:شهر همچون یک موجود زنده دائما در حال تغییر و تحول است ، این تغیر و تحول به مرور زمان شکل شهرها را به سوی هدفهای خاصی سوق می دهند؛ شهرها امروزه بیش از هر زمان دیگری تاثیرپذیر از شرایط سیاسی ، اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی سیستمهای حاکم بر خود هستند که نه تنها در کالبد و فیزیک ، بلکه از هر لحاظ نشان دهنده تسلط داشتن ایده ها و تفکرات حاکمان و گردانندگان خود هستند .فضای شهری را در واقع می توان یک تولید اجتماعی اقتصادی دانست که بازتابی از عملکردهای سیاسی و اقتصادی است .
شهرها و فضای حاکم بر آنها بیش از هر چیز پرورش یافته اقتصاد سیاسی زمان و مکان خویش هستند ، شهرهایی که تحت تاثیر تفکرات سرمایه داری تولد می یابند و شروع به رشد می کنند بسیار متفاوت از شهرها ی نظام سوسیالیستی هستند و دو فضای جغرافیایی ، دو دنیای متفاوت را برای ساکنان خود ایجاد می کنند و همچنین شهرهایی متفاوت ازلحاظ نحوه شکل گیری ، کاربری ارضی ، مکان گزینی فعالیتها و...
نسبت به شهرهای کشورهای درحال توسعه نمود پیدا می کنند .به طور مثال اگر فضای شهری را ، در هنگام شکل گیری ، همچون یک کاغذ سفید در نظر بگیریم ، اقصاد سیاسی ، ایدئولوژی ، فرهنگ ، بینش و...
همچون طراحان این کاغذ هستند که به انواع گوناگون می توانند بر روی آن نقش آفرینی کنند.
بنابراین پرداختن به این موضوع و تاثیر اقتصاد سیاسی بر فضای شهری می تواند بحثی نو در برنامه ریزی شهری و گرایشهای متنوع آن باشد
مقدمه
.امروزه در اکثر کشورها چه پیشرفته و چه کمتر توسعه یافته ،عوامل گوناگونی در تولید فضای شهری دخالت دارند وبسته به زمان و مکان مختلف ، یک عامل بیشتر از عوامل دیگر نمایان بوده است .
در قرون وسطا ،دوره حاکمیت کلیسا ، آنچه به یک شهر عظمت و اهمیت می بخشید ساختمانها و فضاهای دینی بودند.
این مکانها اکثرا در وسط شهر قرار داشتند وهمه پدیده ها و مکانهای شهری ، تحت تاثیر آنها شکل می گرفتند .
بیشتر این شهرها تحت تاثیر عوامل تجاری بودند ، گروههای مختلف بازرگانی ، سوداگران در کنار کلیسا ها ، قلعه ها و حصارهای نظامی ، به مبادله کالا می پرداختند .
شهرهای قرون وسطایی را از لحاظ کالبدی ،دیوارهای ضخیم ، برجهای دیده بانی ،دروازه های بزرگ و خندق هایی جهت دفاع ، تشکیل می دادند .
کارکرد این شهرها در اوایل شکل گیری بیشتر مذهبی نظامی و بعدها تجاری بود .در دوره رنسانس کم کم این فضاها اهمیت خود را از دست می دهند و مراکز دیگری به عنوان وجه غالب و تعیین کننده فضای شهری اهمیت می یابند .
چشم انداز کلیسایی مقدس مآبانه شهر، اهمیت خود را از دست می دهند و جای آن را قصرهای زیبا ،اتاقهای مجلل بازرگانی و بازارهای زیبا می گیرند .
اگر در قرون وسطا تحت تاثیر تفکرات حاکم ، کلیسا مجلل ترین ساختمانهای شهری به شمار می آمد، در دوره رنسانس ، قصرهای بزرگ حاکمان و خاندانها ، نهاد فعال شهرمحسوب و همه خیابانهای اصلی شهر به آن محسوب می شد .
در قرن هیجدهم و نوزدهم ، فعالیتهای اقتصادی ، باعث تراکم شدید سرمایه ها در شهرها شد .کارخانه های صنعتی در مجاورت معادن عظیم زغال سنگ قرار می گرفتند و نیروی انسانی مشغو ل کار د ر آنها ، همان جا اقامتگاههای خود را بنا می کردند.
بدین ترتیب انگلستان به عنوان اولین کشور صنعتی ظاهر شد .
دوقطبی شدن شهرها ازلحاظ فیزیکی و اجتماعی از این دوره به بعد شروع شد ،بخش مرکزی شهرها را مراکز راه آهن و کارخانه ها تشکیل می دادند ، اطراف آن را محله های فقیر نشین تشکیل می دادند و در نقاطی دورتر ،بیرون از شهرها ثروتمندان و کارخانه داران زندگی می کردند
در قرن بیستم ، عوامل اقتصادی سیاسی اهمیتی فراوان ، نسبت به دیگر عوامل پیدا کردند، و اقتصاد سیاسی حاکم بر شهرها اساس مسائل شهری محسوب می شد، در هر گونه تحلیل و نظریه پردازی ، در مورد فضای شهری ، به اساس اقتصاد سیاسی توجه بیشتری می شد تا آنجا که این معیار نسبت به کارکردهای اجتماعی ، اهمیت بیشتری در ایجاد فضای شهری داشته است .
عده ای اوضاع اقتصادی، تحت تاثیر تفکرات سیاسی خاصی را در فضاسازی جغرافیایی، بخصوص جغرافیای شهری را به عنوان مهمترین عامل تاثیر گذار در شهرها ،بخصوص، در نیمه دوم قرن بیستم ، می دانند.
پس با توجه به اهمیت آن ، برنامه ریزان شهری ، در قرن حاضر در تحلیل فضای شهری باید به اقتصاد سیاسی ،محلی و ملی و نتایج حاصل از آن در کیفیت زندگی مردم توجه بیشتری کنند
فضای شهری
برای درک این مفهوم ابتدا بهتر است فضای شهری را بیشتر مورد بررسی قرار دهیم ، تا بتوانیم تاثیر اقتصاد سیاسی در محیطهای مختلف و ایدئولوژیهای متفاوت را بهتر درک کنیم .فضا را اولین بار ارسطو به عنوان ظرفی برای اشیاء توصیف کرد و بعد نیوتن نظریه فضای مطلق را شکل داد و فضا را مکانهای دانست که به صورت واقعی وجود دارند .
لایبنیتس با ایده فضای مطلق مخالفت کرد و بحث فضای رابطه ای را مطرح کرد .
نظریه های رابطه گرا و نظریه های نسبیت هر دو مخالف فضای مطلق نیوتنی هستند ، انشتین فضا را به عنوان کیفیت جایگاهی اشیاء مادی تعریف کرد و اینکه اشیاء مادی دارای مکانی در جهان می باشند ، و فضایی در بر گیرنده تمام اشیاء مادی است .
فضای مطلق ویژگیها را از نظر تمرکز و پراکندگی مورد توجه قرار می دهد ،اما فضای رابطه ای ، به نحوه قرار گرفتن مکانها در ارتباط با یکدیگر توجه دارد انشتین هر دو مفهوم فضا را ابزارهایی برای فهم آسانتر تجارب حسی می داند ، معماران فضای شهری را حجمی از معماری می دانند که دارای پیوستگی است (سیف الدینی ، 1384: 3)
جغرافیدانان در تولید فضا، بخصوص فضای شهری ، علاوه بر کالبد و فیزیک ، ادراک ، باورها ، عقاید ، ایدئو لوژیها ، ویژگیهای فرهنگی ، سطح آگاهی و به طور کلی شیوه تفکر از جمله نقش اقتصاد سیاسی و نظامهای فرهنگی را قاطع می دانند.
از فضای شهری تحلیلها و تعاریف زیادی شده است و هر یک بسته به دیدگاه خود آن را از جهات مختلف مورد بررسی قرار داده اند.
فضای شهری آن بخش از فضا است که به وسیله شهر اشغال شده است و یا دست کم به ضرورت کارکرد درونی ،کانونهای جمعیتی مورد استفاده قرار گرفته است ، این فضا مشتمل است بر محدوده های ساخته شده ،شبکه راههای ارتباطی ،قرار گاهها مؤسسات صنعتی مؤسسات حمل ونقل ،باغستانها ،اماکن ویژه سرگرمی و تفریح، محلهای مخصوص گذران اوقات فراغت ،یعنی آن بخش از فضا که در دسترس شهرنشینان قرار دارد (دولفوس ،1374؛ 103.)
فضای کاملا مجهز که به سبب انبوهی و تراکم شدید مؤسسات و رقابت بسیار سخت در امر استفاده از زمین ،فضایی گران قیمت به حساب می آید امری که به سبب لزوم دستیابی به حداکثر سودآوری،در نهایت به تمرکز فعالیتهای بسیار فشرده و متراکم می انجامد که در متر مربع بیشترین میزان بازدهی را دارند .
ایجاد دگرگونی در این فضا به مراتب دقیق تر و پر هزینه تر از فضاهای دیگر است و علت آن گسترش دامنه جریانها در بخش محدودی از فضاست .
از این رو در اینجا سرو کار با فضایی است که در برابر دگر گونی ها و نوآوریها ، واکنشی مساعد از خود ابراز می دارد؛فضایی که با این همه ، بر اثر رویدادهای که خود عرصه آن بوده در چند دهه اخیر ناگزیر به تحمل دگرگونیهای بسیار شدید شده ا ست (همان:105.)
فضای کاملا مجهز که به سبب انبوهی و تراکم شدید مؤسسات و رقابت بسیار سخت در امر استفاده از زمین ،فضایی گران قیمت به حساب می آید امری که به سبب لزوم دستیابی به حداکثر سودآوری،در نهایت به تمرکز فعالیتهای بسیار فشرده و متراکم می انجامد که در متر مربع بیشترین میزان بازدهی را دارند .
از این رو در اینجا سرو کار با فضایی است که در برابر دگر گونی ها و نوآوریها ، واکنشی مساعد از خود ابراز می دارد؛فضایی که با این همه ، بر اثر رویدادهای که خود عرصه آن بوده در چند دهه اخیر ناگزیر به تحمل دگرگونیهای بسیار شدید شده ا ست (همان:105.) در زمانهای گذشته چون اساس اقتصادی اکثر شهرها، کمتر بر بخش خدماتی استوار بود، اکثرا فعالیتهای بخش اول،یعنی کشاورزی در بیرون از شهرها تعیین کننده رشد شهر بود و فضای شهری دیرتر تغییر و تحول پیدا می کرد و تقریبا در یک مدت زمانی پایدار و ثابت می ماندند .
اما با غالب شدن بخش بازرگانی و پررنگ شدن فعالیتهای مربوط به سومین گروه شغلی یعنی خدمات، فضاهای شهـری دائما در حال تغیر و تحول هستند ، آنچنان که شهرها در یک محدوده زمانی کوتاه ممکن است کارکـردها و فـضـا های متفاوتی ، تحت تاثیر عواملی همچون سیاست ،اقتصاد ،فرهنگ ، ایدئولوژی و...
داشته باشند شهرها با آرایش محله ها، با توالی استفاده از مقر خود و با مکان گزینی، در واقع انعکاس تاریخ گذشته و تجسم تحــولی اقتصادی ، اجتماعی و سیاسی ، فضای جغرافیایی خود هستند ...
شهر سازواره ای زنده به شمار می آید که عناصر تشکیل دهنده آن مدام در حال تغییر است ، به کاستی و ضعف می گراید ،از نو زائیده می شود و مدام در فضا در حال تغییر و جابجایی است .
فضای شهری فضایی است بغایت متمـایز و متفاوت از هم ،این تمایزها و تفاوتها در عین حال بر اثر مـکان گزینی کارکردهای تکمـیلی و یا انحصاری و ترکیب اجتماعی جمعیت پدید می آید(همان: 105 ) .
اقتصاد سیاسی اقتصادسیاسی،یکی از پایه های تحلیل فضای نظامهای اجتماعی است و جغرافیدانان بیش از هر رشته دیگری وظیفه تشریح آن را بر عهده دارند ، زیرا دید جغرافیا یک دید ترکیبی است.
برنامه ریزان شهری نیز نقشی خاص برای اقتصاد سیاسی فضای شهری قائلند ، ولی تنها با این دید نمی توان یک تحلیل جامع ارائه داد .
پیچیدگی این نظامها مانع از آن است، که بتوان به ترسیم شکل دقیق آنها توفیق یافت عواملی که در این امر به مداخله می پردازند بیش از حد متعددند،تاآنجا که اگر بخواهیم تمامی آنها را به طور همزمان به حساب آوریم ، ممکن است در توضیح و تفسیر مسئله نتوانیم به راحتی توافق یابیم .تاملی کلی در باره موضوع ما را بر آن می دارد تا مطالعات را بر پایه مدلهای اقتصادی ، اجتماعی و سیاسی از فضا متکی کنیم (کلاول، 1373:76).
سازماندهی فضای شهری،بوسیله نیرهای تاثیر گذار، از جمله اقتصاد سیاسی متفاوت است .آنچه که مشخص کننده مناسبات موجود در فضای اشغال شده به وسیله یک جامعه صنعتی است آن است که شبکه های بسیار پیچیده و متراکم روابط و مناسبات ،لزوما همگرا و منقسم به سلسله مراتب نیستند؛در حقیقت آنچه در این میان بیش از سلسله مراتب حائز اهمیت است مقارنه نظامهای مناسباتی است که تار و پود آنها در فضا تنیده می شود ؛ وهمچنین سیال بودن جریانها و ناهمسانی شتاب آنها است .سلسله مراتب ،اعتباری کمتر از توزیع و پراکندگی ارتباطها و وابستگیها داردو خود چیزی نیست مگر عاملی که احتمالا قادر است این توزیع و پراکندگی را تسهیل کند .در فضای کشور های کم رشد رشته های وابستگی در سطوح و در مقیاس مختلف با یکدیگر بر خورد می کنند ویا به تعبیر رایج در میان اقتصاد دانان ، در بخشهای گوناگون فضای جغرافیایی به نوعی عدم انعطاف بر می خوریم که با آهنگی نا موزون به حـیات و تحول خود ادامه می دهد .
سازماندهی فضا مبتنی بر حضور بافتی بسیار متراکم ، از مجموعه ای به هم تنیده ، گوناگون ،پیچیده و تکمیل کننده است ، که با گونه ای شبکه بندی ،که گره مستحکم آن را شالوده ریزی شهری تشکیل می دهد در ارتباط قرار دارد ،یک تصمیم گیری به سبب پیوستگی و تسلسل مناسبات ، بخشهای وسیعی را تحت تاثیر قرار می دهد (کلاول ، 1373 :153(.
واژه اقتصاد سیاسی برای اولین بار در قرن شانزدهم بکار برده شد و در قرن هفدهم در بیشتر تحلیلهای اقتصادی ،سیاسی وشهری از آن کمک می گرفتند،بخصوص در رابطه با انواع فضای تولیدی خاص نظامها وایدئولوژیهای مختلف ،رویکردی دوچندان داشت.
بررسی های اقتصاد سیاسی ابتدا در نوشته های جیمز استوارت مطرح شد و سپس دیوید ریکاردو اولین اقتصاد دانی بود که در زمینه اقتصاد سیاسی ، نظریاتی را با توجه به سه عامل سرمایه دار، مالک و گارگر مطرح ساخت .اقتصاد سیاسی بخشی از دانش اقتصاد است که رابطه میان سیاست و اقتصاد ،به ویژه ،نقش قدرت در تصمیم گیریهای اقتصادی بحث می کند ،اقتصاد سیاسی عبارت است از بررسی جریانات اجتماعی و نهادینی که از طریق آنها گروههای معینی از طبقات متنفذ اقتصادی ـ سیاسی، تخصیص منابع تولیدی کمیاب را در حال و آینده ، در جهت منافع خود مهار می کند (شکویی ، 1381 :100 ) اختصاص بودجه های قابل ملاحظه ایجاد انستیتوهای مطالعات مسائل شهری و تقویت سازمانهای موجود ،سبب اشاعه مکتب اقتصاد سیاسی فضا ،بخصوص در اروپا شد .
دیدگاه اقتصاد سیاسی فضا، فضا را در محدوده ملی و بین المللی پدیده ای می داند که تولید می شود، سپس می کوشد تا مکانیسمهای حاکم بر تولید فضا راکشف نماید و در این رهگذر اولین نتیجه گیری آن است که فضا مستقسم و غیر مستقیم ، انعکاس روابط طبقاتی یا به بیانی کلی تر بهره کشی است واین بــیان در باره نظرات افرادی مانند متفکر برجسته ایتالیایی آنتونیو گرامشی محسوب می شود که از طریق بررسی رابطه متروپل های شمال ایتالیـا و نواحی کشاورزی و نواحی کشاورزی و عقب مانده جنوب ، یعنی سلطه میلان و تورین به عنوان مرکز هدایت کننده توسعه ،کوشید تا ثابت کند که ایالت پیشرو شــمال کارکـرد مشابه طبقه حاکم در مبارزه با وحدت ملی داشته و لذا توسعه نـاهمگونی مکـانی سرمایه داری را تضمین می کند (پیران ، 78:1370 ) اقتصاد سیاسی پیوند بسیار محکم با نظامهای اجتماعی ـ اقتصادی مختلف دارد وبه همین دلیل است که هر یک از نظامهای رادیکال لیبـرال ، محـافـظه کـار و ...
تـاثیر ویـژه ای را از نـظر اقـتصاد سـیاسـی بر فـضای شـهری مـی گـذارند در اقتصاد سیاسی ،کیفیت توزیع جغرافیایی سرمایه ، درآمد ، خدمات ،سهم بخش خصوصی و بخش دولتی در برنامه های اقتصادی و امر توسعه ، تخصیص منابع ،نابرابری میان شهر و روستا و وضع قوانین اقتصادی ،همه در ارتباط با هم ،سازمان تولید یک کشور را به وجود می آورند و هدف این سازمان تولید را نیز اقتصاد سیاسی تعیین می کند (شکویی ، 1381 : 103) هدف اقتصاد سیاسی فضا ، کشف الگو های فضایی فرایند تولید ،توزیع ، مصرف و نقش دولت و گروهها و طبقات اجتماعی در شکل بخشی به این الگو ها است .یکی از ویژگیهای مثبت متفکرانی که کم و بیش به دیدگاه مکتب اقتصاد سیاسی فضا تعلق دارند ، پذیرش این حقیقت است که نظریه در مجموع و نظریه شهر و شهر نشینی [ از دیدگاه اقتصاد سیاسی فضا ] به صورت فرایندی است (پیران ، 1370 :78) در زمان ما مطلوب است اقتصاد سیاسی فضا به عنوان عاملی تعیین کننده در همه کشورها بخصوص کشورهای جهان سوم در کانون تحلیلها و شناخت واقعیتها قرار گیرد تحولات مهم اقتصاد سیاسی ،اجتماعی و فرهنگی چند دهه اخیر در سطح کشورها،منطقه نظام اقتصادی سیاسی نوینی درجهان پدید آمده است شناخت این نظام مستلزم شیوه های نو و وضع نظریه های جدید است (عبدالله زاده .3.1382) ولی باید توجه داشت که اقتصاد سیاسی هر منطقه یا حاکم بر آن ،در ایجاد فضای آن تنها عامل نمی باشد بلکه یکی از عوامل تعیین کننده است .اگر چه رهیافتهای اقتصاد سیاسی بر مبنای استفاده از شیوه و نظریه های علم اقتصاد سودمند می باشد ،با وجود این چهار چوبی جامع و قابل قبول ارائه نمی کند،مفاهیم ،متغیرها وروابط علی ،هنوز به طور منظم بسط نیافته اند ،نقش عوامل سیاسی و دیگر عوامل غیر اقتصادی ناچیز شمرده می شود .
در حقیقت یک متدولوژی یا نظریه اقتصاد سیاسی یکپارچه ،نیازمند داشتن درکی کامل از فرایند تغییر اجتماعی ،از جمله روشهایی است که از طریق آن جنبه های اجتماعی ،اقتصادی و سیاسی جامعه بر یکدیگر اثرمتقابل می گذارند .
از این رو به نظر می رسد اقتصاد سیاسی بیشتر برای نشان دادن مجموعه ای از سؤالاتی است که باید به وسیله ترکیــبی التقاطی از شیوه های تحلیلی و دیدگا ههای نظری مورد بررسی قرار گیرند (همان : 54( به طور مثال در یک اقتصاد سرمایه داری در امر توسعه اقتصادی،عامل بازار تنها تعیین کننده نمی باشد ؛بلکه نیروهای اجتماعی ـ سیاسی خارج از بازار نیز در این امر دخالت دارند ،در جهت شناخت این نیروها ،لازم است اقتصاد سیاسی سرمایه داری ،گردش سرمایه در داخل کشور و خارج آن ،ایــدئولوژی نــظام حکومتی ،تحلیل سیاست توسعه درونزا و برونزا در نظریه های مربوط به وابستگی بررسی گردد تا نقش این عوامل در شـکل گیری نواحی جغرافیایی شناخته شود .
با ایــن طرز تفکر جغرافیای کشـورها، نواحی، شهرها و روستاها حاصل کارکرد اقتصاد سیاسی می باشد و مکان و فضا را نیز اقتصاد سیاسی تولید می کند (شکویی ،1381 :103 ) .اندیشه و تصور نهفته در پشت سر هر برنامه ریزی فضایی ، شامل نگرشهای اقتصاد سیاسی به امر توسعه و موانع توسعه می تواند درجه موفقیت برنامه را بر حسب هدفهای آن تضمین کند .
برنامه ریزی به طور روشن وکاملا مشخص یک فعالیت سیاسی محسوب می شود که از ایدئولوژی سیاسی مسلط برجامعه منشا می گیرد.
به هنگام برنامه ریزی ، طـراحان آن از منافع عمومی ،مفاهیم مختلفی را به کار می گیرند ،این عده همواره تحت تاثیر فشــار سازمانهای دولتی ،یا گروههای فشار قرار دارند .از این رو چشم انداز جغرافیایی که در پایان مراحل برنامه ریزی در فضای زندگی به وجود می آید ،نمادی از ایدئولوژی سیاسی مسلط بر جامعه می باشد در این راستا برنامه ریزی در ایدئولوژی های مختلف ، چهره های جغرافیایی مختلفی بوجود می آورد ؛ و این چهره های گوناگون جغرافیایی ، هر یک بیانگر میزان و سهم منافع در ایدئو لوژی های سیاسی می باشد .
مثل این است که هر ایـدئولوژی و فلسفه سیاسی برنامه خـاص خود را دارند که افتراق مکانی ناشی از این امــر است.
(شکویی ، 1382 ؛ 50) .
نمونه گویای تاثیر اقتصاد سیاسی سرمایه داری برشهر رواج الگوی مصرف گرایی و نیز توسعــه حومه نشینی است.توسعه حومه نشینی و رشد حومه های شهری در واقع نشان دهنده اراده سرمایه داری برای مقابله با گرایش فزاینده ،کاهش سطح مصرف در اقتصاد سرمایه داری است و چنین اقداماتی کاملا بر شکل گیری فضا ،فاصله بر پایه طراحی های نظام حمل و نقل و دسترسی تاثیر گذارده است ،که اقتصاد سیاسی متغیر مستقل شکل گیری فضا به حساب می آید که خود به عنوان متغیر وابسته مطرح شده است (پیران، 1370 :70 ) در رابطه بین اقتصاد سیاسی و جغرافیای شهری ، تاثیر ایده ها، افکار و اقتصاد شهر و ارتباط آن با صورتبندیهای فضایی در شهر از اولویت خاصی برخوردار است .
در این دیدگاه مرز های رشته جغرافیا ، کمتر مورد نظر است هدف اساسی دیدگاه اقتصاد سیاسی ،در جغرافیای شهری ،این است که مسائل جامعه شهری را به صورت گسترده و با تاکیددر شیوه تولید مسلط بر آن تحلیل کند ؛از این رو در ایالات متحده ،تحلیل اقتصاد سیاسی از مسائل شهری ، پایه و اساس جغرافیای رادیکال محسوب می شود و در بیشتر موارد از مکتب ساخت گرایی تاثیر می پذیرد ؛ بدین سان با تحلیل اقتصاد سیاسی از مسائل شهری تنها بر سه عامل مهم تاکید می شود1- اقتصاد بازار 2ـ رفاه اجتماعی 3ـ شیوه تولید .(شکویی ،1380:21) .
در کشورهای با نظام سرمایه داری سه معیار ذکر شده در تحلیل اقتصاد سیاسی از مسائل شهری پایه و اسا س می باشد وسیستمهای شهری با تاثیر گذاری از این سه عامل به وجود می آیند،و کارکرد آنها نیز بر اساس این سه عامل تعیین می شود .توسعه اقتصاد سیاسی شهری مارکسیستی ،به سالهای 65-1960 بر می گردد و علت آن نیز بی توجهی وغفلت مارکسیسم،در باره پدیده های مکانی و محلی بود .دیوید هاروی، نماینده مکتب جغرافیای رادیکال و برجسته ترین جغرافیدان نیمه دوم قرن بیستم وکاستلس جامعه شناس،مطالعاتی در رابطه با اقتصاد سیاسی وفضا، انجام داده اند دیوید هاروی میان رقابت و شکل شهری ،که موجب از خود بیگانگی اجتماعی شهری می شود رابطه ای برقرار کرد؛بدین سان که او مسائل شهری را با نقد از خود بیگانگی سرمایه داری در نوشته های آغازین مارکس و انگلس ونیز نقد هایی از این نوع در قرن بیستم مرتبط دانسـت.هــاروی و کاستلس در باره برداشت فضا به طـور ضمنی برای بکارگیری الگو های نظری ،نابـرابری فضایی در زمینه مسائل فضایی، استدلالهایی را مطرح کردند.
این امر منجر به مباحثات طولانی در باره خصلت فضا و اینکه چه چیزی طبیعی است شد.
(ادل،1375؛22).شهرهای کنونی جهان سرمایه داری ،نتیجه تغییر و تحولات بسیار پر پیچ و خمی است که تدریجا به چنین شکلی در آمده و بازتاب تاریخی و تکوینی شکل گیری خود هستند.سرمایه داری در طول تاریخ شهر را باز آفرینی می کند از دیدگاه کلاسیک های مارکسیست ،از جمله مارکس و انگلس ،تقسیم شهر وروستا به تقسیمات طبقاتی ،که با شکاف میان خراج بگیران شهری و دهقانان آغاز شد ، با پیدایش طبقات مدرن یعنی طبقه بورژوازی و پرولتاریا در محیط خاص شهرنشین فئودالی به انجام رسید ، مربوط می شود.(همان :40 ) مبادله وچرخش بی وقفه انباشت ،لایه های از رسوب صنعتی را در فضایی جغرافیایی ته نشین می سازد ،سپس در دوره سرمایه داری پیشرفته رنگی دیگر به خود می گیرد.
در دوره سرمایه داری پیشرفته ،شهرهای صنعتی نه فقط بزرگتر از شهرهای صنعتی اولیه ، بلکه بزرگتر از بزرگترین شهرها ی بازرگانی بودند .
آنها الگوهای داخلی فضایی و اجتماعی مختلفی داشتند ،که بر بیشتر شدن کنترل کار و سرمایه تا ثیر می گـذارد ،در آغاز قرن بیستم تحت تاثیر همان سرمایه داری پیشرفته برخی از صنایع شروع به تغییر مکـان از کـلان شهرها ،که به تازگی گسترش یافته بودند ، به سـوی نواحی حومه یا شروع به بازگشت به شهرهای کوچک کردند؛حرکت داراها به سوی حومه سرعت گرفته و به بخشهایی از طبقه زحمتکش نیز تسری یافت .شهرهای جدید بی حضور جمعیتی که درمراکز شهرهای تجاری وصنعتی متمرکز می شوند،پدید آمدند با این همه برخی از شهرها ،چه جدید و چه قدیم ،با تراکم فوق العاده نواحی اداری در مرکزشان توسعه یافتند ، این رویدادعزیمت صنایع را از مرکز ، از طریق افزایش ارزش اموال ،شتاب بیشتری بخشید .دراین شهرهای جدید دولت نقش تازه و فعال تری در اداره امور شهر و کنترل اجتماعی بر عهده گرفت.(همان :84 ) مارکسیستها در ابتدا حاشیه نشینی را به صورت خارج ماندن از بخش مدرن در یک اقتصاد دو گانه می دانستند ، اما آنــها با تعریف مجددی آن را به عنوان شرایط ایجاد شده به وسیله روابط ناشی از مراکز سرمایه داری پیشرفته ارائه دادند و حاشیه نشینی را به مثابه تحمیلی بر تهی دستان می دا نند(همان :93) به طور کلی ،نا موزونی در شهرهای غربی ،بخصوص در اوایل قرن بیستم ،عارضه ای مربوط به فرایند رشد سرمایه داری است ؛که تبلور آن در فضا های گوناگون و بستر های مختلف تاریخی و جغرافیایی و شرایط اجتماعی ـ اقتصادی محیط ، متفاوت است جهت روشن شدن تاثیر اقتــصاد سیـاسی در تولید فضــا ، بخصوص فضای شهری به ذکر دو نمونه موردی ، در ایــــالات متحده و انـگلستان می پردازیم .
در ایالات متحده ، بعد از جنگ جهانی دوم ، صنایع اتومبیل سازی ، منبع و منشا اصلی تقاضا در سیستم فوردیسم بود؛ بدین سان که صنعت اتومبیل سازی امریکا در سالهای جنگ بسرعت رشد یافت و به تولید انبوه رسید .
پیش بینی کاهش قیمت ،بعد از جنگ ،کنگره امریکا را وا داشت تا در سال 1944 قانون بزرگراهها را تدوین کند که در آن 25 درصد کل هزینه به راههای حوزه های شهری اختصاص یافته بود .
دوازده سال بعد ،در قانون بزرگرا هها مجددا همان 25 درصد به این منظور اختصاص یافت .از طرفی در قانون سال 1965 ،در حدود 45 درصد هزینه برای احداث بزرگراههای بین شهری و 30 درصد برای راههای درجه دو،به ویژه راههای روستایی اختصاص داده شد ؛ یعنی بین سالهای 1955- 1960 (در مدت پنج سال ) هـزینه دولت فدرال در زمینه احداث بزرگراهها از636 میلیون دلار به 2978 میلیون دلار افزایش یافت .هدف از این همه سرمایه گذاری در امر بزرگراهها این بود که مردم آمریکا به جای استفاده از وسایل حمل و نقل عمومی از اتومبیل های شخصی استفاده کنند ؛ از این رو بین سالهای 1955- 1956 ،بیش از 500 هزار کیـلـو متر بزرگراه احداث شد که به سرعت خرید اتومبیل و استـفاده از آن را افزایش داد ؛ تا آنجا که در دهه 1950 ، تولید اتومبیـلهای جدید از 55 اتومبیل برای هر هزار نفر بزرگسـال ،در دهـه 1960 به 70 اتومبیـل افزایش یافت ؛در نتیجه کل مسافت طی شده با اتومبیل به بیش از چهار برابر رسید .
با این سیاست ،خواسته های صاحبا ن کارخانه های اتومبیل سازی امریکا تحقق یافت و موج سوم حومه نشینی در سیستمــهای شهری امریکا به وجود آمد و فضــای جدید تولید شد .
در موج اول و دوم حومه نشینی ، عده کمی از ثروتمندان و طبــقات متوسط در حومه های شهری زندگی می کردند اما در موج سوم حومه نشینی ،حومه ها تنها کارکرد خوابگاهی نداشتند بلکه فرصتهای شغلی نیز در داخل حومه ها بر کارکر د سابقشان افزوده شد ؛در نتیجه بین سالهای 1970 – 1980 ، آمد و شد روزانه به شهر مرکزی 9 درصد کاهش یافت و آمد وشد روزانه به حومه ها در حدود 32 درصد افزایش پیدا کرد با این سیاست اقتصادی ،تعداد ســاکنان حوزه های روستـایی و مردم حومه نشین از ساکــنان شهرهای مرکزی امریکا بیشتر شــد .
بازارهای تازه ای برای صنایع اتومبیل سازی به وجود آمــد تقاضا برای احداث واحــد های مسکونی در حومه ها افزایش یافــت .
تولیدات مصرفی فزونی گرفت وعرضه خدما ت عمومی و خصوصی بیشتر شد .امروزه که در امریکا ،تعداد افراد حومه نشین ،بــیش از افراد شهر نشین و روستا نشین گزارش می شود ..باحومه نشینی،عامل خرید و تولید اتومبیل ،بنزین ، لاستیک و صنایع ساختمــانی بشدت افزایش می یابد و در باز ساخت اقتصاد امریکا نقش عمده ای ایفا می کند و در همان حال ، امریکا را از بحران اقتصادی و بیکاری نجات می دهد و در کل جامعه امریکــا ، تولید فضا های جدید و ظهور سیستمهای جدید شهری را ممکن می سازد پس دخالت دولت در اقتصاد امریکا در شکل گسترش حومه نشینی ،خانه سازی انبوه و حمل و نقل ،سیاست مصرف توده وار فوردیسم را تجدید حیات بخشید و آن را دوباره رونق داد.
(شکویی،1380 :21 ) از اواسط دهه 1970 ،با گرایش سیاستهای محافظه کاران به راست و حزب کارگر به چپ ،وفاق گذشته حاکمیت در زمینه اهداف عمومی برنامه ریزی ، اقتصاد مختلط و سیاستهای کینزی ،رو به شکست نهاد این وضعیت به پیدایش «لیبرالیسم نو» دربریتانیا منجر گردید که در دوران حکو مت مارگارت تاچر (91 – 1979 )به تاچریسم معروف شد اساس تاچریسم بر محدود کردن نقش دولت در زندگی اقتصادی و تاکید بر نقـش نـیرو های بازار آزاد استوار بود این گرایش به نوبه خود به کاهش نقش بخش عمومی در برنامه ریزی و افزایش نقش بخش خصوصی منجر گردید .در این دوره تحت تاثیر سیاستهای دولت محافظه کار و به منظور تقویت بخش خصــوصی ، ایــجاد «شرکتهای عمران شهری » و منا طق مســتعد عمران در مــرکز توجه برنــامه ریزی شــهری قرار گرفت .(مهدیزاده و همکاران،1382 ؛138 ) .
در دهه 1980 دولت محافظه کار تاکید کمتری بر تهیه و اجرای طرحهای ساختاری نشان داد ، و برعکس از طریق ایجاد طرحهای توسعه و طرحهای یکپارچه کوشید که به اصلاح روند برنامه ریزی کمک کند .در راستای همین سیاست ،خانه سازی دولتی را عملا تا حد صفر کاهش داد ولی توانست زمین مورد نیاز را برای سازندگان خصوصی تامین نمایدبه نحوی که حتی کارگران نیز ،به آن جلب شدند به طور کلی سیاستهای خصوصی سازی در دوره تاچر موجب سبقت بعضی از شهرهای بریتانیا ،از نظر توسعه ، بر دیگر شــهرها شد .در سال 1997 با پـیروزی حزب کارگر به رهبری « تونی بلر »، سیاستهای قبلی تـعدیل و گسترش سیـاستهای تامین اجتماعی ،بـهداشت عمومی،اصلاحات در آموزش و پرورش ، توسعه اجتماعی فضای شهرها ،در برنامه های سیاسی دولت قرار گرفت نظام سوسیالیستی در مقابل سرمایه داری آزاد ،جهت توزیع عادلانه امکانات و نشان دادن ضعف سرمایه داری در ایجاد عدالت اجتماعی بود ،که بر روی فضا ی شهرهای سوسیالیستی ،تاثیر گذاشت شهر های سوسیالیستی به طور اساسی بر سازمانهای تولید ،توزیع و تجهیزات اجتماعی جوابگوست .منطقه بندی شهر اصولی است و شهر ارگانیسم چند هسته ای مبنی بر سلسله مراتبی است .
مرکز شهر سازمانهای اداری ،آموزش اجتماعی و فرهنگی را در سطح بالا در خود پذیرفته است (بیمارستانهای بزرگ ، پلی کلینیکها ،دانشگاه ، اپرا ،موزه ها ، کتابخانه های مهم و مغازه های بزرگ از این قبیل است ) دورتر از مرکز ، مناطق صنعتی سازمان یافته ،و در کنار آن اماکن مسکونی طبقه فعال قرار دارد ،که به وسیله محور های ارتباطی با منطقه صنعتی در رابطه است و در عین حال با نوار سبزی از آن منطقه جدا می شود.
چنین ساختاری شهرهای سوسیالیستی بردو گونه اند ،بعضی از شهرها از مراکز قدیمی صنایع و بازرگانی هستند و یا نقشهای گوناگون دارند که بر اثر رشد سریع صنایع مبتنی براقتصاد سوسیالیستی دگرگونی های عمیقی را پذیرفته اند.
گروهی دیگر شهرهای نوسازی هستند که در نواحی روستایی پر جمعیت در جهت تولیدات صنعتی به وجود آمده اند شهر فولاد سازی دوناژ وراس و وارپالتا برای صنایع شیمیایی از آن جمله اند(فرید ،1383 :532 ) گسترش شهری در کشورها با نظام برنامه ریزی سوسیالیستی ،اشکال دیگری به خود می گیرد این تلاش گاه به عنوان نمونه بارز تا مین مسکن عقلایی ، بدو ن شرایط بازار در نظر گرفته شده اند .به طور مثال در اتحاد جماهیر شوروی ،رانت مطلق از نوعی که به وسیله تکه پاره شدن مالکیت و تولید پیشه وری تحمیل شده بود ،از بین رفته و پیشرفتهایی در شیوهپیش ساخت حاصل شده بود ؛با این همه ،به وسیله سایر ناکارائیها در ساختمان سازی که بعضی از آنها ناشی از انحصار دولتی ساختمان یا جلوگیری از رانت های انحصاری محلی سرکوب شده بود،بی اثر شد.به طور خلاصه ویژگی های شهرهای سوسیالیستی را می توان به شرح زیر خلاصه کرد: 1- محلات قدیمی به شرط داشتن ساختمانهای باستانی ،به ویژه هندسی ،مورد حفاظت قرار می گیرد و محلات باستانی و قدیمی ، منهدم در جنگ جهانی دوم ،با احتیاط لازم و با همان طرح قدیمی بازسازی می شود 2- بخش اداری و فرهنگی شهر به طور وسیع گسترش داده می شود و برعکس بخش بازرگانی شهر ،به سبب عدم بازار و بازرگانی آزاد در حد امکان خلاصه شده است 3- در محلات سکونتگاهی ،تباین اجتماعی به چشم نمی خورد ؛ اما آپارتمانها برحسب تقدم و با در نظر گرفتن شغل افراد به آنان داده می شود 4- کوچه های نوساز به همراه فضا های وسیع با آینده نگری خاص ساختمان شده و بدین ترتیب از غلظت تراکم خوابگاهی این محلات کاسته شده است 5- شبکه شهری، متناسب با فعالیت و تخصص شهرها که اصولا صنعتی هستند ،شکل یافته و سعی شده است که شهرها نافشرده سازمان یابند و بخش صنعتی شهر به وسیله فضا های خالی ،که اصولا برای توسعه فضای سبز در نظر گرفته می شود ، از بخش اقامتگاهی آن کاملا جدا باشد .
6- شهرهای قابل توسعه جهان سوسیالیستی ، شهرهای زراعی هستند که برای سکونت کشاورزان و عرضه خدمات به آنان ساختمان می شود.
در این شهرها ساختمان های اداری از ساختمان های بهره برداری جدا است( همان ،1383 .
54).