دانلود مقاله از شار تا شهر

فصل اول: شهر نشینی ، شهر گرایی و شهر سازی قبل از اسلام
در دوران قبل از اسلام 3 شیوه شهر نشینی داشتیم که عبارتند از:
1- شیوه پارسی: این شیوه از قرن نهم (ق.م) با ساختن اولین شار ؟

الهام گرفته از (شهر – تپه) های بین النحرین (زیگرات) شروع شده و با شکوفایی شارهای پارسی از شوش – استمز پاسارگاد و ...

به اوج خود رسیده است.
2- شیوه یا میان شیوه پارسی هلن: بعد از حرکت بی بازگشت یونانیان به سمت شرق تلفیقی عظیم از فرهنگهای غربی و شرقی آن روزگاران صورت پذیرد که ؟

از فرهنگ (شهر – دولتهای)یونانی و آمیخته شده با فرهنگ (شهر - ؟) شرقی است.
3- شیوه شهر نشینی قبل از اسلام، 3 مرحله متفاوتی در شهر گرای و شهر نشینی که دوران را شامل می شود که عبارتند از:
1- مرحله شکل گیری و پیدایش پدیده شهر: که رشد آن در دوران ماد و بالندگی آن در دوران هخامنش است بین قرنهای نهم تا هفتم (ق.م)
قبل از این مرحله 2 گونه جامعه مفهوم داشته است: 1) جامعه ایلی (کوچ رو) 2) جامعه روستایی (یکجانشینی)
اولین شهر – قدرت در زمان ماد در فلات ایران شکل گرفت که همان هکمتانه – هکموان همدان است.

شار مادی در این مرحله عبارت است از : قلعه ای محکم و قوی بر فراز تپه یا نقطه سوق الجیشی خاص که در ؟

و در پس دیوارهایش نقاط زیستی کوچک و بزرگ پراکنده اند.

در این مرحله قلعه مرکز واقعی مدیریت و سازماندهی منطقه وسیعی تحت لفظ خویش است.

منطقه ای که هر 3 جامعه ایلی - روستایی و شهری در آن مقدم گرفته اند.

پارسیان شهر محل اقامت خود را از روی نقشه ای بنا می کنند که توسط موبدان تقدیس شده بود و شهر ها هم به صورت مربعی بوده است به طول یک میدان که ؟

به میل خود و به یک نفس بدور (700*700)
پس از دولت هخامنش قدرت به روستا جامعه دولت سالار می رسد که سازمان اجتماعی را بر مبنای طبقات مشخص زیر سامان می دهد:
1- اشرافیت دودمانی: که در رأس آن 7 دودمان متشکله جامعه هخامنش قرار گرفته است.
2- ؟

و روحانیون: این گروه اجتماعی منادی جنبه آسمانی و مذهبی دولت پارسی است و به تعبیری دیگر چهره مذهبی آن را می نماید.
3- اشرافیت دهقانی: این طبقه اجتماعی بیان کننده نقش و قدرتی است که جامعه روستایی در روزگاران باستان دارد.

که حضور این اشرافیت در شهر پارسی نشان از یگانگی کار اجتماعی دارد.
4- بازرگانان و پیشه وران: تولید صنعتی و مبادله از مهمترین دستاوردهای این طبقه بوده است.
چهره شارهای پارسی از دیدگاه ریخت شناسی شهری از فضاهای زیر ترکیب شده است:
1- اثر حکومتی: مجموعه ای مرکب از کاخها، ؟

، ایوانها، تأسیسات نظامی و اداری و ذخائر و انبارهای آذوقه که در با اهمیت ترین نقطه سوق الجیشی شهر قرار گرفته و با دیوارهای سنگینی محافظت می گردد
2- شارمیدنی: مجموعه ای مرکب از محلات خاص برای استقرار طبقات خاص (ممتاز) با خانه های کم وبیش مشابه با بازاری در درون آن و محصور در دیواری سنگین با دروازه هایی برای ورود و خروج.
3- شار بیرونی: مجموعه ای مرکب از محلات و خانه ها، بازارها و باغات و مزارع پراکنده در سطحی وسیع که اکثریت جامعه شهری ان روزگاران در آن سکنی داشتند.
2- مرحله پیدایش (نو شهرها) و تجربه سازماندهی شبکه شهری در سازمان فضایی کشور: قرن سوم (ق.م) در این مرحله بنیانگذاری شهرهای جدید با مفهومی دوگانه از (شهر – دولت) یونانی و (شهر – قدرت) پارسی نقش تاریخی خود در سازماندهی فضایی کشور را بازی می کند.
شهر (پارسی – هلنی) مکانی می گردد برای استقرار دولت سلوکی ؟

ساختن بیش از 400 شهر جدید در کنار قلاع نظامی که مشهورترین آنها شهر صد دروازه (حدود دامغان امروزی) حاکی از سیاست شهر سازی دولت سلوکی است.
شهر (پارسی – هلنی) مکانی می گردد برای استقرار دولت سلوکی ؟

ساختن بیش از 400 شهر جدید در کنار قلاع نظامی که مشهورترین آنها شهر صد دروازه (حدود دامغان امروزی) حاکی از سیاست شهر سازی دولت سلوکی است.

شهرهای پارسی – هلنی در مکان هایی استقرار می یافتند که: در جوار و یا در نزدیک راه های ارتباطی و جاده های اصلی قرار داشته باشند.

در کنار قلعه نظامی یا شهر قدیمی در منطقه ای مملو از روستاهایی پیرامون یاشد.

از دیدگاه سوق الجیشی قابل تأمین باشد.

3- مرحله تعمیم شهر گرایی و شهر نشینی و تجربه ساماندهی سرزمین.

الف) دگرگونی در مفهوم شهرهای خود فرمان پارسی – هلنی: شار پارتی در دولت اشکانی: (قرن سوم قبل از میلاد تا قرن سوم میلادی) شار پارتی در دوران اشکانی محل استقرار طبقات اجتماعی زیر می گردد: اشرافیت دودمانی: این طبقه اجتماعی هم خاندان پادشاهی را شامل می شود و هم اشرافیتی را که در رأس دودمان متشکله جامعه پارتی قرار دارد.

دیوانسالاری و نظامیان: پیدایش این گروه اجتماعی نشانگر گستردگی روابط دیوانی و حضور دولت اشکانی در پهنه سر زمین است.

مغان و روحانیون: حضور این گروه در رأس نشان از حضور مستقیم و تعیی کننده مذهب در سرنوشت جوامع تحت سلطه دولت اشکانی است.

اشرافیت دهقانی: دقیقاً نشان که همان نقش است که این طبقه در شار پارسی و دولت هخامنشی می داشت.

بازرگانان و پیشه وران: که در امر بازرگانی بین امللی آن روزگاران شرکت داشتند.

از دیگر اتفاقات این زمان این است که برای نخستین بار در تاریخ شهر دایره ای شکل از سوی اشکانی ایجاد می شود، شهر نساء در ماورالنهر و فیروزآباد در فارس نمونه های بارز شهر دایره ای شکل هستند.

سازماندهی کالبدی –فضائی درون شار کم و بیش همانی است که در شار پارس وجود داشته است.

1- دژ حکومتی 2- شار میانی 3- شار بیرونی ب) بالندگی مفهوم شار و سازمان یافتگی کامل آن: شار پارتی در دولت ساسان (قرن 3 تا 7 میلادی) ظهور دولت ساسانی در واقع اولین حرکت جامعه شهری برای رسیدن به قدرت است.

شهر مکان اصلی استقرار طبقات برتر اجتماعی است که این طبقات عبارتند از: موبدان و مغان جنگاوران و سپاهیان: حضور این طبقه نشانگر جنبه بسیار قوی نظامی – دولتی ساسانی است و تضمینی برای جلوگیری از هر گونهحرکت دودمانی است.

دبیران و پزشکان دهقانان شهرها را گاه مانند صفحه شطرنجی (*** قطعه) و گاه مانند جانوران مثلاً شوش مانند باز و شوشتر مانند اسب این بخش از شهر را بعدها شهرستان نامیدند.

که قسمت اساسی شهر در شهارستان بوده است.

شهر در این دوره از دیدگاه ریخت شناسی مرکب از فضاهای زیر است: 1) دژ حکومتی 2) شار میانی 3) شار بیرونی 4) بازار: که مرکزیت حکومت در دولت ساسانی است.

5) میدان: مکانی است که بازارها بداان باز می شوند ، محلی است برای اعلان فرمانهای دولت مانند بخشودگیها و عقوبتها، این میدان هنوز از دیدگاه ریخت شناسی فضائی خاص را ؟

نمی گردد.

فصل دوم مدخل: دگرگونی مفهوم قبل از ورود به چگونگی سازمان یابی یا ساماندهی شهر یا شار ایران در دوران اسلامی، لازم است که نگاهی به مفهوم شهر و تفاوت شهر دوره اسلامی ، شار پارتی (دوران ساسانی) ، شهر رمی (رم شرقی) و شهر قرون وسطایی (اروپایی غربی) انداخته شود.

شهر رمی: صف نظر از مکانی که واقع شده است همان قوانیین ناظر و جاری است که در شهر مادر، رم به کار رفته است.

قوانیین و سنتی منشاء گرفته از قواعد و مقررات برده داری شهر قون وسطایی: کاملاً دیگر گونه است، منشاء آن نیز شکل دیگری دارد.

این شهر بر مبنای بازرگانی و پیله وری یا بر خرابه های شهرهای کهن رمی، یا در کنار رودها و آبراهه ها، یا در کنار دیرها و کلیسا ها و ...

شکل گرفته است، از ؟

خود در تقابل با محیط پیرامونی خویش و روابط مسلط بر آن – روابط فئودالی قرار می گیرد.

شارستان تبلور کالبدی تمامی تمایزات و تفاوتهایی است که سازمان اجتماعی مبتنی بر «؟» به آنها شکل بخشیده است و بیانگر فشارهایی است که از سوی دولت قاهره آن اعمال می شود.

شهر دوران اسلامی: مفاهیم دیگری را در خود دارد این شهر چون شار دوران ساسانی «شهر قدرت» نیست مکانی نیست که بیانگر حکومت قاهره مرکزی باشد.

بنابر این شهر دارای زندگی مستقل و خاص با مقررات و امتیازات متفاوت نیست و بدین قرار تفاوتی بین شهر و ده جز تفاوتهای کالبدی ناشی از جمعیت ، استقرار دیوانها جامع و ...

وجود ندارد.

عوامل مشخصه شهر در دوره اسلامی الف) مسجد نخستین مکانی که به هنگام فتح یک شهر ساخته می شود یا معبد، آتشگاه و یا کلیسائی بدان منظور تغییر شکل می یابد به مسجد جامع است.

با فاصله ای بسیار از مفهوم «شهر – معب» شهر دوران اسلامی در تحول خویش رابطه ای تنگاتنگ با تحولات و دگرگونی مفهوم دولت اسلامی ، منطقه ای شدن و علی شدن آن دارد.

که این دگرگونی را می توان به چهار دوره مشخص تقسیم کرد.

دوره اول: این دوره مدتی بس کوتاه در صدر اسلام را شامل می گردد در این دوره مسجد صورتی ساده و بی پیرایه دارد.

الگوی آن مسجد النبی در مدینه است ، با ساده ترین مصالح – بخصوص مصالح موجود در علی و با معمارین بسیار نزدیک به بافت ساخته شده پیرامون .

در این دوره مسجد یا در مکان معابد قدیمی مستقر می گردد و یا بنایی ساده است که در کنار میدان اصلی شهر به پا می گردد دوره دوم: این دوره عمدتاً دولت اسلامی در دوران بنی امیه را شامل می شود در عین آنکه مسجد در ربط کامل با قدرت دولت اسلامی است ولی در کنار خود دارالماره را به عنوان مقر حکومت دارد .

دوره سوم: این دوره عمدتاً مربوط به خلافت عباسیان و تشکیل امپراطوری اسلامی است.

بازگشت به مفاهیم سلطنت در دولت ساسانی سبب می گردد تا در نحوه نگرش به شهر تغییرات عمده ای رخ دهد مفاهیم فضائی کهن دژ ، شارستان در بعضی با مفاهیم زمانی وفق داده شده و از نو زنده می گردند.

دوره چهارم: در این دوره مساجد ، بیش از آنکه محلی برای عبادت باشند ، جهت خود نمائی حکومتها می گردد در این دوره مدرسه در جوار مسجد ساخته می شده و مسجد به عنوان مرکز عقیدتی – سیاسی نقش عمده ای پیدا کرده است.

ب) بازار وجود قرینه های از پیش موجود «بازار» و «میدان» در کشورهای مفتوحه به این دو عنصر نقش اساسی در سازماندهی شهر دوره اسلامی می بخشد.

به گونه ای که با تقریبی نزدیک به یقین می توان از بازار و میدان به عنوان ؟

اصلی متشرکله شهر دوره اسلامی یاد کرد.

نخستین بازار ، بازار شمع فروشان و عطاران ، مهر و تسبیح فروشان است که در محدوده بلافصل مسجد جای می گیرد و پس از آن بازار کتابفروشان ، صرافان و چرم سازان و صعافان است که بر گرد مدرسه و یا مدارس قرار می گیرند، مدرسه معمولاً درهای خویش را در راسته های اصلی این بازارها می گشاید، پس از آن بازار پارچه فروشان یا «قیصریه» است که به دلیل اهمیت صنعت نساجی و نقش مهم اقتصادی آن پر اهمیت ترین مرکز بازرگانی شهر است.

بافاصله ای دور از مفهوم «شهر – بازار» شهر دوران اسلامی در تحول خویش به دور بازارها ؟

می شود و در گسترش خود بازارهای جدید را ایجاد می کند.

ج)محله به هنگام تشکیل امپراطوری متمرکز و سپس غیر متمرکز اسلامی ، رجوع به سازمان اجتماعی کهن شهری در سرزمینهای مفتوحه بسرعت انجام می پذیرد.

گو اینکه دیگر از تشکیل محلات بر حسب نظام کاستی یا شهروندی خاص بندی نیست ولی با ایجاد محلاتی بر حسب قوم و قبیله ، نژاد ، مذهب و ...

مواجه هستیم.

در محدوده سرزمینهائی که فرهنگ اسلامی - ایرانی در آنها جاری بوده و تمدن پارس در آنها ریشه داشته استبا مححلاتی از شهر روبرو می شویم که ساکنین آن معین جامعه شهری – پیوندی چند سویه و در هم تنیده با ساکنین روستاهای هم کیش، هم مذهب ، هم زبان و ...

خود – معین جامعه روستایی – دارند.

و این جامعه نیز بلافاصله خود را به قوم و قبیله ای رجوع می دهد ، به جامعه ایلی، که معمولاً چندین روستا و در بسیاری موارد منطقه ای را در حیطه روابط تولیدی و فرهنگی خود دارد.

تقابل ها و تضادهای این عاملین برای کسب قدرت بیشتر در حکومت عملاً در تقابل ها و تضادهای مملو از خشونت محلات شهری با یکدیگر بروز می کند.

محلاتی که هر یک مسجد، بازارچه ، مدرسه، آب انبار، قنات ، حمام و ...

خاص خود را داشتند و حتی در مواقعی جزی خود، علاوه بر دروازه ای خاص خود که به بیرون شهر باز می شده دروازه ای نیز برای ورود به محله داشتند.

چنین شکل گیری کالبدی که منبعش از تفاوتها و گهگاه تضادهای شدید اجتماعی فرهنگی است، مفهومی جدید از محله را سبب می گردد.

شهر نشینی ، شهرگرایی و «شهرسازی» در دوران متقدم اسلامی در دوران متقدم و در سرزمین پهناور امپراطوری نو بنیاد اسلمی سیاست شهرسازی خاصی تدوین گردید که بهطور عمده و رسمی دو گونه شهر را مد نظر قرار می داد: اول: شهرهای قدیمی که دروازه های خود را – چه به زور یا به رضا – به روی دولت اسلمی می گشودند.این شهره بی آنکه متحمل دگرگونیهای عمده کالبدی – فضائی گردند، با ایجاد عناصر جدید و با جایگزینی آنها در عنصر کهن ، چون مسجد جامع ، یا جابجائی جامعه شهری، حال و هوای جهان بینی جدیدی را در خود دمیدند.

همانند شهرهایی از قبیل ، ری، اصفهان، نیشابور و...

دوم: شهرهای نوبنیاد، این گروه از شهرها عمدتاً پایگاههای نظامی هستند که دولت اسلامی برای حفظ ارتباط سپاهیان خود با مبدأ حرکت آنها بر پا می کند.

این دو که شهرها گاه برای از رونق انداختن شهرهای قدیمی نیز ساخته می شد.

در هر دو صورت شهر جدید در کنار شهر کهن یا فاصله ای اندک ازآن بر پا می شد.

مواردی بسیار دیده شده است که به سبب از رونق افتادن «شارستا» مرمان شهر به دور هسته جدید حکومتی گرد آمده ، بداین روال شاید بتوان به گونه ای شهرهای جدید را «طراحی شده» نامید ، بغداد – کوفه – نیشابور- اصفهان – ری – شاهدین روشن بر این مدعا هستند.

با قرار گیری شهرهای عظیم و پر جمعیت در مسیرهای عمده تجاری آنچنان گسترش – از نظر جمعیتی و اقتصادی می یابد که حتی شهر های پر جمعیت اروپا در اواخر دوره قرون وسطی به آن حد نرسیده اند شهرهائی چون نیشابور ، ری اصفهان ، شیراز، ؟

و ...

در خطّه این ان ، از این قبیل هستند.

رشد و شکوفائی چهار صد ساله این شهرها با هجوم ویرانگه مغول در قرن 7 ه .

ق (چهارده میلادی) قطعه می گردد.

جمله ای که نقطه پایانی بر تمدن شهری هفتصد سال دوران متقدم اسلامی است.

شکل گیری دولت اسلامی بازسازی مفاهیم کهن ایجاد دیوان وزارت و نقشی فائقه ای که وزیر به عنوان عامل سیاسی بر سرزمینهای تابعه بر عهده می گیرد.

باز خوانی و باز تولید همان نقشی در روزگاران پیش است.

شکل گیری دیوانهای ، شرطه (نظامی) یا اشراف (امنیتی)، اتیفا (دارایی) ، بریه (پست)، رسائل (مکاتبات دولتی) ، املاک خاصه، جست (امور شهری) ، قضا (عدالت) و اوقاف ، هر یک باز تولیدی از دیوانهای کهن هستند که در مفهومی جدید و متعارف بکار گرفته می شوند.

دولتی اینچنین دیوانی و جامعه ای اینچنین تابع دیوانسالاری، بازتاب خویش را در مکان استقرار اصلی دیوانها یعنی شهر ، باز می یابند.

مانند روزگاران پیشین ، دیوانیان ، جنگاوران و سپاهیان ، همگی با رئوسی هرم قدرت در جامعه ایلی و روستائی و شهری در هم می آمیزند.

نتیجه این درهم آمیختگی وحدت اجتماعی کاربین جامعه و تعویض تولید محلی ، منطقه ای به شهر است.

شهر محل تضادها و تقابل هائی می گردد که نتایج آنها در چار چوب و در حصارهای آن محدود نمی گردد بلکه گسترده ای منطقه ای می یابد.

دیوارهای ذهنی و تصوری شهر در محدوده منطقه قرار می گیرد.

چنین رابطه ای بین شهر و منطقه سبب می گردد تا مفهوم «شهر – دیوان» رخساره نماید.برای شهر اینچنین لاجرم الگوئی باید.

بغدایی افکنده می شود به شکل دایره در کنار دجله ، چهار دروازه با شکوه و بزرگ که به چهار راه اصلی کاروان دو باز می شوند ...

و به میدان بزرگ شهر می رسیدند که از میانه آن کاخ خلیفه و مسجد جامع بنا گشته بود ...

در اطراف میدان خانه های امرا و نزدیکان خلیفه و دیوانها قرار داشت ...

میان دروازه های بزرگ ، کوی ها و دروازه های دیگر قرار داشت.

منصور خلیفه عباسی شهر را به چهار بخش کرده و سرپرستی هر بخش را به عهده مهندسی وا می گذارد تا در آن محله ها را بر پا دارد هر محله بازاری عمومی برای دادو ستد می داشت و به اندازه نیاز مردم برای هر محله مسجد و حمام ساخته می شد بازار بزرگ شهر دو فرسخ طول و یک فرسخ پهنا داشت ...

الگوئی اینچنین ، تمامی مفاهیم پیشین شهر را در خود دارد، هم «شهر – قدرت» است ، هم «شهر – دیوان» است و هم «شهر – بازار» و با این همه این الگو سازمان فضائی خویش را همچون خود دولت از نظام کهن برگرفته است، آن را به روز کرده و بدان عینیت بخشیده است، هم جامعه و هم شهر و هم دولت باز تولید انگارهای کهن هستند انگاره هائی بدین گونه: اول: به میدان بزرگ شهر می رسیدند که در میانه آن کاخ خلیفه و مسجد جامع بنا گشته بود و در پیرامون آنها هیچ بنائی جز ساختمانهای نگهبانی قرار نداشت، کهن دژ یا قهندز کهن اینچنین به روز می شود.

دوم: در اطراف میدان خانه های امرا و نزدیکان خلیفه و دیوانها قرار داشت ...

میانی دروازه های بزرگ کوی ها و دروازه های دیگر قرار داشت مثلاً شارستان (شهر درونی) سوم: هر بخشی را به عهده مهندسی وا می گذارد تا در آن محله ها بر پا دارد ...

ربض (شهر بیرونی) در دوران پیش از اسلام و دوران متقدم اسلام مکانی است که دیگر مردمان از هر صنعت و حرفه ، قبیله و قومی در آن مستقر هستند.

ربض خود دارای کلید نهادهای شهری ، بازار و میدان و محله است.

تولد مفهوم جدیدی از شار حکومت نسبتاً پایدار و طولانی دولت سامانی در ماوراءالنهر و خراسان بزرگ در قرن دوم هجری قمری سبب می گردد تا نهصتی آغاز شود که بدرستی از سوی بسیاری از محققین به عنوان تجدید حیات علمی و ادبی ایرانی دوره اسلامی نامگذاری شده است.

علت وقوع چنین نهضتی را که حدود چهارده قرن قبل از تاریخ در چین رخ می دهد و حدود چهارده قرن بعد از افول آن در اروپا (ایتالیا) تحت عنوان رنسانس آغاز می شود مورخین چنین متذکر شده اند: به هم ریختن نظام کاستی و جایگزین شدن جهان بین اسلامی آمیخته شدن تمدنهای متفاوت، یونانی و مصری از یک سو و هندی و ایرانی از دیگر سوی، در معجونی از فرهنگهای علمی از «بلخ» تا «اندلس» چون ماده های خام در تفکر و جهان بینی اسلامی به هم جوش خورده و تمدن و هنر اسلامی را پایه گذاری می کنند.

اختراع کاغذ در چین و رسیدن آن در قرن اول هجری قمری به سمرقند که موجب تدوین و تکثیر نظریه ها می گردد.

امکان برخورد آزاد عقاید مختلف با یکدیگر بخصوص در قرن دوم هجری قمری و نظریه پردازیهائی که در همه زمینه ها علی رغم ستیزهائی عقیدتی وجود می داشت.

می توان گفت که شهرهای دوره سامانی با شهرهای اداوار پیش از آن فرق داشته است.

این تمایز در درجه اول به علت عوض شدن مراکز فعالیت بود.

شهرهای قدیم کم و بیش به قلاع و محلات مسکونی اطراف آنها که شارستان نامیده می شد و دیواری آنها را احاطه می کرد محدود شده بودند.

در این تعریف از شهر در دولت سامانی دیده می شود که سازمان نو در حال تشکیل است.

هم شهر بمراتب وسیع تر و متراکم تر از نمونه کهن خویش گردیده است و هم شهر نه فقط بر اطراف هسته قدیمی خویش بلکه کاملاً در بیرون از آن – ربض گسترش یافته است.

فروریختن دیوارهای شارستان و فراموش شدن آن دقیقاً سر در فرو ریختن سلسله مراتب اجتماعی و نظام کاستی دارد، که در قبل نیز بدان اشاره رفت.

این امر به جای گیری الگوئی جدید از شهر سازی ؟: دو راسته اصلی در جهات اربعه در میدان مرکزی با یکدیگر تلاقی می کنند که در اطراف آن علاوه بر دیوانها، جامع شهر نیز قرار می گیرد و دهانه راسته اصلی بازار بدان باز است.

بازار در حرکت خویش به سوی دروازه های شهر محلات متفاوت را می آفریند و درآنها ریشه می دواند، این الگوئی است که برای زمانی طولانی سازمان فضائی کالبدی شهر را رقم می زند و حتی آن را تا قرن چهاردهم هجری قمری می کشاند.

وحدت جدائی ناپذیر بین کشاورزی ، تجارت و صنعت کماکان برقرار است و سه جامعه ایلی ، روستایی ، شهری در هم کسیخته شده اند.

گونه ای از زیست تولید مطرح است که تحت نظر مستقیم سامانی کار اجتماعی سه جامعه را سازمان داده و تنظیم می کند.

شهر و دهات در پیوندی منطقه ای نظامی همبسته به یکدیگر گره خورده اند در اواخر قرن سوم هجری قمری میدانهای بزرگی ساخته می گردد که در اطراف آن دیوانهای مختلف ، کاخ حکومتی ، مسجد اعظم (اغلب جامع) و بازارها بر پا می گردند.

بارزترین نمونه های از روزگار ان پیشین به جای مانده را می توان در میدان کهنه اصفهان جستج کرد.

خشکی سرزمین سبب می گردد مهندسی آبرسانی و تأسیسات آبیاری و آبرسانی با رجوع به داده های روزگار کهن ، آنچنان شبکه ای از قناتها ، پایابها، آب انبارها و ...

را ایجاد کنند که باقیمانده های آنها امروزه نیز شاهکارهایی در فن مهندسی آبرسانی تلقی می گردند برای آبیاری شهر در محلات مسکونی از جویهای سرپوشیده استفاده می شد و در خیابانهای اصلی آب از نهرهایی که از وسط خیابان و یا دو طرف آن قرار می داشت.

می گذشته است.

در شهرهائی که از آب رودخانه یا چشمه استفاده نمی شد شبکه آبیاری از چند رشته قنات یا مجاری متعدد تشکیل می گردید ش 67 دگرگونی در مفهوم شار شار در قرن 5 و 6 ه .ق مکانی است که تیولداران و مقطعان و به عبارتی روشن تر عمال دولت در آنجا سکنی گرفته و علاوه بر نظارت در امر تولید کشاورزی بر تولید صنعتی و امر بازرگانی نیز دست می اندازند.

بر خلاف شار آزادانه یش دولت بوییان، شار در دولت سلجوقی و سپس خارزمشاهی ، بر مبنای سازمان اجتماعی عقیدتی حاکم بنیان نهاده می شود .

سازمان فضائی – کالبدی شار به مفهوم منطقه بندی کهن مراکز حکومتی ، محلات اعیان و اشراف ، بازار و محلات شهری (جز طبقات ممتازه) باز می گردد.

این شار تجدید تولید همان سازمان فضائی دوران ساسانی است .

محلات شهری از این پس تا حمله مغول جلوه گاه تضادها و پراکندگیهای قومی ، مذهبی و ...

هستند مردمان ساکن در این محلات علی رغم ارتباط وسیع مبادله ای و اقتصادی، از دیدگاه عقیدتی – فرهنگی هیچ وجه مشترکی با هم نداشته و کاملاً جدا از یکدیگر می زیند، هر یک آداب ، رسوم و مقررات خاص خود را دارند .

مقرراتی که مانع شکل گیری هر گونه رابطه اجتماعی می گردد، تا آنجا که مردمان محلات مختلف به مسجد یکدیگر نمی روند.

کالبد شهر در این روزگاران عبارت است از میدان اصلی و بزرگ (اغلب در میانه شهر) که در پیرامون آن کاخها ، دیوانها، جامع و گاه بیمارستان قرار دارد.

دهانه اصلی بازار به این میدان باز شده و شاخه های خود را در شهر گسترانده و بر گرداگرد این مجموعه است که محلات شهری بنا بر موقعیت اجتماعی ، اقتصادی و فرهنگی خویش در کنار هم قرار می گیرند.

هر محله تنها از طریق گذراصلی مربوط به خود تغذیه می شود گذری که معمولاً یک دهانه اش به بازار ختم می شود و دهانه دیگرش به دروازه ای ختم می گردد که بر روی جاده ها و مسیرهائی گشوده می شود که به سوی روستاها و مناطق روستایی هم فرقهه هم کیشه هم مذهب و ...

محله راه می برد.

مدارس و مساجد اصلی معمولاً درهای خود را بر روی بازار و گذرهای اصلی و عام می گشایند و از اینکه در عمق محلات واقع شوند، به دور می ماند.

هر مدرسه و مسجد، موقوفات خاص خویش را دارند ، و هر محله ، بازارچه ، حمام ، مسجد، گورستان و ...

خاص خود را داراست .

کل مجموعه شهری درون دیوارهای سنگین ؟

قرار می گیرد ، گاه با خندق و گاه بی آن.

فرو پاشی سازمان شهری و ابداع مجدد مفهوم در هجوم مغول همه مظاهر شهر نشینی نیز یکپارچه مورد یورش و ؟

واقع می شوند ، به تبع فرو پاشی و ساقط شدن شهر ، روستاهای تابعه نیز گشوده می شوند.

روشهای سازمان یافته و نظریه پردازی شده زمین داری و اقطاع به تبع قوانین مغولی و »یاسا» از میان برداشته می شوند و با اجرای «طرح و تمغا» اقتصاد شهری و روستایی را بی معنا می سازدو بیگاریهای وسیع در مقیاس روستا و شهر و مالیاتهای سنگین بر کسبه و پیشه وران شهری از یکسو و عاملین تولید صنعتی از سوی دیگر سبب می گردد تا توان تولید سرزمینهای مفتوحه از میان برداشته شود.

درک تاریخ گذشته و تلاش دولتهای پیشین در امر عمران و آبادانی ، خان مغول را بر آن می دارد تا او نیز تبریز را سامان دهد.

خان مغول دستور می دهد تا در کناره غربی تبریز نو – شهری به نام شام غازانی (مشهور به شنبه غازان) را بر پا دارند با همه عمارات و بناهای لازم و در کنار آن مقبره بس با شکوه برای خود بر پا دارد.

در مقابل این امر خواجه رشیدالدین فضل الله نیز دستور به ساخت «ربع رشیدی» می دهد شهری با 30 هزار خانه در کناره شرقی تبریز.

شهر با عمارات بزرگ ، محلات متفاوت و از همه مهمتر محله ای برای علماء و دانشمندان با کتابخانه ای بس بزرگ و ...

هر دو شهر به گونه ای شطرنجی پی افکنده می شوند و جهت آبیار و آبرسانی آنها، رشته قناتها کشیده می شوند ، این دو ، اولین نمونه ها از گونه شهرسازی دوران مغول هستند که بنابر تقصیم خان و دولت مغول ساخته می شوند ابداع مجدد مفهوم شار (مکتب اصفهان) بازسازی و ابداع مجدد مفاهیم شهر شهرسازی ، قبل از تشکیل دولت صفوی، در دل حکومتهای قره قویونلو و آق قویونلو، نطفه می بندد.

ایجاد مجموعه «حسن پادشاه»«تبریز به عنوان شهری جدید در کناره تبریز قدیم قرینه ای روشن از بازسازی مفاهیم کهن شهر سازی است که در دوران بوییان و سامانیان ره می برد.

میدان وسیع در میانه که در اطراف آن درگاه (عالی قاپو) مسجد جامع ، بیمارستان و دهانه اصلی بازار و صفرابخانه ساخته شده است.

عمارت درگاه بر میدان مسلط است و از آن طریق «اوزون حسن» می تواند بر نمایشهای نظامی و یا بازی چوگان نظاره کند.

آنچه در این دوران بر مفاهیم قبلی اضافه شده و به تعبیری روشن ابداع می گردد.

پیدایش مفهوم «خیابان» در مقابل «بیابان» است که یا راه به میدان اصلی شهر می برد و یا اینکهبه موازات آن کشیده می شود این «خیابان» با توجه به شرایط اقلیمی در کناره های خود درختان بیشماری دارد که بنا به نوع قرار گیری در محیط بیرونی «چهار باغ» (در مورد قزوین) و یا چنارستان (در مورد تهران) و ...

نام می گیرد.

شار مکتب اصفهانی در دولت صفوی بیانگر امتزاج و آمیختگی سیاسی – عقیدتی مفاهیم دیوان و مذهبی است، همانگونه که تبلور وحدت اجتماعی کار نیز می باشد این شار علاوه بر «شهر – قدرت» .

«شهر نمایش» «شهر آرمان» نیز می باشد در عین آنکه «شهر – بازار » و « شهر سرمایه» است «شهر دیوان» نیز می باشد و با در بر گرفتن همه مفاهیم «شهر منطقه» گسترده عمل آنست.

در اصفهان بی هیچ مداخله سنگین در بافت کالبدی و سازمان فضائی کهن ، راستای توسعه و گسترش تازه شهر به گونهای منطبق و ؟دانه تعریف می گردد .

محور چهار باغ به عنوان لولائی خطی بین سازمان فضائی کهن و نو ، با عبور زاینده رود عملاً ترکیبی از طبیعی و مصنوعی ، نظم و بی نظمی و ..

را عرضه می دارد .

میدان نقش جهان به عنوان مرکز جدید شهر و نماد دولت قاهره و قدرتمند صفوی با آنکه الگوی هود را از میدان اصفهان ، میدان حسن پادشاه تبریز و میدان عالی قاپور قزوین می گیرد ولی این الگوی کهن را نظمی کاملاً منطقی می بخشد.

میدان نقش جهان قوی ترین بیان ترکیب کلامی است، حضور مسجد بزرگ شهر (و نه جامع) آنچنان استوار و قاطع است که همه ضلع میدان را به خود اختصاص می دهد.

در ضلع شمالی ، با صراحت کالبدی و استقرای شکل ، به محاوره و گفتگوی فضائی با آن می نشیند و بازوهای خود را از طرفین به سوی آن گشوده و راسته های بازار را به سوی مسجد می دواند و بدین ترتیب آهنگی موزون از ترکیب حجمی و محاوره فضائی در اطراف میدان را سبب می گردد.

در میانه ضلع عمارت عالی قاپو، تباین کامل فضائی از مجموعه پیرامون خویش را اعلام می دارد و در سرانجام در میانه ضلع شرقی میدان و در برابر عمارت عالی قاپو، مسجد شیخ لطف الله بی هیچ صحن و حیاط، یا شبستانها و رواقهای متعدد آخرین مفاهیمی ذهنی و با چنان مصادیق عینی ، مکتب اصفهان را می توان به عنوان تنها مکتب در سیر تحول شهرگرایی، شهر نشین و شهرسازی تا قبل از شروع دوران معاصر بازشناخت.

فصل سوم دگرگونی در مفهوم شار – تولد سبک تهران، دگرگونی مفهوم شار دوران قاجار با تغییرات عمده اقتصادی – اجتماعی و سیاسی در مقیاس جهانی این تغییرات به حدی دارای سرعت است که دولت قاجار مجالی برای تعیین تدوین سیاست های شهرگرایی و شهر نشینی آن چنان که دولت صفوی انجام داد، نمی یابد این دولت موفق می شود تا حدودی مهر و نشان خود را بر پیکره پایتخت و به تبع آن مراکز ایالات بزند.

فضاهای جدید شهری (مدرسه داالفنون ، تکیه دولت، خیابان های جدید، میدان و ...) مفاهیم تازه مطرح می کنند و عناصر جدیدی عرضضه می دارند فضاها و عناصری که نه تنها بیانگر خواسته های کاملاً جدیدی هستند بلکه از هویتی بومی برخوردار بوده ، چهره سرزمینی خود را حفظ کرده است.

دوران حکومت ناصرالدین شاه ، بازبان و سبک و ارزش های فضائی جدیدی روبرو می شویم و سبک جدیدی به نام سبک تهران را متولد می شود آغاز این مکتب از تدثیر پذیری ایران از اروپا آغاز می گردد اقدامات اصلاح طلبانه میرزا تقی خان امیر کبیر سبب ایجاد بستری متناسب برای سبط و نشر فرهنگ اروپائی و شهرنشینی و شهرسازی ناشی از آن استمهمترین اسناد تصویری که گویای وضعیت کالبدی پایتخت ، سازمان فضائی آن و نشانگر تحولات و دگرگونی دوره آغاز عنصر صنعت در ایران است 2 نقشه است که یکی مربوط 1233 ه.ش و دیگری 1256 ه.ش است نقشه اول تحت عنوان «نقشه دارالخلافه تهران» تهیه شده است.

با با مشخصات کامل مکتب اصفهان را نشان می دهد عناصر اصلی شهر، ارگ (باحصاری در پیرامون خویش) مساجد و مدارس بازار و میدان و محلات است.

میدان اصلی شهر تصویری نه چندان کامل و نه چندان ظریف از میدان مکتب اصفهان است.