مهمترین حرکت ضد استعماری در دهه1950 م / 1330در منطقه خاور میانه بود نهضتی که با ملی کردن صنایع عظیم نفت ، راه را برای افوال قدرت استعماری انگلیس در خاور میانه وحتی آسیا وآفریقا باز وهموار نمود .
کوشش برای بازگرداندن حاکمیت ایران بر منابع نفت ، از نخستین سالهای پس از شهریور 1320 وسر نگونی رژیم شاه به تدریج آغاز شد .
آنچه در این قسمت مورد نظر است رهبران درجه اول ونقش آنها در نهضت ملی شدن صنعت نفت است .
مبحث اول : ایدئولوگ ( کار کرد نخست )
از آنجا که ، ملی گرائی اندیشه حاکم بر نهضت ملی شدن صنعت نفت بود ، در این قسمت به بررسی ایدئولوژی مزبور ونماینده آن در نهضت یعنی جبهه ملی ودر راس آن دکتر محمد مصدق پرداخته می شود .
الف- جبهه ملی
کودتای سوم اسفند 1299 ، سر آغاز دوره ای بودکه شهریور 1320 ادامه یافت. بارزترین ویژگی این دوره ، حاکمیت نوعی دیکتا توری است که در تاریخ ایران ، این نوع دیکتاتوری با این شدت وگستردگی سابقه نداشته است . از شهریور 1320 به بعد با سقوط حکومت استبدادی رضا شاه وبوجود آمدن شرایط خاص به سبب مقتضیات ناشی از جنگ جهانی دوم وحضور نظامی قوا متفقین فصل جدیدی در تاریخ وحیات مردم ایران گشوده شد که تا کودتای 28 مرداد 1332 ، جامعه ما را تا حدودی فارغ از استبداد ، با حوادث وتحولا ت شگرفی روبرو کرد .
جبهه ملی به همت ورهبری دکتر مصدق در اواخر دهه 20 تشکیل شد . دکتر مصدق که به علت عدم حضور در مجلس پانزدهم از صحنه سیاست دور بود ، به دهوت اقلیت دوره پانزدهم وارد صحنه سیاست شد . وی به عنوان ربر جبهه مخالف وبه عنوان معتر به دخالت دولت در انتخابات مجلس شانزدهم به اتفاق هجده نفر در دربار متحصن شد . بالا خره در روز دهم آبان 1328 ه . ش جبهه ملی رسماً اعلام موجودیت کرد .
افراد جبهه ملی در حقیت تربیت شده دوران حرکت ملی نبودند ، شخصیت سیاسی وسابق اداری اغلب آنان روشن نبودند ، برخی قبل از پسوستن به دکتر مصدق ، از اعضای هیئت حاکمه گذشته بودند وجز سالهای بعد از شهریور 1320 ، سابقه مبارزاتی نداشتند . سوابق سیاسی چند تن از آنان نا مطلوب بود . دیدگاههای سیاسی – اجتماعی شان نیز هماهنگی نداشت ، به نحوی که اغلب مواضع ضد ونقیض اتخاذ می کردند وهنگام تصمیم گیری بر سر مسائل مهم مملکتی ، به مشاجره وحتی زد و خورد می پرداختند. وتنها معدودی از آنان ، تا پایان در سنگر مبارزه باقی ماندند.
اساسنامه وآئین نامه جبهه ملی
ماده 1 : جبهه ملی از هیات موسسوگروههای مختلف ملی که طرفدار تامین عدال اجتماعی وحفظ قانون اساسی هستند ، تشکیل می شود .