اشاره: پیشرفت هاى بشر در گذشته و حال و به طور کلى هرگونه دگرگونى در اجتماع از شبکه ارتباطى، راه ها و اطلاع رسانى دقیق، به موقع و درست تاثیر مستقیم مى پذیرد.
حتى ممکن است که عدم بهره گیرى صحیح از آن سیر پیشرفت تاریخى یک قوم و سرزمین را محدود و کند سازد.
اگر توجه کنیم که جملگى امور حمل و نقل از گذشته از راه زمین انجام مى شده، پست به مثابه تشکیلات مهم در این مورد سهم قابل توجهى را به خود اختصاص مى دهد و همواره در کانون توجهات دولت ها و حکومتگران بوده است.
بحث این است که امیران از این سیستم در جهت تحکیم و تثبیت پایه هاى قدرت و بسط محدوده حکومتى خود تقریباً در سراسر تاریخ بشرى سود جسته اند.
در این گفتار تاریخ و سیر شکل گیرى و تحولات تاریخى در ساختار پست از نخستین روز هاى آن تاکنون بررسى شده است.
•••
•دوران باستان
ایرانیان به جهت تسهیل امور و درجه بالاى اهمیتى که رفاه اجتماعى آنان را به دنبال داشت و به علت مهم تر به واسطه قرار گرفتن در جریان اوضاع سیاسى و اجتماعى کشور دستگاه منظم، پیشرفته و بسیار دقیق را اختراع کرده و به کار گرفتند.
«پیک _ چاپار» که امروزه به پست (Mail) تغییر ساختار داده دربرگیرنده نام سیستم اطلاع رسانى ایران عصر باستان است.
یونانیان متصدى امور پیک را «افدالموس بازیلئوس» (چشم پادشاه) و ایرانیان به کارگزاران خبرى «سپسک» (Spasak) یا چشم و گوش پادشاه مى گفتند.
وظیفه اصلى این دستگاه نظارت و مراقبت در کار هاى ماموران کشورى و لشکرى و اوضاع رعیت و اجتماع و مخابره سریع رویداد ها به پایتخت بود که موجب مى شد شاه به طور مداوم از امور کشور آگاه باشد.
پیک هاى خبرى در ابتدایى ترین شکل خود در تمدن هاى میان رودان (بین النهرین) مانند آشور، مکده، آکد و بابل ابراز وجود کرد منتها حیطه فعالیت آنها صرفاً سیاسى بود و امور حکومتى را به انجام مى رساند.
حتى واژه «برید» (Barid) اصطلاحى که در دوره اسلامى به پیک و چاپار تعلق مى گرفت ریشه در زبان و فرهنگ بین النهرین دارد.
احتمال دارد که آشوریان گسترش دهنده سازمان خبر رسانى باشند که هخامنشیان پس از تسخیر این سرزمین آن را مورد بهره بردارى قرار داده و مطابق سلیقه و ابتکار خود در آن تغییر و تحول ایجاد کرده باشند.
البته هخامنشیان رسم آشور و ماد ها را در این مورد تکمیل کردند.
آن عبارت بود از بر پا داشتن یک دستگاه پیک در تمامى راه هاى مواصلاتى که مشهورترین آنها شاهراه سارد مرز لیدیه به شوش پایتخت ایران بود که با مرکز استان ها (ساتراپ ها) ارتباط مستقیم داشت.گزنفون و هرودوت مورخان یونانى ضمن اشاره به سازمان خبردهى ایران (پیک) آن را جالب و شگفت آور دانسته اند.
هرودوت در کتاب هشتم بند ۹۸ نوشته است که: «خشایارشاه در ضمن پیامى به شوش یادآور شده که اکنون هیچ زنده اى نیست که بتواند به تندى پیک ها راه بپیماید.
به شماره روز هایى که براى بریدن هر راهى لازم است مردان و اسبان آماده در راه وجود دارد که فاصله هر پیک تا دیگرى یک روز راه است این کسان را نه برف و نه باران و گرما و تاریکى از کارشان بازنمى دارد...»
پیک هاى سواره تیز رو آنگاریون (angarion) نامیده مى شدند.
اشکانیان امر اطلاع رسانى و علامت دهى را جدى تر دنبال کردند.
اکثر بندر گاه ها و نقاط استراتژیک داراى فانوس هاى دریایى بود که گاه همانند بنادر کوچک بر روى یک جزیره کوچک مصنوعى که از سنگ ساخته شده بود مستقر مى شد.
آتش هاى متوالى در بالاى تپه ها و مناطق مرتفع و پرچم هایى که بر فراز برج هاى نگهبانى تکان داده مى شد از جمله مهم ترین نماد هاى انتقال خبر و گزارش در دوره اشکانى به ثبت رسیده است.
با این وصف افروختن مشعل در دوران کهن یکى از رایج ترین وجوه خبر دادن بوده است.
افزون بر این حجم گسترده تجارت و بازرگانى پارت هاى اشکانى با دول روم در غرب و چین در شرق از راه ابریشم ایجاد شبکه گسترده اى از پیک هاى تندرو و چابک و راه هاى امن و مناسب را مى طلبید که این دولت نسبت به آن همت گماشت.
اما دولت ساسانى از مدل متفاوت با اشکانى و هخامنشى بهره مى برد.
اداره چاپار و پیک مخصوص امور دولتى بود و با مردم ارتباط چندانى نداشت.
فایده این سیستم آن بود که میان مرکز و ایالات ارتباط سریع و منظم برقرار مى نمود.
اداره چاپار اشیا و اشخاص و مراسلات آنان را از شاهراه هاى آباد و مجهز انتقال داده و از این رو در توقفگاه هاى بین راه (منازل) به نسبت اهمیت کالا عد ه اى همراه و اسب آماده نگهدارى مى کردند تا در صورت تهدید شدن یا ضرورت فوراً نسبت به حمل مسافر و کالاى او اقدام شود.
قاصدان شترسوار و شاطران پیاده عمده ترین عوامل حمل و انتقال مسافر، کالا، اخبار و نامه هاى دولتى و شخصى در روزگار ساسانى بوده اند.
پیک هاى سواره تیز رو آنگاریون (angarion) نامیده مى شدند.
قاصدان شترسوار و شاطران پیاده عمده ترین عوامل حمل و انتقال مسافر، کالا، اخبار و نامه هاى دولتى و شخصى در روزگار ساسانى بوده اند.
اگرچه امیل بنونیست هخامنشیان را به خاطر ایجاد پیک هاى بسیار سریع که حتى مورد تحسین یونانیان واقع شده بود مخترع پست و چاپار مى داند رویه اى که مصر و روم به ترتیب از ایران اقتباس کردند و هرودوت نیز افروختن مشعل و پرستوى نامه بر را از عوامل شایع خبردهى در ایران عصر هخامنشى ذکر کرده اند و پژوهشگران روسى از جمله نینا، و، پیگولوسکایا برآورد کرده است که حدود ۱۱۱ چاپارخانه (مرکز پست) در طول شاهراه دولتى میان شوش و سارد وجود داشته اما به طور کلى اطلاع مردم از احوال یکدیگر و اقوام و خویشان و بستگان در دوران باستان یک مسئله اجتماعى بسیار مهم و درخور توجه بوده است.
این مسئله توجه جدى دولت هاى آن عصر نسبت به تاسیس ادارات اطلاع رسانى را به ما مى گوید.
به اسب هاى تیزرو چاپار ها در دوره ساسانى «بَغد پسپانیگ» (Baghdpespanig) گفته مى شد.
کرمر (Kermer) نویسنده دیگر غرب ایده اى متفاوت با کریستین سن دارد.
وى اصولاً امر خبررسانى را نوعى جاسوسى دولتى مى داند البته هر دو نویسنده این موضوع را به سطح اجتماع و مردم تقلیل نمى دهند و آن را مختص دولت مى دانند اما چنانکه گفتیم امور اجتماعى و اخبار مردمى نیز به نوبه خود به موقع انتقال یافته و اهمیت خود را حفظ مى کرد.
نویسندگان یاد شده خاصه امر جاسوسى را در دوره خسرو اول ساسانى (خسروانوشیروان) بسیار معمول مى دانند؛ موضوعى که در نامه تنسر _ یکى از متون دینى و اعتقادى مهم عصر ساسانى _ نیز تایید شده است.
در شاهنامه حکیم فردوسى فارسنامه ابن البلخى و تاریخ طبرى نویسندگان گرانقدر آن از کاربرد و ایجاد شبکه ارتباطى و خبرى به ویژه در دوران لهراسب و گشتاسپ کیانى یاد کرده اند.
•دوران پس از اسلام بَرید کلمه اى است که در دوران اسلامى وارد فرهنگ مراسلاتى ایران شد.
فلسفه نام گذارى شبکه پستى این بود که در آن ایام دم اسب ها و چاپار هاى خبرى و نامه رسانى را مى بریدند به همین علت به آنها «دُم بُرید» گفته مى شد.
اما اعراب به آن برید مى گفتند.
در واقع منصور خلیفه عباسى احیا کننده سیستم پیک و چاپار پس از یک دوره گسست و هرج و مرج که ناشى از حمله اعراب مسلمان به ایران بود، آن هم به سبک و سیاق دوره باستانى بدون تغییر محسوس است.
منصور با هدف کسب اطلاع از عملکرد روزانه سادات مکه و مدینه شبکه پست را میان شهر هاى بغداد، مکه و مدینه برقرار ساخت.
کارکنان پست علاوه بر خبر در واقع براى دستگاه خلافت نوعى خبرچینى را انجام مى دادند.
رئیس اداره پست «صاحب البرید» نام داشت که موظف بود نامه هاى محرمانه و سر به مهر را براى خلیفه ارسال و گزارش موجودى طلا و شیوه زندگى والى (نماینده خلیفه) حتى کارمندان جزء را به عرض برساند.
نامه هاى پستى شخصى هر استان نیز با پست دولتى حمل مى شد.
حجم نامه هاى محرمانه حکومتى به قدرى بود که نوشته اند پس از مرگ هارون الرشید خلیفه مقتدر عباسى (۱۹۳ ه ق) چهار هزار نامه داراى لاک و مهر دولت عباسى در دیوان خلافت پیدا شده که باز نشده بودند.
توزیع نامه به وسیله افراد چالاک و زرنگ بود که به آنان «ساعى» (Saeei) گفته مى شد.
شمار چاپارخانه ها و مسافت راه ها، تاریخ حرکت و خروج و ورود پیک ها و چاپار ها به شکل دقیق در یک دفتر راهنما ثبت و ضبط مى شد.
تحولات دیوانى در پست در دوره خلفاى اموى و عباسى پیرو مناسبات سیاسى میان دولت ها بود به این معنا که اگر روابط میان مراکز حکومتى قطع یا به تیرگى مى گرایید خبر و اطلاع رسانى نیز از آن تاثیر مى پذیرفت.
در این مورد مى توان به اقدام امین خلیفه عباسى در سال ۱۹۴ ه ق اشاره کرد که در واکنش به برادرش عیسى بن ماهان- والى او در خراسان- انجام شد.
با تیرگى رابطه دو برادر شبکه برید (پست) میان خراسان و بغداد نیز قطع شد.
•دوره سامانیان تا آل بویه (۳۹۵- ۲۰۵ ه) مُنهِى (صاحب خبر) عنوانى بود که به پیک و چاپارها در این برهه از تاریخ تعلق مى گرفت.
وظیفه اصلى منهیان رساندن اخبار به پایتخت بود.
تحکیم پایه هاى قدرت سیاسى و نافذ بودن اوامر حکومت در سرتاسر کشور موجب مى شد که ماموران پستى از نفوذ خوبى برخوردار باشند.
از این رو آنان قادر بودند گزارش هایى مستقل حتى درباره اعمال امیران و حکام مقتدر ولایات به مرکز مخابره نمایند.
نرشخى نویسنده تاریخ بخارا گفته است که: در روزگار سامانیان بخارا، مرکز حکومت، ده وزارتخانه و دیوان داشت که یکى از آنها اداره دیوان پست بوده است.
تمهیداتى امنیتى در نظر گرفته شده بود که چاپار ها و چاپار خانه ها فارغ از هرگونه تهدید در پیمودن مسافت ها طى طریق نمایند.
ابن خردادبه جغرافیدان مشهور عصر مطالب خواندنى در این مورد به دست داده او مى گوید: «از کبال قانوشجان بالا (مرز چین) پانزده روز راه کاروان رو است و براى چاپار تُرک سه روز راه.
چاپارخانه هاى موجود در راه شرق به غرب ایران نیز عبارتند از: میان سُرمن راه (سامره) تا دَسکَرَه ۱۲ چاپار، از بغداد تا دسکره ۱۰ چاپار، تا جلولا ۴ چاپار، جلولا تا حُلوان ۱۰ چاپار، تا نصیر آباد ۹ چاپار، از نصیر آباد تا قَرماسین (خُرمثین زادگاه بوعلى سینا) ۶ چاپار، از خرمثین تا خُنداد ۱۰ چاپار، تا همدان ۳ چاپار ، همدان تا مُسکویه ۲۱ چاپار، تا رى ۱۱ چاپار، رى تا قومش (کومش شهر نزدیک دامغان) ۲۳ چاپار و از قومش تا نیشابور ۱۹ چاپار است.» در مسیر بزرگراهى که ابن خردادبه ترسیم مى کند (بغداد تا نیشابور) میزان اهمیت کس و نقل و انتقالات اخبار نمایان مى شود.
وى همچنین نرخ دستمزد چاپار ها را ذکر کرده که این مى تواند بسیار درخور توجه باشد.
به عنوان مثال وى پرداختى مسیر شَهرزوَر و صامغان و داراباد را ۲۷۵۰ درهم و مسیر ماسبَدان (نزدیکى همدان) تا صَیمَره (مِهر جانقَذَق) را ۳۵۰۰ درهم و مسیر همدان تا قم را که ۴۷ فرسخ بوده ۲۵۰۰ درهم مى داند.
در عصر حکومت آل بویه برید و پست دو سازمان جداگانه از یکدیگر بودند اما برید از بسیارى جهات همانند پست عمل مى کرد.
رئیس این دیوان نامه ها و گزارش ها را از صاحبان برید در هر شهر و ناحیه دریافت مى کرد و به اطلاع امیر یا خلیفه مى رساند.
به جهت تسریع در امر خبررسانى به اوضاع راهدار خانه ها و راهداران و پیک بسیار رسیدگى مى شد و دستمزد قابل قبولى دریافت مى کردند.
با این توضیح عمده ترین وسایل انتقال اخبار و نامه عبارت بودند از: برید که خود دو نوع سواره و پیاده را دربرمى گرفت.
دوم کبوتر و پرستوى نامه بر، سوم پیک هاى دونده.
برید سواره اسب شاهى را در اختیار داشت و هر اسب چهار میل را مى پیمود.
برید پیاده یک سوم میل (حدود ۳۰۰ کیلومتر) و سپس تعویض مى شد.
مقدار مسافت طى شده توسط پیاده ها داوه (Dave) نام داشت.
در بیرون هر آبادى چاپارخانه با مردان آماده و تازیانه به دست و کمر بسته وجود داشت، قاصدانى چالاک که نامه را دست به دست و منزل به منزل به مقصد مى رساندند.
گاه متهمان و محکومان قضایى نیز به وسیله این افراد به محل مجازات یا محاکمه برده مى شدند.
کبوتران ویژه پادشاه و خلیفه بودند، این وسایل ارزش مادى زیاد (هزار دینار) داشتند.
کبوتران حامل خبر خوش را رنگ آمیزى کرده و چنانچه فاصله نزدیک بود با عطرهاى خوشبو معطر مى ساختند.
یک خبر از بغداد به کوفه ممکن بود شش روز طول بکشد اما کبوتران این فاصله را در یک روز پیموده و پاسخ نامه را نیز عودت مى دادند.
در این مورد ابوالحسن علوى ورود قرمطیان به کوفه را به عضدالدوله دیلمى در فاصله چند ساعت گزارش کرده است.
بارزترین وجه استفاده از پیک هاى دونده نیز در تسخیر بغداد توسط معز الدوله بوده است که دو دونده مشهور عرب به نام هاى فقیل و مرعوش بیشتر اخبار مربوط به این بخش را مى رساندند.چهارم مشرف دستگاه دیوانى که به کسب و جمع آورى اخبار و گزارشات و اطلاعات پراکنده در سرتاسر کشور و ارسال آن به دربار حکومتى اشتغال داشت در دوران غزنویان شبکه پستى به «اسکدار (Askdar) و شاطر (Shatter) = پیک مقاوم و ورزیده» تغییر نام داد.
نقل است که خواجه نظام الملک طوسى وزیر کاردان ایرانى به پادشاه وقت سفارش کرد که در مسیر راه هاى عمده کشور پیک هاى مرتب نشانده و مشاهر و مرسوم ایشان را فراهم باید کرد، اگر چنین بود در شبانه روز از پنجاه فرسنگ را هر خبر که باشد و حادث شود برسانند.
با وجود توجه فراوانى که به بخش سازمان پستى مى شد اما گهگاه کارگزاران دولتى با پرداخت رشوه و زد و بند از پیک ها درخواست ارائه گزارش هاى خلاف واقع را به پادشاه مى نمودند حتى در این راستا افراد بى گناه متهم مى شدند.
در این باب نویسنده کتاب آداب الحرب و الشجاعه نوشته است: «بیشتر صاحبان برید به وزارت رسیده اند پس قدر این مرتبه باید دانست که دوم درجه وزارت است.
صاحبان برید جملگى عالم و مصنف بوده اند پس این افراد باید خداترس بوده و بر این کار (خبررسانى) باید مردان جلد گمارد تا حال ها و خبر ها به راستى کنند و اسیر مال و زر و سیم نباشند.
برید از مهم ترین کار هاى ملک است.
از درستى رویداد ها باید اطمینان حاصل گردد و در روزنامچه ثبت شود.
از معاملت باخبر و نایبان امین کوتاه دست، راست قول و راست قلم را بر این کار گماردن.
به حقوق خود قانع و طمع ورزى ننمایند.» مطابق این گفتار امنیت ملى کشور با عملکرد صادقانه و حسن نیت و تامین مالى و جانى پیک ها پیوند مى خورد.
ارائه یک گزارش خلاف واقع جداً مى توانست امنیت کشور و ملت را به مخاطره اندازد.
وجدان و احساس مسئولیت از ارکان مهم امنیتى در هر عصرى است، در آن روزگار نیز جایگاه خود را به خوبى حفظ کرده است.
ابوالفضل بیهقى مورخ گرانقدر در تاریخ خود به پیک ها اشاره کرده است.
وى پیک هاى سواره را خیل تاش و دیوسوار خوانده و اسکدار را مترادف خورجین یا کیسه هایى به کار برده که نامه را در آن قرار داده و به وسیله حلقه هایى مهر و موم مى شد.
در عصر مغول و تیمورى پست اهمیت و جایگاه خود را از دست نمى داد.
«چون عرصه مملکت چنگیزى وسعت یافت و نیاز مى افتاد که امرى یا مهمى را به اطراف مملکت ابلاغ کنند به فرمان او در مراحل و مواضع معین یام (پست) قرار داده و مخارج هر یام را از محافظ علوفه و چهارپایان و غیر آن تعیین مى کردند بدین وسیله ایلچیان مى توانستند اخبار را به سرعت منتقل سازند.» اوکتاى قاآن دستگاه پست را در این مقطع توسعه داد و ایستگاه هاى بین راه را تقویت کرد.
وى براى حفظ رابطه میان ختامى و قراقورم پست اختصاصى نارین یم Narin Yam را به کار گرفت اما به سبب سوءاستفاده از آن به زودى تعطیل شد.
هلاکو نواحى استقرار پست خانه ها را از مالیات معاف کرد.
در مقابل وظیفه پذیرایى از مغولان به عهده آن مردم بود.
روى هم رفته با وجود تمام کوشش ها وضع دستگاه پست در فرمانروایى ایلخانان بهتر از سازمان هاى دیگر نبود اگرچه مبالغ هنگفتى براى آن هزینه مى شد.
عامل مضاعف این نابسامانى ازدحام بیش از حد و غیرمجاز ایلچیان در مناطق عمومى و منازل مردم بود که سلب آسایش و ایجاد رعب و وحشت مى کرد.
کار ایلچیان و چپاول آنها بسیار رونق گرفته بود و تنها اصلاحات غازان خان مغول بود که به این اوضاع پایان داد و رسوم قبلى مغولان را منسوخ کرد و با تاسیس ایستگاه (ایلچى خانه) به وضعیت آشوب گونه اطلاع رسانى سامان بخشید.
برخلاف صفویه، افشاریان و زندیان تحول خاصى در سازمان پستى کشور ایجاد نکردند.
در این میان نادرشاه بیشتر از سایرین به این مسئله توجه کرده.
وى در طول راه هاى زمینى میل هایى نادرى افراشت که بیشتر به عنوان راهنما براى مسافران عمل مى کرد.
این میل ها در مسیر کرمان به زاهدان فراوان به چشم مى خورند.
وى در ساخت کاروانسرا و چاپار خانه ها نیز فعالیت درخور توجهى کرد به خصوص در راه هاى منتهى به مشهد، کلات و هند.
در قشون او پانصد جارچى، ۲۰۰ شاطر و ۱۰۰۰ دونده پرچمدار (ریکا) وجود داشت که اخبار را منتقل مى کردند.
هان وى از ۲۵۰ نفر نسق چى نام مى برد که مواجب کلان گرفته و قدرت زیادى داشتند.
لرد کرزون دیپلمات انگلیسى و کلود آنه جهانگرد فرانسوى بیش از دیگران اوضاع پست عصر قاجاریه را به دست داده اند.
به طور کلى تشکیلات خبر و پستى ایران عصر قاجارى به رغم فعالیت از شرایط آشفته و هرج ومرج گونه سیاسى و اجتماعى آن مقطع تاثیر مى پذیرفت.
در گزارش کلود آنه (Cloud Aneh) آمده است: در راه تهران- قزوین در هر ۲۵ یا ۳۰ کیلومتر یک ایستگاه پست احداث شده که متشکل از ساختمان هایى کوچک بود...
تعویض اسب ها وقت زیادى را صرف مى کرده و مسافران از خوابیدن در چاپارخانه ها خوددارى مى کردند.
کرزون نیز به چاپارخانه و پیک در مسافرتش به جنوب اشاره مى نماید.
در دوران قاجاریه (۱۲۹۹-۱۲۰۹) رجال سیاستمدارى چون میرزا حسن خان مشیرالدوله سپهسالار، میرزاتقى خان امیرکبیر، میرزاابوالقاسم قائم مقام فراهانى در تحولات سیاسى اجتماعى کشور نقش عمده اى را ایفا کردند، تشکیلات پست کشور به شکل مدرن و امروزى خود روز هاى ابتدایى خود را مى گذراند.
به همین جهت اقدام به تاسیس ضراب خانه در دوره سپهسالار شد و بر طبق معاهده برن، ایران به اتحادیه بین المللى پست ملحق شد.
یکى از نخستین افراد به کار گرفته شده در کادر جدید سازمان پست کشور میرزا تقى خان چاپار باشى، اسماعیل خان شهاب الملک (نظام الدوله)، میرزاعلى خان امین الدوله و نواب مهدیقلى میرزا فرزند محمدولى بودند و سرانجام اینکه در اصلاحات مدرن سازى کشور در دوره رضاشاه آخرین تغییرات در سازمان اطلاع رسانى و خبر پستى ایران صورت گرفت.
ترمیم و اصلاح شبکه ارتباطى راه ها پست خانه ها و متصدیان امر و به خصوص امنیت محسوس برقرار شده توسط رضاشاه در سراسر کشور جملگى در راستاى تحقق هر چه بهتر امر خبررسانى صورت گرفت و به هر حال نسبت به گذشته ها این امر را تسهیل و تسریع مى ساخت.
چاپارخانه دوره هخامنشیان