جریان های سیاسی از 1357 ه .
ش تا 1368 ه .
ش
برای هر انقلاب سه مرحله را می توان در نظر گرفت .
مرحله شکل گیری یا تکوین ، مرحله پیروزی یا تخریب و مرحله پس از پیروزی انقلاب که به آن دوران سازندگی یا ثبات هم گفته می شود .
انقلاب اسلامی ایران نیز دارای سه مرحله می باشد .
مرحله شکل گیری انقلاب اسلامی از 1341 تا اول آبان 1356 زمان رحلت حضرت آیت الله حاج سید مصطفی خمینی ، فرزند بزرگ امام (ره) بود .
از آن زمان تا 22 بهمن 1357 مرحله پیروزی انقلاب اسلامی است .
مرحله ثبات و سازندگی انقلاب اسلامی ایران نیز از سال 1357 شروع شده و تا کنون ادامه دارد .
گفتنی است پس از پیروزی انقلاب اسلامی ، به علت فضای باز سیاسی ایجاد شده ، علاوه بر احزاب و گروههای سیاسی که از قبل وجود داشتند ، احزاب و گروههای جدیدی نیز پا به عرصه وجود گذاشتند .
گرچه از سال های بعد ، بیشتر آنها به دلایلی از بین رفتند ، ولی گروههای جدیدی جایگزین آنها شدند که به مهمترین آنها اشاره می کنیم .
نهضت آزادی ایران
الف) چگونگی شکل گیری و بنیانگذاران
جبهه ملی اول در 25 اسفند 1328 تشکیل شد و در دوران نحست وزیری دکتر مصدق ، قدرت را در دست داشت ، ولی با کودتای 28 مرداد 1332 از هم فرو پاشید .
در ائاخر دهه 13330 برخی از افراد این گروه ، « نهضت مقاومت ملی » را تشکیل دادند .
اما چون تحرک لازم در آنها وجود نداشت ، جناح مذهبی از آن جدا شده و در سال 1340 نهضت آزادی در ایران را تشکل دادند .1
بنیانگذاران نهضت ازادی آیت الله طالقانی، مهندس مهدی بازرگان، دکتر یدالله سحابی بودند .
در اساسنامه نهضت آزادی آمده بود : اولاْ مسلمانیم و دین را از سیاست جدا نمی دانیم ؛ ثانیاْ ایرانی و ثالثاْ تابع قانون اساسی؛ و رابعاْ مصدقی هستیم .2
حضور آیت الله طالقانی به عنوان روحانی برجسته و دکتر سحابی و مهندس بازرگان به عنوان دو غرد مذهبی شناخته شده در دانشگاه تهران سبب شده بود که بسیاری از جوانان مذهبی دانشگاهی و غیر دانشگاهی به سوی این گروه روی بیاورند .
اما فعالیت این گروه با دستگیری بنیانگذاران آن در سالهای 1342 و 1343 و سرانجام محاکمه و زندانی شدن انها در سال 1344 متوقف شد .3
ب ) نهضت آزادی ، انقلاب اسلامی و دولت موقت
در سال 1356 با روی کار آمدن « جیمی کارتر » در آمریکا و اعلام « فضای باز سیاسی » در ایران و همزمان با آغاز شتاب انقلاب اسلامی ، نهضت آزادی تجدید حیات کرده ، طرفداری خود را از قانون اساسی مشروطه و اعلامیه جهانی حقوق بشر اعلام کرد .
همچنین مدتی قبل از پیروزی انقلاب اسلامی ، بازرگان راهی پاریس شد تا امام خمینی (ره) را متقاعد کند که دست از شعار سرنگونی رژیم سلطنتی در ایران بردارد و اجرای قانون اساسی مشروطه را هدف مبارزه خود قرار دهد ، اما او با مخالفت امام (ره) با این پیشنهاد مواجه شد و به ظاهر پذیرفت که با نهضت امام همراهی کند .
4 جریان ها و جنبش های مذهبی ـ سیاسی ایرا ن ، رسول جعفریان ، ص 199.-1 گونه شناسی بحران ها و راهبردهای مقابله با آن ، ص 38 – 39 .-2 همان .
-3 همان ، ص 34 .-4 پس از پیروزی انقلاب اسلامی ، به پیشنهاد شورای انقلاب ، امام خمینی (ره) بر خلاف میل باطنی خود و تحت شرایطی، مهندس بازرگان را به عنوان نخست وزیر دولت موقت منصوب کرد .
اما متأسفانه بازرگان پس از مدتی از پذیرش شرط ها و رهنمودهای امام (ره) سر باز زده و راه خود را در پیش گرفت .
به تدریج ، فاصله دولت موقت با آرمان های انقلاب و نظام جمهوری اسلامی و خط امام (ره) بیشتر شد و سرانجام پس از ملاقات بدون اجازه و خودسرانه بازرگان و وزیر خارجه اش (ابراهیم یزدی) در الجزایر با « بریژکسی » ، مشاور امنیت ملی رئیس جمهور امریکا ، اعتراضات و تظاهرات گسترده ای علیه دولت موقت شکل گرفت و در نهایت منجر به تصرف لانه جاسوسی آمیکا در 13 آبان 1358 توسط دانشجویان پیرو خط امام (ره) شد .
امام خمینی (ره) این اقدام انقلابی دانشجویان را مورد تأیید قرار داد و فردای آن روز، بازرگان استعفای خود را تقدیم امام (ره) کرد که بلافاصله مورد موافقت ایشان قرا گرفت .1 بعد ها ، اسناد همکاری تعدادی از اعضای نهضت آزادی و تعدادی از اعضای دولت موقت با لانه جاسوسی آمریکا به دست امد و مشخص گردید که یکی از دلایل مهم استعفای بازرگان نیز همین مسأله بوده است .
از جمله این افراد عباس امیر انتظام ، معاون نخست وزیری و سخنگوی دولت ، بود که دستگیر، محاکمه و زندانی شد.
(البته در زمان دستگیری، وی سفیر ایران در کشورهای اسکاندیناوی بود.) نهضت آزادی پس از شکست دولت موقت مبارزه خود علیه نظام را از طریق مجلس شورای اسلامی پیگیری کردذ و موفق شد در مجلس اول جند کرسی را به خود اختصاص دهد .
اما پس از آغاز جنگ تحمیلی و حوادث سال 1360 عمر ان نیز در مجلس به پایان رسید .
این گروه تا سال 1361 حمایت عمومی خود را از دفاع مقدس ابراز می داشت، اما پس از فتح خرمشهر، به تدریج زمزمه های مخالفت با استمرار جنگ را آغاز کرد و در سال های اوج جنگ ، نغمه های شوم و نوشته های زهرآلود نهضت آزادی ، سبب خشم بیشتر مردم شد .
سرانجام امام خمینی (ره) در بهمن 1361 در پاسخ تاریخی که به نامه علی اکبر محتشمی پور ، وزیر وقت کشور ، این گروه را غیر قانونی اعلام کرد .2 ج ) از انحلال تا شرکت در براندازی پس از پایان جنگ تحمیلی و آغاز دوران سازندگی، نهضت آزادی به طور غیر رسمی و غیر قانونی شروع به فعالیت کرد و اعضا و هواداران این گروه در ماهنامه های ایران فردا و کیان ، نظرات سیاسی ، اقتصادی و فرهنگی خود را بیان می کردند .
آنان در انتخابات ریاست جمهوری سال 1376 به طور همه جانبه از اقای خاتمی حمایت کردند .
پس از انتخاب اقای خاتمی ، این گروه به طور غیر قانونی و با عنوان هایی مانند اصلاح طلبان یا روشنغکران ملی ـ مذهبی ، فعالیت گسترده سیاسی ، اجنماعی و فرهنگی خود را علیه نظام جمهوری اسلامی آغاز کردند .
با توجه به این که نظریه پردازان استکبار جهانی ، برای سرنگونی نظام جمهوری اسلامی ایران و ضربه زدن به ان در داخل کشور در دهه دوم انفلاب ، نیاز به یک ائتلاف جدید داشتند ؛ از این رو به فکر سازماندهی و ائتلاف گروههای مخالف و معاند نظام جمهوری اسلامی ایران افتادند .
در نتیجه جریانی موسوم به نیروهای ملی – مذهبی را مرکب از احزاب و گروههایی چون نهضت آزادی ، جنبش مسلمان مبارز ، جنش انقلابی مردم ایران ، حزب مردم ایران ، روند جدایی ، گروه پیام هاجر و گروه ایران فردا ، در سال 1373 سازماندهی کردند .
-1 همان ، ص 34- 35 2 - گونه شناسی بحران ها و راهبردهای مقابله با آن ، ص 41- 42 .
این گروه ، تهاجم به اعتقادات مذهبی و باورهای ذینی مردم را د سه محور ایجاد شبه اصول و فروع دین، حمله به نهاد روحانیت ، حوزه و مراجع تقلید و حمله و نفی ولایت فقیه از طریق نافرمانی مدنی ، روزنامه های زنجیره ای و حرکت های دانشجویی ، جهت سرنگونی نظام جمهوری اسلامی در پیش گرفت .
اعترافات سیامک پورزند درباره روزنامه های زنجیره ای و تغییر فضای موجود ، ترویج فرهنگ غرب و تشویق دگراندیشان و به طور اخص ، براندازی نظام جمهوری اسلامی ایران ، سند و مدرک واضح و روشنی در این باره است .1 به یاری خداوند و تدبیر مقام معظم رهبری و تلاش پاسداران انقلاب ، این توطئه هم کشف و خنثی شد و در اواخر سال 1379 و اوایا 1380 اعضای این گروه دستگیرو زندانی و در دادگاه انقلاب محاکمه شدند.
این دادگاه در رأی نهایی خود ضمن انحلال نهضت آزادی ، 21 تن از اعضای ملی ـ مذهبی ها را به جرم توطئه براندازی نظام ، ارتباط با بیگانگان ، تبلیغ علیه نظام ، نگهداری ادوات جنگی و ...
به زندان و جزای نقدی محکوم کرد .
2 سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی در حال حاضر از جمله گروههای است که در جبه دوم خرداد ، نقش اساسی ایفا می کند .
این سازمان ، از طریق اعضای کم شمار ، ولی پر نفوذ خود که هر یک بر جایگاه حساس در مراکز کلیدی کشور تکیه زدهد اند ، تأثیر فراوانی بر روند حرکت و استراتژی جبهه دوم خرداد و نیز تحولات جامعه دارد .
-1 کیهان 5/5/1381 ، ص 1 .
-2 رسالت ، 6/5/1381 ، ص 3 .
انقلاب ، از بدو شکل گیری رسمی در سال های اولیه انقلاب اسلامی تا به امروز مسیر پر فراز و نشیبی را طی کرده اند و بارها دچار تحولات اساسی شده اند .
هویت این سازمان در حال حاضر با سازمانی که در 1358 تشکیل شد ، تفاوت اساسی داد .
این گروه ابتدا با شعار حمایت از اصول و اررزش های انقلاب اسلامی، وارد صحنه سیاسی شدند، اما در حال حاضر نه تنها به طور آشکار، بسیاری از اصول وارزش های انقلاب را نفی می کنند، بلکه بسیاری از آنها را پایان یافته تلقی می نمایند.
هر چند نقش محوری اعضای این سازمان در جبهه دوم خرداد هویدا است ، اما به دلیل ماهیت نیمه مخفی این سازمان ، آنها هیچ گاه در رأس مسایل قرار نمی گیرند ، بلکه همواره به صورت کارگردانان پشت صحنه به عنوان دستیار ، معاون و نایب رئیس به شکل « دولت سایه » عمل می کنند .
اینک به چگونگی تشکیل ، مواضع و عملکرد این سازمان می پردازیم : الف ) سابقه تاریخی و چگونگی تشکیل در بین سال های 1349 تا 1357 هفت گروه مبارز با نظرات و دیدگاه های نزدیک به هم در نقاط مختلف کشور و به طو همزمان در حال مبارزه علیه رژیم شاه بودند .
این هفت گروه عبارت بودند از : امت واحده ، توحیدی بدر ، توحیدی صف ، فلاح ، فلق ، منصورون و موحدین .
از بین این گروهها ، منصورون ، موحدین و توحیدی صف به طور بارز .
خط مشی مبارزه مساحانه را دنبال می کردند .1 بیشتر اعضای این گروهها ، جوانان مسلمان و پرشوری بودند که برخاسته از طبقات مختلف مردم از جمله دانشجویان ، دانش اموزان و کارگران بودند .
گستره فعالیت این گروه ها از زندان رژیم شاه (امت واحده)، تا خارج از کشور (توحیدی خلق) و از تهران و اطراف آن (فلاح و بدر) ، تا استان های جنوبی خوزستان و کرمان (موحدین) و یا اصفهان و تهران (صف) را در بر می گرفت .
بیشتر این گروهها دارای ایدئولوژی اسلامی و از نزدیک در ارتباط یا رهبری نهضت اسلامی، یعنی امام خمینی (ره) بودند.
2 وجود مشترکاتی مانند اعتفاد به تشکیل حکومت اسلامی ، رهبری امام خمینی (ره) ، مبارزه مسلحانه علیه رژیم شاه و مخالفت با سازمان مجاهیدن خلق به دلیل گرایش به مارکسیسم از یک سو و تأکید امام خمینی (ره) پس از پیروزی انقلاب مبنی بر وحدت گروههای مبارز از سوی دیگر ، سبب گردید که این هفت گروه به علاوه اعضای فعال مسلمان جدا شده از سازمان مجاهدین خلق ، در هفتم فروردین 1358 سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی ا تشکیل دهند .
3 سازمان مجاهدین انقلاب سلامی ، اولین گروه منسجم سازمان یافته پس از پیروزی انقلاب اسلامی بود .
برخی از اعضای این سازمان در تشکیل سپاه ، کمیته انقلاب اسلامی ، مبارزه با گروه فرقان ، مبارزه با ضد انفلاب و همکاری در جهت افشا و خنثی سازی توطئه کودتای نوژه نقش مؤثر داشتند .4 ب ) اختافات درونی و انحلال اختلافات درونی این سازمان از همان ابتدای تشکیل در سال 1358 در مورد دو مسأله بروز کرد .
مسأله اول ، انتشار اطلاعیه به مناسبت روز کارگر بود .
عده ای در سازمان بر این اعتقاد بودند که هر نوع توجه به کارگر در روز جهانی کارگر که ملهم از اندیشه های مارکسیستی است ، نوعی التقاط است و در نتیجه با پخش هرگونه اطلاعیه در این زمینه مخالف بودند ، اما عده دیگری موافق این کار بودند .
یک ماه پس از آن ، دومبن اختلاف در سازمان به مناسبت سالگرد درگذشت دکتر علی شریعتی آغاز شد .
بعضی از اعضای سازمان ، شریعتی را التقاطی ، منحرف و بدعت گذار می دانستند و عده ای نیز وی را متغکر و مصلحی روشن بین معرفی می کردند .1 1- احزاب و جناح های سیاسی ایران امروز ، عباس شادلو ، ص 243 .
2- همان ، ص 244 .
3- مجاهدین انقلاب اسلامی در گذر زمان ، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم ، ص 8 .
4- احزاب و جناح های سیاسی اعضای این سازمان ، ابتدا به صورت مستقیم با امام (ره) ملاقات کرده و گزارش فعالیت این سازمان را به ایشان انتقال می دادند ؛ اما چون ارتباط مستقیم با امام (ره) در دراز مدت امکان پذیر نبود ، از ایشان درخواست کردند که نماینده ای در سازمان تعیین کند تا ضمن نظارت ب سازمان ، مسائل آن را نیز به امام (ره) متقل کند.
رهبر انقلاب ، آیت الله حسین راستی کاشانی را به عنوان نماینده خود در سازمان منصوب کرد .2 با ورود نماینده امام (ره) به سازمان ، اختلافات در سازمان دوباره به شکل دیگری آغاز شد .
این بار اختلافات در باره حدود وظایف و اختیارات نماینده امام (ره) بود .
بدین معنا که عده ای معتقد بودند که حکم فقهی و نظرات آیت الله کاشانی بالاتر از دستورات حزبی و سازمانی است .
اما در برابر عده دیگری چنین اعتقادی نداشتند .
در نتیجه سه دیدگاه در سازمان بوجود آمد : دیدگاه یه اصطلاح چپ سازماتن که معتقد به ارجحیت حکم حزبی و سازمانی بر نظرات فقهی نماینده امام (ره) بودند .
این گروه شامل بهزاد نبوی ، محسن آرمین ، مصطفی تاج زاده ، هاشم آغاجری و محمد سلامتی می شد که در واقع مخالفان نماینده رهبری نیز بودند .
دیدگاه راست یا موافقان آیت الله کاشانی که معتقد به ولایت تام در سازمان بودند .
این گروه شامل آقایان محمد باقر ذوالقدر ، حسین فدایی و علی عسگری بود .
دیدگاه میانه وبی طرف که معتقذ بودند برخورد دو جناح بیش از اندازه خصمانه است و هیچ راه حلی برا یتفاهم و پذیرش اختلاف سلیقه ها و تداوم فعالیت دو جناح وجود ندارد .
از این رو ، خواستار انحلال سازمان شدند .
آقایان محسن رضایی و مرتضی الویری در این گروه قرار داشتند .3 کم کم اختلافات در سازمان به اوج خود رسید و آیت الله راستی کاشانی مخالفان خد را به عدم التزام شرعی و داشتن افکار التقاطی متهم کرد .
از این رو ، در سال 1361 شورای سازمان را منحل و شورایی موقت به ریاست خود تشکیل داد .
امام خمینی (ره) نیز طی نامه ای از اعضای سازمان خواست که با آیت الله راستی کاشانی همکاری کرده و با استعفا دهند .
در نتیجه 37 نفر از جناح چپ سازمان در دی ماه 1361 استعفا دادند و ستزمان روز به روز ضعیف تر شد تا این که سرانجام در سال 1365 آیت الله راستی کاشانی از نمایندگی امام (ره) استعفا داد و سازمان را نیز منحل نمود .
شایان ذکر است به رغم اداعاهای شعارگونه شورای مرکزی ، مبنی بر ولایت پذیری و اطاغت از ولی فقیه و پیروی محض از نظرات امام خمینی (ره) ، آنان هیچ گاه در عمل از نظرات نماینده منتخب وی پیروی نکردند و حتی پس از آنکه امام نظر صریح خود را در مورد نظارت و دخالت نماینده خود بیان کرد و آنها نیز به صحت آن پی بردند ، هیچ اطاعتی از امر ولی فقیه نکردند ، بلکه در اقدامی اعتراض کونه ، دسته جمعی استعفا نمودند .
1- احزاب و جناح های سیاسی ایران امروز، شادلو، ص 244؛ کالبد شکافی جناح های سیاسی ایران، ص 62 .
2-مجاهدین انقلاب اسلامی درگذر زمان ، ص 9- 10 -3 کالبد شکافی جناخ های سیاسی ایران ، حمید رضا ظریفی نیا ، ص 61 .
مقدمه یکی نیازهای نسل کنونی، به خصوص جوانان و بسیجیان که امید آینده انقلاب و نظام جمهوری اسلامی ایران هستند این است که درک و دریافت درستی از تحولات سیاسی- اجتماعی صد ساله اخیر ایران و جهان داشته باشند.
این مقصود براورده نمی شود مگر اینکه منابع اطلاعات و تحلیل درست، صادقانه و علمی در مورد ایران و جهان در اختیار آنها قرار گیرد.
جریان های سیاسی از پدیده های مهم تحولات سیاسی- اجتماعی ایران بعد از نهضت مشروطه تاکنون می باشند.
از این رو شناخت این جریان هاو مواضع فکری سیاسی و فرهنگی آنها باعث برخورد آگاهانه، هوشیارانه و سنجیده تر بسیجیان، در حال و آینده خواهد شد و به آنها کمک خواهد کرد کهدر دفاع از انقلاب نظام جمهوری اسلامی ایران و دستاوردهای آن راه درست را انتخاب کنند.
علاوه بر این شناخت ماهیت واقعی استعمار غرب و به ویژه آمریکا و جامعه آن کشور که در حال حاضر دچار بحرانهای سیاسی، اجتماعی و اخلاقی و اقتصادی است، برای بسیجیان لازم و ضروری است.
کتاب حاضر به این منظور برای بسیجیان شرکت کننده در طرح معرفت در نظر گرفته شده است.
در پایان از تمام بسیجیان، مربیان و مسؤولان محترم آموزشی و برگزار کنندگان این طرح درخواست می شود که کاستی های کتاب را به صورت کتبی در اختیار پژوهشکده تحقیقات اسلامی قرار دهند تا در چاپ‌های بعد مورد استفاده قرار گیرد.
تشکیل سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی ایران و مواضع آن پس از پایان جنگ و در سال 1370 هـ.ش اعضای مستعفی سازمان قبلی، شامل بهزاد نبوی، محمدتقی سلامتی، محسن آرمین، سید مصطفی تاج زاده، هاشم آغاجری اقدام به تجدید حیات سازمان نبوده و این بار به عنوان سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی ایران» (با اضافه کردن نام ایران به آخر نام قبلی سازمان)، به طور رسمی از وزارت کشور اجازه فعالیت گرفتند.
دبیرکل این سازمان، محمد سلامتی است و از آن تاریخ تاکنون این سازمان با حکامیت کامل چپ و استراتژی جدید به کار خود ادامه می دهد.
این سازمان تاکنون با وجود اخذ مجوز رسمی فعالیت از وزارت کشور عضوگیری عام در تهران و سطح کشور انجام نداده است.
البته از 1373 تا اوایل 1381 هـ.ش هفته نامه سیاسی اجتماعی «عصر ما» که ارگان رسمی این سازمان است به طور مرتب منتشر می شد تا این که در اوای سال 1381 به علت تحریف سخنان جانشین فرمانده کل سپاه به شش ماه محرومیت از چاپ محکوم شد.
گفتنی است تا پیش از این سال 13765 استقبالی از سوی مردم از این سازمان نمی شد تا این که در پی حمایت این سازمان از نامزدی آقای خاتمی، پایگاه اجتماعی این گروه افزایش یافت.
به طور یکه در انتخابات مجلس ششم دو نفر از کاندیداهای این سازمان از تهران به مجلس راه یافتند.
مواضع این گروه پس از تجدید حیات در سال 1370 بیشتر انتقاد از برخی از عملکردهای دولت آیت الله هاشمی رفسنجانی و جناح رسات بود.
در آستانه انتخابات هفتمین دوه ریاست جمهوری این سازمان به طور صریح از آقای خاتمی حمایت کرد.
به طوری که یکی از گروه های تشکیل دهنده ائتلاف گروه های خط امام (ره) بود.
پس از دوم خرداد 1376 این سازمان به عنوان بخشی از جبهه دوم خرداد از شعارهای جامعه مدنی، مردم سالاری دینی (البته مردم سالاری دینی از طرف رهبر معظم انقلاب بیان شده است و جناح های تندرو جبهه دوم خرداد از جمله سازمان مجاهدین آن را قبول ندارند و روی مردم سالاری منهای دین تاکید دارند) توسعه سیاسی و فرهنگی، رقایت سیاسی احزاب و گروه ها حمایت کرد، ولی به ظاهر مخالف خصوصی سازی، ادغام در بازار جهانی و دولت حداقل بود.
علاوه بر این با تعطیلی نشریات زنجیره ای و وابسته به گروه های روشنفکر لائیک و ملی- مذهبی های برانداز به شدت مخالفت کرد و آن را غیرغانونی دانست.
این سازمان همچنین پس از انحلال نهضت آزادی و محکومیت 21 نفر از اعضای آن رای دادگاه را محکوم کرد.
از آخرین مواضع این گروه سخنان اهانت آمیز هاشم آغاجری، نظریه پرداز و عضو فعال این گروه و حمایت همه جانبه این سازمان از او است.
وی در تاریخ 29/3/81 در خانه معلمان همدان، طی سخنانی تصریح دارد که در اسلام چیزی به عنوان روحانی وجود ندارد.
سلسله مراتب و تشکیلات روحانیت تحت تاثیر کلیسای کاتولیک شکل گرفته است و از مقلدین، تعبیر به میمون کرده است.
علاوه بر این وی معتقد است تا دین اصلاح نشود و تغییر نکند، هیچ تغییر و اصلاحی در جامعه صورت نخواهد گرفت.
حزب جمهوری اسلامی پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران بیم آن می رفت که ضعف در امور تشکیلاتی و سازمانی ضربه ای به انقلاب اسلامی و نظام نوپای آن وارد کند.
وجود این نگرانی از یک سو و اعتقاد امام خمینی (ره) مبنی بر لزوم وحدت امت اسلامی و سازماندهی نیروهای مسلمان و وفادار به انقلاب و از سوی دیگر موجب بروز اندیشه تشکیل حزب مستقلی شد.
از این رو افرادی مانند شهید بهشتی مقام معظم رهبری، آیت الله مسوی اردبیلی، آیت الله هاشمی رفسنجانی و شهید باهنر در سال 1358 حزب جمهوری اسلامی را به دبیر کلی شهید بهشتی تاسیس کردند.
حزب جمهوری اسلامی دارای ساختاری علنی بود و ارکان تشکیلاتی آن عبارت بودند از: عضو، حوزه شورا (بخش ناحیه، شهرستان و استان) شورای داوری، شورای فقها، هیأت اجرایی و شورای مرکزی.
این حزب در کوتاه مدت فعالیتش در مقایسه با سایر احزاب و گروه های سیاسی، مسؤولان ارشد نظام در این حزب، در استقبال و جذب افکار عمومی نقش عمده ای ایفا کرد و به همین جهت این حزب به سرعت گسترش پیدا کرد.
الف) عملکرد حزب عملکرد و نقش حزب در به صحنه درآوردن در عرصه های مختلف سیاسی انقلاب، در مدت شش سال فعالیت آن بسیار مثبت بود.
چرا که نامزدهای حزب جمهوری اسلامی توانستند در سه دوره از چهار دوره ریاست جمهوری، پیروز شوند.
علاوه بر این، این حزب در انتخابات دو دوره مجلس شورای اسلامی، یک دوره انتخابات خبرگان رهبری به طور گسترده و فعال مشارکت داشت.
همچنین حزب جمهوری اسلامی، در تثبیت نظام در سال های بحران و خنثی کردن توطئه ها و حل چالش های انقلاب نقش موثر و اساسی ایفا نمود.
ب) علل انحلال حزب جمهوری اسلامی از همان ابتدا به دلایل مختلف، آماج حمله مخالفان نظام قرار گرفت.
عده ای آن را منتسب به گروه خاص (روحانیون) و عده ای دیگر هم آن را حزب رئیس جمهور، نخست وزیر و رئیس مجلس را می دانستند.
این مسائل سبب شد که ذهنیت منفی علیه حزب در جامعه ایجاد شود در هر صورت علل توقف فعالیت و انحلال حزب به دو دسته درون حزبی و برون حزبی تقسیم می شوند.
علل درون حزبی: این علل عبارتند از: عدم سازماندهی و آموزش منظم ایدئولوژی و سیاسی به دلیل گستردگی بی رویه دفاتر و افزایش نیروها.
عدم فرصت کافی و حجم زیاد کارها و مسئولیت های رهبران آن.
عدم دقت در عضوگیری، ثبت نام و هزینه های زیاد.
علل برون حزبی: مهمترین علت برون حزبی، نارضایتی امام خمینی (ره) از رویه حزب بود.
زیرا ایشان افزون بر اینکه مخالفت گسترش تشکیلات حزب در سراسر کشور و حزبی شدن ائمه جمعه و جماعات بودند، از بعضی رفتارهای حزب که سبب تفرقه بین نیروهای معتقد به اسلامی فقاهتی می شد، ناخشنود بودند و بر اتحاد حزب با همه نیروهای مسلمانان تاکید می کردند.
علاوه بر اینها مشکلات اقتصادی- اجتماعی به وجود آمده در کشور باعث شد که در حزب سه دیدگاه چپ و راست و میانه شکل بگیرد.
این مسئله نیز به انسجام حزبی لطمه می زد و در نتیجه در تاریخ یازده خرداد مقام معظم رهبری و آیت الله هاشمی رفسنجانی طی نامه ای خطاب به امام امت ضمن اشاره به رون فعالیت حزب، خواستار توقف فعالیت آن شدند.
ایشان نیز با این درخواست موافقت نموده و بدین ترتیب، حزب جمهوری اسلامی منحل شد و اعضای آن به گرو های دیگر مثل جمعیت موتلفه اسلامی پیوستند.
یا گروه جدیدی چون «جامعه اسلامی مهندسین» را تشکیل دادند.
شکل گیری جناح های چپ، راست و میانه اولین جناحی که در داخل نظام جمهوری اسلامی شکل گرفت، جناح موسوم به لیبرال به رهبری مهندس بازرگان در دولت موقت بود.
در مقابل این جناح جناح «حزب الله» شکل گرفت که شامل نیروهای انقلابی بود.
قدرت جناح لیبرال پس از استعفای بازرگان از نخست وزیری رو به ضعف نهاد اما پس از انتخاب ابوالحسن بنی صدر به ریاست جمهوری دوباره تقویت گشت.
عزل بنی صدر از فرماندهان کل قوا و ریاست جمهوری، باعث تضعیف دوباره این جناح و سرانجام حذب آن در آن مقطع از صحنه سیاسی کشور شد.
با انتخاب شهید محمدعلی رجائی به ریاست جمهوری و تشکیل دولت وی توسط دکتر محمد جواد باهنر، جناح حزب الله تمام ارکان قدرت، یعنی قوای مجریه، مقننه و قضائیه را در دست گرفت.
و به حل فصل مسائل کشور همت گماشت، ولی هرچه زمان می گذشت، دیدگاه های مختلفی در مورد اقتصاد، سیاست خارجی، فرهنگ، دخالت دولت در مسائل اقتصادی و غیره در میان اعضای این جناح به وجود می آمد.
اختلاف دیدگاه های کم کم به شکل جدی تری بروز کرد و ابتدا در سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی، حزب جمهوری و سپس در مجلس، هیئت دولت و شورای عالی قضایی، سه جناح موسوم به راست و میانه شکل گرفت.
اختلاف دیدگاه مذکور به تدریج در میان اعضای تشکل روحانی «جامعه روحانیت مبارز» نیز به شکل آشکارتری بروز کرد تا این که سرانجام در اواخر سال 1366 در آستانه انتخابات سومین دوره مجلس شورای اسلامی، سه تن از اعضای شورای مرکزی این جامعه یعنی حجج اسلامی، مهدی کروبی، محمود دعایی و جلایی خمینی از آن جدا شده و با شرکت افراد دیگری چون محمد خاتمی، محمدحسن رحیمیان، سیدمحمد موسوی خوئینی ها، محمدرضا توسلی، سید علی اکبر محتشمی پور، سید هادی خامنه ای، رسول منتخب نیا، سیدمهدی امام جمارانی، اسدالله بیات، محمدعلی انصاری، عبدالواح موسوی لاری، هادی غفاری، صادق خلخالی و غیره، «مجمع روحانیون مبارز» را تشکیل دادند.
در فرودین 1367 اعضای شورای مرکزی مجمع، برای کسب اطلاع از نظر رسمی امام خمینی (ره) طی نامه ای از محضر ایشان کسب تکلیف نمودند.
امام خمینی (ره) در جواب نامه، موافقت ضمنی خود را د رمورد تشکیل این گروه جدید اعلام کرد و بدین شکل، روحانیت به دو گروه «جامعه روحانیت مبارز» و «مجمع روحانیون مبارز» تقسیم شد.
به عبارت دیگر در میان روحانیت نیز دو جناح راست و چپ شکل گرفت و بقیه گروه ها، هر کدام در کنار یکی از آنها قرار گرفتند.
باند سید مهدی هاشمی و عزل آقای منتظری سید مهدی هاشمی و چند تن از طرفدارانش قبل از پیروزی انقلاب اسلامی به اتهام قتل مرحوم شمس آبادی، امام جماعت مسجد سید اصفهان و چند نفر دیگر، دستگیر و در دادگاه جنایی اصفهان در سال 1355محاکمه و زندانی شد.
وی پس از پیروزی انقلاب اسلامی از زندان آزاد و تحت عنوان کمک به سازمان های آزادیبخش، مسئولیت هایی را به دست گرفت که مهم ترین آنها، مسئولیت واحد نهضت های آزادیبخش در سپاه پاسداران انقلاب اسلامی بود.
پس از انحلال این واحد در سپاه، سید مهدی هاشمی با استفاده از موقعیت برادرش سیدهادی هاشمی که داماد و رئیس دفتر آقای منتظری بود در بیت وی نفوذ کرد.
او با سوء استفاده از موقعیت خود گروهی تشکیل داد و با نفوذ در سازمان ها و نهادهای سیاسی، فرهنگی و نظامی کشور، دست به اعمال خلاف شرع و قانون زد.
پس از آگاهی وزارت اطلاعات از اعمال خلاف وی، حجت الاسلام محمدی ری شهری، وزیر وقت اطلاعات، موضوع را به امام خمینی (ره) گزارش داد.
رهبر انقلاب طی حکمی به آقای ری شهری، لزوم برخورد قاطع با افراد ضد انقلاب و منحرف وابسته به مهدی هاشمی را مورد تاکید قرار داد.
به دنبال این دستور، سید مهدی هاشمی و گروهش دستگیر، زندانی و بازجویی شدند.
سرانجام در سال 1365 سید مهدی هاشمی به اتهاماتی از قبیل قتل چنت چهره مذهبی، رابطه با ساواک بیرون بردن غیرقانونی مقدار فراوانی اسلحه و مهمات از سپاه پاسداران، افشاگری علیه کشور، ایجاد جو نزاع و اختلاف بین مسئولان، شایعه پراکنی و غیره اعتراف کرد و محکوم به اعدام شد.
حکم اعدام و همدستش، فتح الله امید نجف آبادی، در ششم مهر 1366 به اجرا درآمد.
دستگیری، بازداشت و محاکمه سیدمهدی هاشمی، از همان ابتدا با مخالفت و مقاومت آقای منتظری روبه رو شد.
امام امت (ره) که اجرای حق و عدالت و مقابله با توطئه های دشمنان وحفظ نظام را از اهم واجبات می دانست، درباره مسأله سید مهدی هاشمی نیز معتقد بود که متهمان در هر مقام و منصبی که باشند باید عادلانه محاکمه شده و به سزای اعمالشان برسند.
به همین دلیل در تاریخ 12/7/65 طی نامه ای خطاب به آقای منتظری، ضمن ابراز علاقه به وی، او را به عدم حمایت از سید مهدی هاشمی و هوشیاری در برابر دسیسه های منافقین دعوت کرد.
متاسفانه به غرم تذکرات مکرر امام خمینی و دلسوزان نظام، به دلیل نفوذ مهدی و هادی هاشمی در آقای منتظری، وی همچنان از آنان حمایت و با سخنرانی و صدور بیانیه موضع گیری می کرد.
به همین دلیل رهبر کبیر انقلاب در اواخر عمر شریف خویش، یعنی در تاریخ 6/1/68 طی نامه ای، آقای منتظری را از قائم مقام رهبری عزل نمود.
وی هم ضمن اطاعت از ایشان، عدم آمادگی خود را برای انجام مسئولیت قائم مقامی رهبری اعلام کرد.
اما برخلاف سخن خود، هر از چندگاهی علیه نظام، رهبری امام (ره)، جنگ و غیره موضع گیری می کند.