجه و علاقه عموم را جلب نمود.مصدق‌السلطنه در اولین انتخابات دوره مجلس مشروطیت به نمایندگی از طبقه اعیان و اشراف اصفهان انتخاب شد ولی اعتبارنامه او به‌دلیل سن او که به سی سال تمام نرسیده بود رد شد.مصدق‌السلطنه در سال ۱۲۸۷ شمسی برای ادامه تحصیلات خود به فرانسه رفت و پس از خاتمه تحصیل در مدرسه علوم سیاسی پاریس به سویس رفت و به اخذ درجه دکترای حقوق نائل آمد.

صنعت نفت پس از سقوط مصدق با سقوط دولت دکتر مصدق کوشش های اساسی حکومت ملی یا ناتمام ماند و یا اصولاً منتفی شد .

اما یک اقدام دکتر مصدق که در واقع وثیقه پیشرفت صنعت نفت ایران به سمت ملی شدن واقعی بود و درزمان حیات او انجام یافت بوجود آمدن وتشکیل شرکت ملی نفت ایران و مجهز شدن آن برای تصدی کلیه عملیات صنعت نفت بود .

در نتیجه این اقدام ، صنایع نفت و گاز ایران طی یک دوره 25 ساله یعنی از بدو تأسیس شرکت ملی نفت درسال 1331 تا وقوع انقلاب چنان سیرتکامل و توسعه ای راپیمود و به چنان توانائی هایی دست یافت که شرکت ملی نفت ایران موفق گردید ازنظرنیروی انسانی کارآزموده درجه تخصص وکاربردتکنولوژی های پیشرفته وتوانائی مدیریت درکلیه رشته های عملیاتی ، از اکتشاف وتولید وپالایش تا پخش فرآورده های نفتی ، کشتی رانی و حمل و نقل بین المللی و بازاریابی درداخل وخارج از کشور ، و خدمات ستادی مانند امور مالی ، حقوقی و آموزشی در ردیف یکی از بزرگترین شرکت های عمده بین المللی نفت درجهان قرارگیرد و اعتبار و شهرت جهانی بدست آورد .

درسالهای پس از ملی شدن صنعت نفت و عقد قرارداد کنسرسیوم در سال 1954 ، شرکت ملی نفت ایران تصمیم گرفت که برای توسعه فعالیت های اکتشافی و تولیدی درخارج ازحوزه قرارداد کنسرسیوم از سرمایه و تکنولوژی شرکت های نفتی خارجی استفاده نماید و بدین منظور دو قانون نفت یکی در سال 1957 و دیگری درسال 1974 تدوین و بمرحله اجرا گذارده شد که طبق آن قراردادهای نفتی ایران دریک سیر تکاملی و همگام با بالا رفتن توان مدیریت و تخصص شرکت ملی نفت ایران ، از مرحله امتیاز (قبل از ملی شدن) به عاملیت (قرارداد کنسرسیوم) وسپس به مشارکت و تشکیل شرکت های مختلط و بالاخره به نوع قرارداد خدمات (RISK SERVICE CONTRACTS ) تبدیل گردید و در آخرین نوع قرارداد یعنی خدمات شرکت های خارجی صرفاً بصورت پیمانکار و سرویس دهنده تحت نظارت وکنترل دقیق وکامل شرکت ملی نفت ایران عمل می کردند و در این نوع قرارداد طرف دوم یا پیمانکار هیچ گونه حقی از نظر مالکیت و یا سهم ذخایر مکشوفه و تأسیسات نداشت و با آغاز بهره برداری تجاری وظائف پیمانکارخاتمه می یافت و طبق یک قرارداد فروش حداکثر پنجاه درصدازنفت تولیدی برای مدت پانزده سال به قیمت روز بازار منهای تخفیفی که حداکثر ازپنج درصد قیمت روز بازار تجاوز نمی نمود ، به پیمانکار فروخته می شد .

این تخفیف صرفاً برای جبران ریسک سرمایه گذاری دراکتشاف وتأمین سرمایه توسعه وکارمزدخدمات و سرویس های انجام شده منظور می گردید .

در سال 1973 با لغو قرارداد 1954 کنسرسیوم و عقد قرارداد جدید فروش و خرید نفت اصول و اهداف قانون ملی شدن صنعت نفت در حوزه آن قرارداد نیز بطور کامل و به مفهوم واقعی تحقق یافت درصورتی که درست بیست سال قبل از آن فرصت و امکان دستیابی به این موفقیت عظیم به مرحوم دکتر مصدق داده شده بود .

در سال های آخر قبل از وقوع انقلاب ظرفیت تولید نفت خام ایران به سطح شش میلیون بشکه در روز و حجم کل صادرات نفت از 2/5 میلیون بشکه در روز تجاوز نموده بود .

ازکل صادرات حجم فروش مستقل شرکت ملی نفت دربازار بین المللی به دو میلیون بشکه در روز بالغ گردیده بود و بقیه به شرکت های عضو کنسرسیوم و طرف های دوم قراردادهای خدمات فروخته می شد .

کلیه فروش ها بر مبنای بهای روز بازار ودر سال های آخر براساس قیمت رسمی اوپک که قبل از انقلاب از 13 دلار هر بشکه تجاوز نموده بود ، انجام می گرفت .

در مورد شرکت های عضو کنسرسیوم چون طبق مفاد قرارداد فروش و خرید نفت منعقده در سال 1973 شرکت های مزبور تعهد نموده بودند که طی پنج سال اول قراردادکه برنامه های وسیع توسعه عملیات اکتشاف و تولید انجام می گرفت چهل درصد از سرمایه های لازم را تأمین نمایند ، و سرویس های فنی و خدمات مورد نیاز درمناطق نفت خیز دراختیار شرکت ملی نفت بگذارند ، برای جبران این تعهدات تخفیفی معادل بیست ودو سنت هر بشکه برمبنای بهای اعلام شده توسط اوپک منظور می گردید .

والی‌گری و وزارت مراجعت مصدق به ایران با آغاز جنگ جهانی اول مصادف بود.

مصدق‌السلطنه با سوابقی که در امور مالیه و مستوفی‌گری خراسان داشت به خدمت در وزارت مالیه دعوت شد.

قریب چهارده ماه در کابینه‌های مختلف این سمت را حفظ کرد.

در حکومت صمصام السلطنه به علت اختلاف با وزیر وقت مالیه (مشار الملک) از معاونت وزارت مالیه استعفا داد و هنگام تشکیل کابینه دوم وثوق الدوله عازم اروپا شد.

در این دوران قرارداد ۱۹۱۹ به امضای وثوق‌الدوله رسید و مخالفت گسترده آزادی‌خواهان ایرانی با آن شروع شد.

دکتر مصدق نیز در اروپا به انتشار نامه‌هاو مقاله‌هائی در مخالفت با این قرارداد اقدام کرد.

اندکی بعد مشیرالدوله که به جای وثوق الدوله به نخست وزیری انتخاب شد، او را برای تصدی وزارت عدلیه به ایران دعوت کرد.در مراجعت به ایران از طریق بندر بوشهر، پس از ورود به شیراز بر حسب تقاضای محترمین فارس به والیگری (استانداری) فارس منصوب شد و تا کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ در این مقام ماند.پس از کودتای سید ضیاء و رضاخان، دکتر مصدق دولت کودتا را به رسمیت نشناخت و از مقام خود مستعفی گشت.

پس از استعفا از فارس عازم تهران شد ولی به دعوت سران بختیاری به آن دیار رفت.

با سقوط کابینه سید ضیاء، قوام السلطنه به نخست وزیری رسید و دکتر مصدق را به وزارت مالیه (دارائی) انتخاب کرد.

با سقوط دولت قوام السلطنه و روی کار آمدن مجدد مشیرالدوله از مصدق خواسته شد که والی آذربایجان شود.

بخاطر سرپیچی فرمانده قشون آذربایجان از اوامرش بدستور رضاخان سردار سپه، وزیر جنگ وقت، از این سمت مستعفی گشت و به تهران مراجعت کرد.

قانون ملی شدن صنعت نفت قانون ملی شدن صنعت نفت در واقع پیشنهادی بود که به امضای همه اعضای کمیسیون مخصوص نفت در مجلس شورای ملی ایران در ۱۷ اسفند ۱۳۲۹ به مجلس ارائه شد و تصویب گردید.

متن پیشنهاد تصویب شده: به‌نام سعادت ملت ایران و به‌منظور کمک به تأمین صلح جهانی، امضاکنندگان ذیل پیشنهاد می‌نمائیم که صنعت نفت ایران در تمام مناطق کشور بدون استثنا ملی اعلام شود یعنی تمام عملیات اکتشاف، استخراج و بهره‌برداری در دست دولت قرارگیرد.

مجلس سنا نیز این پیشنهاد را در ۲۹ اسفند ۱۳۲۹ تصویب کرد و پیشنهاد قانونی شد.

شکست نهضت ملی شدن صنعت نفت ناشی از درک نادرست شرایط جهانی بود محمدمهدی عبدخدایی گفت: عدم آگاهی درست دکتر مصدق از شرایط جهانی و عدم ارتباط دولتمردان با توده مردم در نهایت باعث شکست نهضت ملی شدن صنعت نفت شد.

محمد مهدی عبدخدایی دبیرکل جمعیت فداییان اسلام در گفتگویی با خبرنگار مهر به مناسبت 29 سالروز تصویب قانون ملی شدن صنعت نفت، به تشریح زمینه های شکل گیری این قیام ملی و مذهبی پرداخت.

وی با رد شباهت شرایط فعلی در برابر پرونده هسته ای و شرایط ملی شدن صنعت نفت، گفت : شرایط این دو دوره اصلا با هم قابل مقایسه نیست، تیپ و نوع رجالی که آن روز بر کشور حکومت می کردند با رجال کنونی، قابل قیاس نیستند، رئیس دولت در آن روزگار(مصدق) گمان می کرد که می تواند از اختلاف آمریکا و انگلیس استفاده کند و با استفاده از سیاست موازنه منفی، مساله نفت را به سرانجام برساند، در حالی که آمریکا و انگلیس در شرایط بعد از جنگ جهانی دوم و بر طبق طرح "مارشال" اختلافی با هم نداشتند و در یک صف واحد محسوب می شدند.

عدم آگاهی درست دکتر مصدق از شرایط جهانی و عدم ارتباط دولتمردان با توده مردم در نهایت باعث شکست نهضت ملی شدن صنعت نفت شد، درحالی که درابتدای نهضت، رجالی که وارد صحنه شده بودند، بخاطر ارتباط با گروههای مرجع مذهبی و شخصیت های دینی ، توانسته بودند ارتباط خوبی با مردم برقرار کنند، بعد از کشته شدن رزم آراء که توسط خلیل طهماسبی انجام شد، دولت حسین علاء روی کار آمد که بعدها معلوم شد از اعضای فراماسونری است،روی کارآمدن علاء باعث مخالفت مشترک مذهبیون و ملیون علیه دولت شد.

منابع کتاب « خواب آشفته نفت » تألیف آقای دکتر محمدعلی موحد www.ayandegan.com