هدف از انجام این پژوهش ، بررسی تعاریف و مفاهیم و تاریخچۀ شیوۀ بیان اکسپرسیونیسم در ارتباط با نقاشی ، معماری و شهرسازی می باشد .
با تأکید بر اندیشه ها آثار و فعالیت های معمار و شهرساز یزرگ آلمانی به نام ( برونوتات ) و درت یابی به برخی از ویژگی های « شهر اکپرسیونیستی » می باشد .
برای پی بردن به این نکته که اولاً « شهرسازی » و « اکسپرسیونیسم » و ثانیاً « شهر اکپرسیونیستی » و « برونوتات » چه ارتباطی با هم دارند .
لازم است قبل از هر چیز معنی و مفهموم سبک اکسپرسیونست را بدانیم .
و همچنین تاریخچه مطرح شدن آن در آلمان به دلایلی که گفته می شود .
و نقش برونوتات در جنبش هنری اکپرسیونیستی این گشور روشن میگردد و همچنین با بررسی آثار و فعالیت های او برخی از ویژگی های شهر اکسپرسیونیستی مطرح می شود .
مفهوم کلی سبک اکسپرسیونیسم :
« اکسپرسیونیسم در لغت به معنی « بیانی » « هیجان گری » و « حالت گرایی» ترجه شده است .
هنرمند اکسپرسیونیست هدف اصلیش عوالم بشری و انسانی است .
اکسپرسیونیسم ، شیوه ای در هنر است .
که نه بر واقعیات عین طبیعت تأکید دارد و نه بر تصورات انتزاعی مبتنی بر آن واقعیات تأکید دارد .
بلکه تلاش و کوشش می کند احساسات و عواطف ، حالات درون و ذهنیات هنرمند را به تصویر بکشد .
به عنوان مثال :
با توجه به معنی واژه « اکسپرسیونیسم » و با جمع بندی تعاریف مختصری که ذکر شد می توان گفت که این شیوه بیان ، راهی برای آزادسازی احساسات و فشارهای عاطفی و نیروهای معنوی درونی و بیان برداشت های ذهنی هنرمند از محیط و شرایط بیرونی است .
و به نظر می رسد ، هنرمند اکسپرسیونیست برای تخلیه و آزادسازی نیروهای درونی خود ، غالباً سعی می کند از تأکیدی اغراق آمیز استفاده کند .
تاریخچه اکسپرسیونیسم در آلمان : در مطالعه تاریخچه اکسپرسیونیسم ابتدا لازم است ، از نحوه به گار گیری این شیوه در نقاشی آغاز کنیم .
در عالم نقاشی ، « ونسان ون کوک » را به عنوان مکتشف اکسپرسیونیسم جدید می شناسند و محور انسانگرایی به وضوح در تابلوهای او مشاهده می شود و همچنین تکنیک استفاده از رنگ کاملاً بیانگر این حقیقت است .
« ادوارد مونگ » نوروژی که در سال 1892 به آلمان رفت و سالها در آنجا زندگی کرد .
از جهات بسیار پدرذ اکسپرسیونیسم نوین در نقاشی آلمان به شمار می رود در آثار او و ون کوک رابطه نزدیکی وجود دارد .
زیرا ادوارد مونگ معتقد است : « دیگر تصاویری از اندرون با مردانی که کتاب می خوانند و زنانی که بافندگی می کنند نکشید .
باید از انسانهای زنده ای نقاشی کنیم که نفس می کشند ، رنج می برند و عشق می ورزند .
من مجموعه ای از این تصاویر را خواهم کشید تا مردمخ مجبور شوند عنصر مقدس آنها را بشناسند و خود را در برابر آن سربرهنه کنند، چنانکه گویی در کلیسایند » این عبارات ، نشانگر مقدس بودن زندگی انسانها و رنج و شادی مردم عادی برای هنرمند است .
این « مردمی شدن هنر » آغازی است که دامنۀ آن به معماری هم کشیده شد .
شبح و بیماری و مرگ که بر زندگی او سایه انداخته بود و این ترس و هراس همیشگی او ، موضوع غالب نقاشی ها و تابلوهایش را تشکیل می داد .
« جیمز رانسور » فنلادی نیز از پیشگامان شیوۀ اکسپرسیونیست می باشد که نقاشی های او از قدت حیرت زده کردن تماشاگر برخوردار است .
او با استفاده از خطوط لرزان ، و رنگ های ناسازگار در تابلوهایش ، نشان دهنده ی واکنش شخص در برابر دنیایی غیر انسانی است .
که او را وادار به متموع می کند و با این شیوه در تماشاگر ایجاد حس هیجان می کند .
از نقاشان معروف دیگر « ژورژ روئو » می باشد .
تابلوهای او بیانگر موضوع های مذهبی ، اخشم اخلاقی ، نفرت از شرارت های بورژوازی حاکم ، نفرت از فساد حاکم ، اندوه و طنز تلخ می باشد .
زمینه های تاریخی ، اکسپرسیونیسم از آلمان رشد کرد .
پس از جنگ جهانی اول 1914 تا 1918 که آلمان ها شکست خوردند .
وقر اقتصادی ، فساد و فهشا زیاد شده بود .
در آن دوران اکسپرسیونیسم بوجود آمد .
خیلی سریع مورد توجه آمریکاییان قرار گرفت .
در دهۀ « 1920-1930 » به سرعات شیوه فوق در مکزیک چشم گیر شد انقلاب مکزیک الهام بخش گروهی از نقاشان شد تا در جست و جوی شیوه ای ملی و مبتنی بر هنر بومی باشند .
آنها می خواستند هنرشان مردمی باشد « از مردم سرچشمه بگیرد و روحیه انقلابی را در بناهای عمومی جلوه گر کند .
اینها آثار خود را وسیله ای ربای حمل بار آرمان هایشان قرار دادند » .
جلوه گر ساختن روحیه انقلابی و مردمی در بناهای عمومی و احساس مسئولیت هنرمند در برابر جامعه ، نکته ای است که در معماری اکسپرسیونیستی آلمان به وضوح دیأه می شود .
تاریخچه مطرح شدن اکسپرسیونیسم در ارتباط با معماری و « شهرسازی » برخی از مورخان هنری معتقد اند که اکسپرسیونیست اثری روی معماری ندارد .
به همین دلیل به معماری اکسپرسیونیستی نپرداخته اند .
اما همانطور که می دانیم معماری ، تحت تأثیر شرایط اجتماعی ، سیاسی ، فرهنگی و اقتصادی محیط ، با ذهن و تجربیات او پیوند دارد .
همانگونه که یک آهنگساز هزاران صدا را برای خلق اثری شاد یآ غمگین به کار می گیرد .
معمار نیز می تواند همین کار را با رنگ و فرم انجام دهد و دست اندکاران عرصۀ « شهرسازی » هم می تواند با در نظر گرفتن عوامل لازم ، در ایجاد شهری شاد یآ دلگیر و خفقان آور یا کسل کننده مؤثر باشد .
بنابراین می توان گفت که جنبش اکسپرسیونیستی در نقاش و سایر هنرها اثر مهمی در معماری داشته است .
کاربرد واژه اکسپرسیونیسم در معماری در سال 1915 می باشد « آدولف بنه » ترکیب معماری اکسپرسیونیست را به کار گرفته و ارتباط متقابل بین تمام هنرها را مطرح ساخت .
در طی قرن بیستم ، همراه با پیشرفت روز افزون فناوری ، امکان ساخت بناهای عظیم با حالت نمایش و تجسمی را که بسیاری از آنها الهام گرفته از طرح های بلند پرواز اند و تخیلی را فراهم نمود .
از جمله این بناها : 1- طرح های « خانه بی پایان » اثر « فردریک کسیلر » (1959-1958) و طرح شهری فضایی بر روی یک پل .
2- فرودگاه دالاس ، اثر « ایرو سارونین » (1962-1961) 3- ساختمان یک پارکینگ در نیو هیون ، ساختۀ پل رودلف (1971) 4- آسمان خراش های گوناگون در سراسر جهان که در طول قرن بیستم و در جریان رقابت بر سر ساخت ساختمان های هر چه مرتفع تر و عظیم تر ، بنا کرده اند و حتی یکی از آخرین پدیده های آسمان خراش که در حال حاظر در چین و تحت عنوان برج « میلینیوم » در دست ساختمان می باشد و خود به تنهایی یک شهر با تمامی امکانات آن است .
5- آثار « اسکار نیمایر » مثل کاخ سپیده دمان در برزیلیا (1943) 6- ساختمان اپرای سیدنی (1972) معماران اکسپرسیونیست به مسائل جدید و نوگرایی توجه دارند .
به مقاطع تاریخی و فرهنگهای بیگانه نیز توجه دارند .
اما کپی از تاریخ را نمی پسندیدند .
آنها به جز گوتیک بقیه طراحی های گذشته را رد می کردند .
به طوری که در 15 سال اول قرن بیستم دیده های معماران اروپایی به سوی مصر چرخید .
سطوح سنگین و توده متراکم ، صراحت خطوط بیرونی و اساس « استریومتریک » عناصر ، و فضای داخلی مقبره های مصری به عنوان یک کریستال مورد توجه قرار گرفت .
در اوایل قرن 20 دو کتاب مهم در این ارتباط نوشته شد .
نویسندگان این دو کتاب « شفلر » و « ورینگر» بودند در واقع معماران اکسپرسیونیستی بیشترین تاثیر را از گوتیک و معماری شرق پذیرفتند .
اندیشه های موثر بر دیدگاههای هنرمندان اکسپرسیونیست یکی از موثرترین آراد موثر بر اندیشه های معماران اکسپرسیونیست افکار و عقاید نیچه است .
نیچه در کتابش از معماران و خانه هایی کوچک صحبت کرده و آنها را به عنوان سمبلی از کوچکی و پستی و ناچیزی افراد ساکن در آن دانسته است .
اکسپرسیونیست ها از این نکته تأثیر پذیرفته و فرم هایی سنگین و با شکوه و با عظمت طراحی کرده اند .
توپوگرافی فضاهایی که نیچه مطرح کرده بر روی معمارانی که در حرفه خود تفکر فضایی داشتند ، بسیار اثر گذار بوده .
« زرتشت » در کوهستان زندگی می کرد .
او پیآمش را از آسمان و از ارتفاع زیاد به زمین های پست آورد .
ارتفاعات یخی در تپوگرافی فضاهایی که برخی معماران این شیوه طراحی نموده اند .
تأثیر « پل شیربارت » در اندیشه های اکسپرسیونیست بسیار چشمگیر است او در کتاب معماری بلورین پیشنهاد های بسیاری برای معماران داشت .
بعنوان مثال مثال تأکید روی بلور و شیشه در آثار او داشت .
از دیگر عوامل تاثیر گذار بر طرح ها و آثار هنرمندان معمار اکسپرسیونیست ، می توان به جنبش تئاتر مردمی اشاره کرد .
به گفته پیتر بمرنس « تئاتر بزرگترین سمبل تمدن است » برای مردمی که حتی به خواب هم تئاتر ندیده بودند ، حال برای آنها ساختمان های با شکوه ساخته می شود .
از معروفتین معمار شهرساز اکسپرسیونیست ، برونوتات است .
برونوتات در سال 1880 در کوینگز برگ آلمان متولد شد و در سال 1938 در استامبول ترکیه وفات یافت .
او مدارج مختلف تحصیلی را تا رسیدن به مقام پرفسوری معماری را در برلین با موفقیت طی کرد .
از سال 1903 کار و فعالیت مستمر خود را در همان شهر آغاز نمود و ضمن مشارکت در کار و سرمایه گذاری با برادرش « ماکس تات » در فاصله سالهای 1931-1914 رهبری تمایلات « اتوپیستی اکسپرسیونیستی » در معماری آلامان بر عهده داشت و از اعضای موسس گروههای هنری انقلابی به نامهای آربیسترات فورکانست و گروه نوامر به شمار می رفت .
در سال 1932 برای باظزدید به کشور روسیه رفت و بعد از آن در سال 1932 به طور اجباری به ژاپن مهاجرت نمود .
تا سال 1936 در آنجا اقامت داشت .
در سال 1936 در آکادمی استامبول به عنوان پرفسور شهرسازی و معماری مشغول به کار گردید و تا آخر عمر مدارس و دانشگاههای متعددی را در ترکیه طراحی نمود .
از آثار برونوتات ) 1- کتب و مقالات زیادی در طراحی معماری ارائه داده است .
اشتات کرونه در این کتاب طرح و فرم عناصر شهری با الهام از گوتیک و معماری شرق ارائه شده و جالب توجه است .
معماری آلپین : این کتاب را از زمانی که رهبری آربیسترات و گروه نوامبر را بر عهده داشت و او تحت تاثیر افکار نیچه ، شیر بارت و اتو کوتز قرار داشت .
ویژگی های اکسپرسیونیستی در آثار « برونوتات » بسیار جالب توجه است او با اعتقاد به رسالت هنرمندانه خود ، از نظریات نیچه ، شیر بارت و دیگران الهام گرفته است .
طرح های او نشان دهنده تلاش او برای به تصثویر کشیدن شهر آسمانی و خانه بهشتی است .
بیش از 30 سال روی طرح های خود کار کرده است .
تنها تفاوت او با اتوپیست های دیگر این است که او عملاً فعالیت شهرسازی و معماری انجام داده است .
طرح هایی که او ترسیم می کرد به واقعیت بیشتر نزدیک است .
تنها تفاوت او با دیگر هنرمندان سبک اکسپرسیونیسم این است که ابتکار و خلاقیت و از طراحی ، معماری و شهرسازی تا عرصه سینما کشانده است .
و او شخصیت اجتماعی دارد و در مقابل مردم و جامعه آینده احساس مسئولیت می کرد .
خلق فضاهای هیجان انگیز در شهرهایی که برنامه ریزی یا طراحی آن را بر عهده داشت با انگیزه خدمت به مردم انجام می شده است .
آثار و اندیشه های او بیانگر نوعی دیکتاتوری و غرور هنرمندانه است .
در آثار خودش از نور و روشنایی و بلور و فرمهای هندسی و فرمهای تیز و لبه دار به صورت افراطی اسنفاده کرده است .
او برای بیان هیجان هیجان انگیز و ایجاد طرح های رویایی هر چیزی را با مبالغه همراه می کرد .
نتیجه : اکسپرسیونیم یکی از شیوه هایی است کهئ هنرمند برای بیان احساسات و فشارهای عاطفی خود استفاده می کند .
هنرمند ، در این شیوه برای ایجاد تأثیر و هیجان بیشتر در مخاطب از تأکیدی اغراق آمیز استفاده می کند .
معماران اکسپرسیونیست از عوامل زیادی تأثیر پزیرفتند .
از جمله : نقاشی اکسپرسیونیست ، از رنگ و موضوعات نقاشی ها بر آنها تاثیر زیادی گذاشته است و اندیشه های فلاسفه و نویسندگان و هنرمندان نو اندیش از جمله شیر بارت و نیچه ....
علاقه مردم به تئاتر موجب شد که معماران به خلق بناهای با شگوه بپردازند و همچنین سرمایه داران و صاحب صنایع بزرگ آلمان با بالا بردن قدرت رقابتی تولیدات خود برای احداث بناهای عظیم به کار بردند و زمینه کار را برای معاران و طراحان اکسپرسیونیت فراهم کردند .
آثار معماران اکسپرسیونیست ویژگیهایی دارند از جمله تنوع فرم در آثار این هنرمندان بسیار چشمگیر است و همین موضوع دسته بندی مطالعه و تحقیریال آثار آنها را مشکل می کند .
معماری کوه وار و کوهستانی و فرم های کریستالی از دیگر ویژگی های طرح های اکسپرسیونیستی می باشد .
تاکید بر نوع معماری و قدرت علاقه معمار و آزادی تفکر در طراحی از خصوصیات بارز این شیوه بیان می باشد .
تأکید معماری اکسپرسیونیست بر منحصر به فرد بودن طرحهایشان موجب گردید که تکرار و تکثیر طرح ها مشکل باشد .
هنرمندان این شیوه هم بر فرم ها و هم بر عملکرد تأثیر داشتند .
اما عملکرد نقطه شروع طراحی آنها بود و در طراحی به فرمهای خیال پردازانه و رویایی و شور و هیجان خاصی برای خلق فرمهای نمادین (سمبلیک ) و تاثیر گذار داشتند .
گرایش به عظمت و شکوه در کارهای آنها قابل توجه است .
با وجود اینکه از طرهای شرق و همچنین طرحای گوتیک تاثیر زیادی پذیرفتند .
نوگرایی و خلاقیت نیز در آثار انها چشمگیر است .
هدف طراحی آنها یک هدف اجتماعی است ( هنر برای مردم ) و در طراحی و ساخت ساختمان های با شکوه و با ظرفیت بسیار برای تجمع مردم قابل مشاهده است .
و در ساخت این ساختمان ها از تزئینات استفاده نکردند زیرا معتقداند که ساختار یک فرم به خودی خود تزئین را در بر دارد .
کشیدگی و ارتفاع و تأکید بر این امر در بسیاری از آثار آنها دیده می شود.
منابع 1- رید هربرت ( فلسفه هنر معاصر ) فرامرزی .
نگاه 1362 2-مجله « بررسی » شماره 1 و 2 اردیبهشت 1348 3- محمد زاده .
حمید - از نقاشی تا معماری و شهر سازی انتشارات مویان جسم چاپ اول 1378