اشاره: پیشرفت هاى بشر در گذشته و حال و به طور کلى هرگونه دگرگونى در اجتماع از شبکه ارتباطى، راه ها و اطلاع رسانى دقیق، به موقع و درست تاثیر مستقیم مى پذیرد. حتى ممکن است که عدم بهره گیرى صحیح از آن سیر پیشرفت تاریخى یک قوم و سرزمین را محدود و کند سازد. اگر توجه کنیم که جملگى امور حمل و نقل از گذشته از راه زمین انجام مى شده، پست به مثابه تشکیلات مهم در این مورد سهم قابل توجهى را به خود اختصاص مى دهد و همواره در کانون توجهات دولت ها و حکومتگران بوده است. بحث این است که امیران از این سیستم در جهت تحکیم و تثبیت پایه هاى قدرت و بسط محدوده حکومتى خود تقریباً در سراسر تاریخ بشرى سود جسته اند. در این گفتار تاریخ و سیر شکل گیرى و تحولات تاریخى در ساختار پست از نخستین روز هاى آن تاکنون بررسى شده است.
•••
•دوران باستان
ایرانیان به جهت تسهیل امور و درجه بالاى اهمیتى که رفاه اجتماعى آنان را به دنبال داشت و به علت مهم تر به واسطه قرار گرفتن در جریان اوضاع سیاسى و اجتماعى کشور دستگاه منظم، پیشرفته و بسیار دقیق را اختراع کرده و به کار گرفتند. «پیک _ چاپار» که امروزه به پست (Mail) تغییر ساختار داده دربرگیرنده نام سیستم اطلاع رسانى ایران عصر باستان است. یونانیان متصدى امور پیک را «افدالموس بازیلئوس» (چشم پادشاه) و ایرانیان به کارگزاران خبرى «سپسک» (Spasak) یا چشم و گوش پادشاه مى گفتند. وظیفه اصلى این دستگاه نظارت و مراقبت در کار هاى ماموران کشورى و لشکرى و اوضاع رعیت و اجتماع و مخابره سریع رویداد ها به پایتخت بود که موجب مى شد شاه به طور مداوم از امور کشور آگاه باشد. پیک هاى خبرى در ابتدایى ترین شکل خود در تمدن هاى میان رودان (بین النهرین) مانند آشور، مکده، آکد و بابل ابراز وجود کرد منتها حیطه فعالیت آنها صرفاً سیاسى بود و امور حکومتى را به انجام مى رساند. حتى واژه «برید» (Barid) اصطلاحى که در دوره اسلامى به پیک و چاپار تعلق مى گرفت ریشه در زبان و فرهنگ بین النهرین دارد. احتمال دارد که آشوریان گسترش دهنده سازمان خبر رسانى باشند که هخامنشیان پس از تسخیر این سرزمین آن را مورد بهره بردارى قرار داده و مطابق سلیقه و ابتکار خود در آن تغییر و تحول ایجاد کرده باشند. البته هخامنشیان رسم آشور و ماد ها را در این مورد تکمیل کردند. آن عبارت بود از بر پا داشتن یک دستگاه پیک در تمامى راه هاى مواصلاتى که مشهورترین آنها شاهراه سارد مرز لیدیه به شوش پایتخت ایران بود که با مرکز استان ها (ساتراپ ها) ارتباط مستقیم داشت.گزنفون و هرودوت مورخان یونانى ضمن اشاره به سازمان خبردهى ایران (پیک) آن را جالب و شگفت آور دانسته اند. هرودوت در کتاب هشتم بند ۹۸ نوشته است که: «خشایارشاه در ضمن پیامى به شوش یادآور شده که اکنون هیچ زنده اى نیست که بتواند به تندى پیک ها راه بپیماید. به شماره روز هایى که براى بریدن هر راهى لازم است مردان و اسبان آماده در راه وجود دارد که فاصله هر پیک تا دیگرى یک روز راه است این کسان را نه برف و نه باران و گرما و تاریکى از کارشان بازنمى دارد...»
پیک هاى سواره تیز رو آنگاریون (angarion) نامیده مى شدند. اشکانیان امر اطلاع رسانى و علامت دهى را جدى تر دنبال کردند. اکثر بندر گاه ها و نقاط استراتژیک داراى فانوس هاى دریایى بود که گاه همانند بنادر کوچک بر روى یک جزیره کوچک مصنوعى که از سنگ ساخته شده بود مستقر مى شد. آتش هاى متوالى در بالاى تپه ها و مناطق مرتفع و پرچم هایى که بر فراز برج هاى نگهبانى تکان داده مى شد از جمله مهم ترین نماد هاى انتقال خبر و گزارش در دوره اشکانى به ثبت رسیده است. با این وصف افروختن مشعل در دوران کهن یکى از رایج ترین وجوه خبر دادن بوده است. افزون بر این حجم گسترده تجارت و بازرگانى پارت هاى اشکانى با دول روم در غرب و چین در شرق از راه ابریشم ایجاد شبکه گسترده اى از پیک هاى تندرو و چابک و راه هاى امن و مناسب را مى طلبید که این دولت نسبت به آن همت گماشت. اما دولت ساسانى از مدل متفاوت با اشکانى و هخامنشى بهره مى برد. اداره چاپار و پیک مخصوص امور دولتى بود و با مردم ارتباط چندانى نداشت. فایده این سیستم آن بود که میان مرکز و ایالات ارتباط سریع و منظم برقرار مى نمود. اداره چاپار اشیا و اشخاص و مراسلات آنان را از شاهراه هاى آباد و مجهز انتقال داده و از این رو در توقفگاه هاى بین راه (منازل) به نسبت اهمیت کالا عد ه اى همراه و اسب آماده نگهدارى مى کردند تا در صورت تهدید شدن یا ضرورت فوراً نسبت به حمل مسافر و کالاى او اقدام شود. قاصدان شترسوار و شاطران پیاده عمده ترین عوامل حمل و انتقال مسافر، کالا، اخبار و نامه هاى دولتى و شخصى در روزگار ساسانى بوده اند.