دانلود مقاله شناخت تاریخچه و علل پیدایش شهرنیشابور

شهر نیشابور مانند سایر شهرهای استان خراسان جزء اولین مراکز مسکونی است که اقوام آریایی پس از ورود به ایران در آن سکنی گزیدند.
خراسان قدیم به چهار منطقه تقسیم می شد که عبارتند از:
1- بلخ 2- مرو 3- هرات 4- نیشابور
در حال حاضر سه بخش اوّل خراسان قدیم در خارج از مرزهای کنونی ایران است.
نیشابور قبل از ورود اسلام به ایران
بنای شهر نیشابور را به انوش بن شیش بن آدم نسبت داده اند.

در کتاب تاریخ نیشابور تألیف خلیفه نیشابوری آمده است که نیشابور بر سنگی بزرگ سفید و **** بنا نهاده شده است.

آتشکده آذربرزین مهر متعلق به دهقانان بوده و نان دهنده مقام و موقعیت نیشابور در زمان ساسانیان است.
شهر دارای برج و بارو بود که در مواقع ضروری با استفاده از آنها محافظت و دفاع می کردند.

از آنجا که نیشابور یکی از چهار شهر عمده خراسان بوده در دوره هر پادشاهی مورد مرمت و بازسازی قرار می گرفته، به جز در مواقع هجوم مهاجمان که مورد تخریب واقع می شده است.
نیشابور بعد از ورود اسلام
نیشابور یک بار در زمان عمر فتح شد اما همواده ناآرام بود تا این که در زمان عثمان و در سال 33 ه .ق به دست عبدالله عامد فتح شد و معاویه 50 هزار سپاهی عرب را با خانواده شان به نواحی خراسان اعزام داشت که تعدادی از آنها در نیشابور اقامت گزیدند.
در زمان طاهریان که خراسان مرکز حکومت واقع شد، آبادانی شهر نیشابور هم مورد توجه قرار گرفت و در زمان عبدالله بن طاهر که ارگ شادیاخ در جنوب غربی شهر ایجاد گردید نیشابور به کمال رونق و آبادی رسید.

در قرن چهارم نیشابور به عنوان یک ابرشهر خوانده می شده است و در واقع نمونه کاملی از شهرهای ایرانی- اسلامی بوده است.
نیشابور در قیام ابومسلم خراسانی مرکز فرمانروایی وی گردید.

در زمان طاهر نیشابور پس از مرو که مرکز حکومت وی بوده دومین شهر ایران تلقی می شد و در دوران ولایت مأمون این شهر مرکز فرمانروایی طاهر بود.
نیشابور در این دوران از اهمیت ویژه ای برخوردار بود و بازرگان از اقصی نقاط ایران و جهان در این شهر داد و ستد مشغول بوده و یا با آن مراودات تجاری داشتند.

یعقوب لیث صفاری نیز نیشابور را تختگاه خود کرد و به آن رونق و اعتبار بیشتری بخشید.

طغرل سلجوقی نیز بر آبادی و رونق این شهر افزود و در این دوران مردان بزرگی چون عطار نیشابوری و حکیم عمر خیام زندگی می کردند و در زمان صدارت خواجه نظام الملک بر اعتبار و عظمت آن افزوده گردید.
نیشابور از اوایل قرن حاضر تا کنون
در آغاز سده چهاردهم هجری، شهر نیشابور به شکل مربع مستطیلی بود که پیرامون آن به 3300 گز (3432 متر) می رسید.

دو خیابان: یکی از مشرق به مغرب و دیگری از جنوب به شمال امتداد می یافت که این دو، تقریباً وسط شهر، یکدیگر را قطع می کردند و نقطه تقاطع این دو، چهار بازار نیشابور خوانده می شد.

این چهار بازار از هر سمت به دروازه ای منتهی می گردید که به ترتیب عبارت بود: از شرق به دروازه مشهد ، از جنوب به دروازه عراق، از غرب به دروازه پای چنار و از شمال به دروازه ارگ.

در حدود ده هزار نفر ساکنان شهر در چهار کوی سرتلخ، بان گودال، سرسنگ و سعد شاه زندگی می کردند.

صرف نظر از سادات قدیمی شهر که به حکم نسبت دیرینه، مستمری خاص داشتند و مشمول تخفیف هایی از طرف دولت بودند، اکثریت نزدیک به اتفاق نیشابوریان از راه کشاورزی و کار در معادن فیروزه و نمک امرار معاش می کردند.
حدود چهارصد و پنجاه دکان نیازمندی های شهر را فراهم می ساخت و این شهر در این زمان دارای یازده گرمابه، دو دبستان و دو کاروانسرا بوده است.
در اوایل قرن حاضر، حصار و باروی شهر درهم شکسته و دروازه هایش برداشته شد و شهر خارج از خندق به سمت شمال و شمال غرب توسعه یافت.

در این زمان، شهر دارای بازار، محلات متعدد و دو خیابان اصلی متقاطع، یکی جنوب شرقی- شمال غرب (خیابان امام خمینی) و دیگری با جهتی شمال شرقی- جنوب غربی ( فردوسی شمالی و جنوبی) بوده است.

عامل جداگزینی محلات در این شهر برخلاف سایر شهرها اختلاف شغلی و وضعیت اقتصادی نبوده بلکه عامل قومی، نژادی و مذهبی تأثیر فراوان در شکل گیری محلات شهر داشته است، به طوری که اکثر فامیل ها در یک محله زندگی می کردند.

نوع معیشت مردم شهر، از طریق زراعت و کشاورزی در زمین های اطراف و باغ های میوه در غرب و شرق شهر و اشتغال به امر تجارت و صنعت تأمین می شد و اکثر ارامنه شهر در بخش تجارت و صنعت سرمایه گذاری می کردند.
در دهه اولیه قرن چهاردهم ه .

ق (1313 ه .

ش) همچنین با تعریض خیابان امام از میدان باغات تا دروازه مشهد، سه میدان به نام های: میدان خیام، میدان ایران و میدان حافظ ایجاد گردید.

به موازات توسعه خیابان های شهر، ساختمان های دولتی به سبک نوین توسط آلمانی ها در خارج از محدوده مسکونی شهر ساخته شد که شامل شهرداری و فرمانداری فعلی می باشد.

همچنین دو کارخانه پنبه پاک کنی توسط ارامنه ایجاد گردید که نشانگر فعالیت های صنعتی در این مقطع زمانی می باشد.

بعد از سال 1355 ه .ق روند توسعه شهر شدت یافت.

تا این زمان به علت عدم دسترسی به آب، توسعه شهر در جهت مجاری آب یا قنوات میسر بوده، ولی پس از اینکه آب لوله کشی در اختیار مردم قرار گرفت امکان سکونت در هر نقطه از شهر ممکن گشت و پس از افتتاح راه آهن سراسری تهران- مشهد نیز بر خلاف شهرهای کشورهای غربی، توسعه شهر به سمت جنوب محدود شد.
در دهه اولیه قرن چهاردهم هـ .

ق (1313 هـ .

بعد از سال 1355 هـ .ق روند توسعه شهر شدت یافت.

تا این زمان به علت عدم دسترسی به آب، توسعه شهر در جهت مجاری آب یا قنوات میسر بوده، ولی پس از اینکه آب لوله کشی در اختیار مردم قرار گرفت امکان سکونت در هر نقطه از شهر ممکن گشت و پس از افتتاح راه آهن سراسری تهران- مشهد نیز بر خلاف شهرهای کشورهای غربی، توسعه شهر به سمت جنوب محدود شد.

بعد از اصلاحات اراضی و سیاست های خاصی که در این مقطع از طرف دولت اعمال شد، تعداد زیادی از کشاورزان روستاهای اطراف شهرها روانه شهرهای مشهد و یا سایر شهرهای استان مازندران شدند و تعداد زیادی نیز جذب شهر نیشابور شده در مناطق غرب، شرق و جنوب شرقی شهر مسکن گزیدند و در بخش های خدمات، صنعت و ساختمان مشغول به کار شدند.

اساس طرح جامع شهر از سال 1350 هـ .ش مطرح و پس از چند سال به مرحله اجرا درآمد.

طبق طرح جامع، خیابان های جدید مثل ارگ جنوبی، شریعتی، 15 خرداد و 17 شهریور که ساخت قدیم و جدید شهر را به یکدیگر متصل می کرد، احداث شد.

خیابان کمربندی نیز در شمال شهر جهت محدودکردن توسعه شهر به طرف شمال به اجرا درآمد.

تا سال 1350 اکثر منازل مسکونی در سطح شهر یک طبقه و به ندرت دو طبقه ساخته می شد و بادگیرها بر فراز منازل، چهره خاصی به این واحدها می داده که بعد از سال 1350 با تشدید سرمایه گذاری دولت در امر توسعه شهرها، چهره و بافت این شهر نیز دگرگون و ساختمان های دو و سه طبقه در شهر ساخته شد.

بعد از انقلاب اسلامی روند توسعه شهر در جهت شمال و شمال غربی ادامه می یابد به طوری که شهرک های متعددی در این منطقه که اکثر ساکنان آنها را کارمندان دولت تشکیل می دادند به وجود آمد.

وجه تسمیه نیشابور شهری پرآوازه که در ادوار تاریخی گذشته به صور و نام های گوناگونی نظیر: «رَئوَنْت، تمام آپار خشتر، ابرشهر، اَبَرشهر یا اَپَرْنَک شهر، اَبْر شهر، اَبه شهر، ایرانشهر، نوشاپور، نیوشاپور، نیوه شاپور، نیوشاپور پوهر، نیسابور، نیسافور، نیسه فور، نیکه فور، نشاور، نشابور، شادکاخ، شادیاخ، ....

و نیشابور» از آن یاد می شده، اکنون به نام «نیشابور» معروف است.

نام نیشابور در کهن ترین دفتر ایرانی یعنی «اوستا» به گونه «رَئوَنْت» آمده است که به معنای دارنده جلال و شکوه می باشد.

این واژه، بعدها در زبان پهلوی به گونه «رایومند» خوانده شد که احتمالاً بعدها نیز به کلمه «ریوند» تبدیل شده که اکنون نام دهستانی در بخش مرکزی نیشابور است.

در وندیداد (از کتب پنجگانه اوستا) نیز، از شانزده سرزمین نام برده شده که پنجمین اقلیم آن، نیسایه است.

برخی محققین حدود نیسایه (نیسایا یا نسایا) را در حوالی نیشابور تا سرخس کنونی دانسته اند.

در کتیبه شاپور اول در کعبه زرتشت (462 م)- به عنوان یکی دیگر از قدیمی ترین بندهای ثبت شده- از این شهر به نام «تمام آپارخشتر» یاد شده است.

«اَبَرشهر» نیز نام قدیمی تر شهر نیشابور بوده که به شکل های «اَپَرشهر» ، «آبر شهر» ، «بَرْشهر» و «اَبْرشهر» آمده است.

ابرشهر، گاه به یکی از استان های خراسان و گاه به ناحیه و شهر نیشابور اطلاق شده است.

برخی «ابرشهر» را از ریشه «اَپَرناک» یا «اَپَرْشهر» (اپروک شتر، در زبان پهلوی) گرفته اند که مربوط به سکونت و حضور عشایر «اَپَرنی» از اقوام لاهه (از بنیانگذاران حکومت اشکانی و از اسلاف پارت ها) بوده است.

نظریه های دیگر درباره نام اَبَرشهر با در نظر گرفتن «اَبَرْ» به معنای بان، بالای وَپْر به دست می آید.

در این واژه، ابرشهر به معنی «شهربان» **** اَبَرْده به معنی ده سال گرفته شده است.

نام اپرشهر به عنوان منحل ضراب خانه، حک شده بر روی سکه فرهاد دوم اشکانی (حکومت 128 تا 138 قبل از میلاد) از قدیمی ترین مدارک مربوط به این واژه است.

استفاده از واژه ابر شهر در کنار نام «نیوشاپور» در دوره ساسانی نیز معمول بوده، به طوری که برای نمونه، بر روی سکه های پیروز، بهرام چوبین، خسرو اول و همچنین در سکه ای که تصویر قباد ساسانی را نشان می دهد نام ابرشهر، دیده می شود.

مسکوکاتی که از دوران باکتریان در افغانستان به جای مانده، از پادشاهی به نام «نیکه فور» یاد می کند که دامنه فرمانروایی او تا نیشابور گسترش داشته و به روایتی این شهر را وی بنا نهاده است که بعدها به «نیسه فور» ، «نیسافور» و نهایتاً به نیشابور تبدیل شده است.

«نیسافور» در گویش عرب به معنی «شیء سایه دار» است و شاید در آن جا درخت هایی وجود داشته که سایه گسترِ تاریکِ خستگان بوده است.

واژه نیشابور در دوره ساسانی همه جا به شکل «نیوشاپور» به معنی «کار خوب یا جای خوب شاپور» آمده است.

در اکثر روایات از جمله متن پهلوی ساسانی «شهرستان های ایران» که در زمره قدیمی ترین منابع در این مورد است، بنای شهر و نام آن را به شاپور اول منسوب دانسته بر اساس این متن، شاپور اول پس از جدال با پهلیزک (پهلیچک) تورانی در این مکان، شهری ساخت و ان را «نِه شاپور» (شهر شاپور) یا «نیو شاپور» (شهر زیبای شاپور) نام نهاد.

در فاصله بین شاپور اول (241 تا 272 میلادی) و شاپور دوم ساسانی (حکومت 309 تا 379 م) ظاهراً شهر به سبب وقوع حادثه ای (شاید زلزله) ویران می شود و شاپور دوم آن را تجدید بنا می کند.

این بازسازی به دست او باعث شده تا برخی نام برگرفته از نام شاپور دوم ساسانی بدانند.

اگرچه به روایت اغلب مورخان، شاپور اول بانی آن بوده است.

ابو عبدالله حاکم نیشابوری، علی بن زید بیهقی، فردوسی، طبری، تعالبی مرغنی، حمدالله مستوفی، حاج زین العابدین شیروانی، حسن پیرنیا، حافظ ابرو، لسترنج، آنده گدار، هانری رنه دالمانی، لرد کرزن، کریستن سن، ژنرال سر پرسی سایکس، دکتر دیتریش هوف و لارنس لاکهارت، نیز که از دیگر مورخین و جغرافی نویسان (ایرانی و خارجی) بوده اند، که با کم و بیش اختلاف نظر در ذکر وقایع، البته با استنادات تاریخی معتبر، اشاره کرده اند که نام این شهر از کلمه فارسی قدیم «نیوشاه پور» به معنی چیز یا کار خوب یا جای خوب شاه، گرفته شده و بانی اول نیشابور، شاپور اول پسر اردشیر بابکان، مؤسس سلسله ساسانی بوده و تجدید بنای آن، توسط شاپور دوم صورت گرفته است.

در سده های نخستین اسلامی نیز نام «ابرشهر» در کنار واژه «نیوشاپور» بر روی سکه هایی از حکام اموی (تا سال 92 هجری بر روی سکه های ولید بن عبدالملک اموی) و برخی حکام عباسی حک می شده است.

ظاهراً نام نیشابور به صورت مکتوب، برای اولین بار بر روی سکه هایی از همین خلیفه اموی (ولید بن عبدالملک) با تاریخ 91 و 94 هجری آمده است.

برای آخرین بار از «ابرشهر» درسال 215 هـ .

ق در زمان اقامت عبدالله بن طاهر، نام برده شد.

در زمان این حکمران همچنین به سبب احداث قصری به نام «شادیاخ»، ایجاد ساختمان های جدید و روستاهای بسیار در کنار آن، از این شهر به نام «شادیاخ» یا «شادکاخ» یاد می کرده اند.

به طور کلی به تدریج از سده های چهارم و پنجم هجری، نام نیشابور به جای واژه «ابر شهر» یا نام های دیگر می نشیند و در منابع این دوران به بعد، جز به ندرت، دیگر نام ابرشهر برای این ناحیه و شهر به کار نمی رود.

بنابراین، نام این شهر را در زمان کنونی «نیشابور» و در عربی «نیسابور» تلفظ می کنند که از کلمه فارسی قدیم «نیوشاه پور» گرفته شده است.

مسجد جامع رفیع و شکوهمند به محض قبول دعوت اسلام در سال 31 هـ .

ق .

خراسان بزرگ به ویژه نیشابور، تمام توان و تجربه فرهنگی و تاریخی خود را با صداقت تمام در خدمت پیام قرآن قرار داد.

مدارس و دانشگاه ها و مساجد بی شمار، و حلقه های درس و بحث و دویره ها و مَدرَس های علم و ادب و عرفان فراوانی که در این شهر به حیات فرهنگی خود اشتغال داشت از مهم ترین مصادیق و جلوه های ویژه این اهتمام مقدّس است.

مسجد جامع نیشابور با بیش از 7000 متر مربع وسعت در ادامه همین سنّت دینی بود که در سال 899 هـ .

ق به پایمردی زنده یاد پهلوان علی کرخی احداث گردید.

کمال الملک و شیخ عطّار هنر و عرفان را دو پنجره واگشوده ای دانسته اند به بیرون از زندان هستی.

آن یک با آذین بندی در و دیوار این خاکستان بر گونه یاد اسطوره واری که از آن سوی هستی، دارد و این، بارهایی از دام و دانه هایی که بر رهگذر آدم تنیده و افشانده شده.

همجواری خفتنجای این دو بزرگمرد عالم هنر و عرفان «کمال الملک» و «شیخ عطار» درشادیاخ نیشابور جلوه ویژه ای است از همذاتی دو پدیده ماورائی هنر و عرفان.

فضل بن شاذان نیشابوری ابومحمد فضل بن شاذان بن خلیل ازدی نیشابوری متکلّم وفقیه محدّث امامی.

معاصر طاهریان، از اصحاب امام محمد تقی (ع) و امام علی النّقی (ع) و امام حسن عسکری (ع).

و مورد عنایت ویژه و خاصّ حضرت امام حسین عسکری (ع).

در پاره ای از منابع او را جزو اصحاب حضرت رضا (ع) نیز گفته اند که با شرایط تاریخی زمان زندگی فضل بن شاذان سازگاری ندارد و نمی تواند صحّت داشته باشد.

صاحب بیش از 180 عنوان کتاب و رساله.

در 260 هـ .

ق به رحمت حق پیوست و آرامگاه او در جنوب نیشابور کهن زیارتگاه فرزانگان است.

امام زاده محروق از جانب در قدیم ایوان معنویّت بخش امام زاده محمّد محروق از جانب در قدیم.

با کاج هایی که به استقبال زائران آن علویِ عاصی بر بیدادگران، متواضعانه صف زده، در فضای حرمت آگین باغ، سکری روحانی می پراکنند.

لحظاتی آنان را از زندگی خاکی و مادیّشان می رباید و تعالی می بخشد.

غار ابراهیم ادهم چونان بودا در پرتو اشراقی متبرّک، ناگهان به بیداری رسید و علیه پوچی و پوکی و ستورانه زیستن برشورید و با واسپاری او رنگ شاهی و آخور پرعلف آن به جهانجویان و کرکسان مردارخوار، برای صیانت آن امانت الهی به غاری در شمال نیشابور پناهید و با خویشتن بانی، از بی «خود» شدن و دست آموز شیطان شدن، جانش را وارهانید.

و خدا می داند و در و دیوار این خفیه گاه که این امیرزاده فراری بلخ، در آن شب های زمهریری و خارا شکاف زمستان، تا طلوع صبح اهورایی نیشابور، برای رهایی از وسوسه ها و تسویلات «نفس» و دام گستری ها و طنّازی ها و دلبری های «دنیا» و ترفندها و عشوه سازی ها و مغازله های «شیطان» چه مویه ها و چه اشک افشانی ها و چه مجاهدت ها که نکرده است؛ و مضمون این بیت خیّام را قرن ها قبل از او با خود ترانه ساز نشده است: بر چشم تو عالم ار چه می آرایند مگر ای بدان که عاقلان نگرانید امام زاده حسین اصغر بر ستیغ صخره ها بقعه شاهزاده حسین اصغر.

معروف است که از فرزندان چهارمین امام، حضرت علی بن حسین (ع) است.

بر بلندای کوهی در نزدیکی گرماب.

میعادگاه خیل بی شمار زائران در هر بهار و تابستان.

در شمال غرب نیشابور.

منشعب از جادّه سبزوار، قوچان و در شمال برزنون.

در سال های اخیر به همّت و نظارت سازمان اوقاف برای رفاه زائران مشتاقی که از شهرهای دور و نزدیک برای زیاد و بیتوته کردن می شتابند اقدامات درخوری صورت گرفته است.

گنبد قدمگاه در باغی دیرپای بقعه قدمگاه در 24 کیلومتری شرق نیشابور.

در میان باغی کهنسال.

در متون کهن از آن با نام روستای سرخک و یا حمرا یاد شده است.

بنا به نقل عالم آرای عبّاسی از آثار شاه عبّاس صفوی است.

«قدم گاه» معروف در دیوار داخل این بقعه نصب شده است.

بسیاری از زائران حضرت رضا (ع) با تأکید، زیارت قدمگاه را یکی از شرایط یکی سفر روحانی مطلوب و ایده آل می دانند.

تپّه ترب آباد ویرانه پر فریاد بی لیاقتی و سوء مدیریت سلطان محمد خوارزمشاه، و غایرخان حکم شهر اُترار و درندگی و ددمنشی خون آشامان تاتار مثلّث شومی بود که در بهار طرب انگیز 618 هـ .

ق.

دشت شقایق پوش نیشابور و گندمزاران موّاج شادیاخ را غرق در خون کرد.

به روایت تاریخ، بیدادگران مغول بیش از یک و نیم میلیون نیشابوری را در این مقتل سر بریدند.

خرابه های کهن دژ نیشابور یادگاری است از آن حماقت بزرگ و شومیادی است از آن شقاوت سترگ ذرّه ذرّه خاک آن خونگریه است.

مطالعات انسانی بررسی جمعیتی در این بخش خصوصیات جمعیتی، مثل وضعیت جمعیت در گذشته و حال، میزان و وضعیت رشد جمعیت، جنس و گروه های سنی، بعد خانوار و غیره با استفاده از آمار و اطلاعات رسمی علی الخصوص سرشماری عمومی نفوس و مسکن بین سال های 1335 تا 1375 و نیز آمارگیری نمونه ای مهندسین مشاور فرافزا در شهریور سال 1373 از یک سوم سطح شهر مورد بررسی قرار گرفته است تعیین گردیده است.

جمعیت شهر در سال 1373 بالغ بر 163000 برآورد شده است.

طی 38 سال گذشته 31/6 بربر گشته است.

(با توجه به آمارهای جمعیتی سال 1335) متوسط نرخ رشد جمعیت بین سالهای 1365- 1345 سالیانه بالغ بر 15/5 درصد بوده است.

و در دوره مورد مطالعه 1394-1365 نرخ رشد جمعیت شهرهای موجود معادل 1/3 درصد در نظر گرفته شده است.

در این دوره 38 ساله تعداد آن دسته از مهاجرینی که از روستاهای اطراف شهر مهاجرت کرده اند و در واقع تعداد جمعیت شهر که منشاء روستایی دارند بالغ بر 66327 نفر می باشد که معادل 6/68 درصد جمعیت طبیعی شهر و یا حدود 41 درصد جمعیت کل شهر سال 1373 می باشد.

نکته قابل توجه در بین سال های 1335 تا 1365 این است که میزان رشد جمعیت شهر نیشابور بین سال های 1345- 1335 کند و در فاصله بین سال های 1365- 1355 بسیار شدید بوده است.

در این دو دوره کاهش نسبت افراد کم سال 4-0 ساله از سال 1355-1345 و سپس افزایش سریع آنها در فاصله سال های 1365-1355 کاملاً مشهود است که اولی بر اثر اجرای سیاست های کاهش موالید و دومی بر اثر طرد یا تضعیف آن در سال های بعد از انقلاب اسلامی پیش آمده است.

جدول ترکیب سنی جمعیت شهر نیشابور از روی نتایج سرشماری های 1345-1365 آن شهر برآورد توزیع سنی و جنسی جمعیت سال 1373 شهر نیشابور و سال های 1379 و 1384 و 1386 جدول توزیع جمعیت در شهر نیشابور بر مبنای تقسیمات کالبدی طرح جامع قبلی در وضع موجود سال 1373 تحولات جمعیت فوق و نرخ رشد جمعیت و نرخ رشد جمعیت در شهرستان نیشابور (1335-1375) جدول توزیع و تراکم جمعیت شهرستان نیشابور (1375) تراکم ناخالص شهری در شهر نیشابور و چگونگی تغییرات آن در سطح هر یک از محلات و نواحی تراکم خالص شهری و چگونگی تغییرات آن در سطح هر یک از محلات و نواحی تراکم خالص مسکونی در شهر نیشابور و چگونگی تغییرات آن در سطح هریک از محلات و نواحی نسبت شهر نشینی و چگونگی توزیع جمعیت در سطح شهرستان نیشابور محدوده شهرستان نیشابور در فاصله سال های 1345 لغایت 1365 ثابت مانده و از آن به بعد تغییر کرده است.

جمعیت شهر نشینی نیشابور در سال 1370، به 135697 نفر بالغ گردید و در این سال نسبت شهرنشینی در محدوده جغرافیایی سرشماری آن سال (399206 نفر) که با محدوده قبلی شهرستان متفاوت است به 8/35 درصد افزایش یافت.

گرچه نسبت شهرنشینی این شهرستان در سال های گذشته پایین بوده و افزایش آن نیز تقریباً متناسب با افزایش شهر نشینی کل کشور در مقاطع بین سرشماری ها بوده است لکن با تغییراتی که از نظر سرمایه گذاری های صنعتی در شهرستان نیشابور در جریان است به احتمال زیاد این نسبت تا سال 1385 با شدتی بیش از افزایش نسبت شهرنشینی کشور مواجه خواهد شد و آهنگ آن در سال های آینده با توجه به کاهش سرعت شهرنشینی در کشور به حدود دو برابر آن خواهد رسید.

تراکم ناخالص شهری در شهر نیشابور بر مبنای تعریف کلاسیک و متداول در شهرسازی ایران، تراکم ناخالصی عبارت است از محاسبه تعداد جمعیت که در یک هکتار فضای ناخالص شهری (مسکونی و غیر مسکونی) سکونت دارند (جمعیت کل شهر نیشابور در سال 1371 ، 163000 نفر بوده است) بنابراین در هر هکتار، 57 نفر سکونت دارند.

تراکم خالص شهری در شهر نیشابور بر مبنای تعاریف کلاسیک و متداول در شهرسازی ایران، تراکم خالص شهری عبارت است از محاسبه تعداد جمعیت که در یک هکتار فضای مفید شهری سکونت دارند.

(در این سطح هیچ گونه فضای کشاورزی، باغات خصوصی، رودخانه، مسیل و ...

وجود ندارد).

با بررسی نواحی مختلف شهر نیشابور مشخص می شود که محلات هسته مرکزی شهر که دارای بافت فرسوده و قدیمی است و همچنین محلات مجاور را آهن و حواشی شهر تراکم بالاتری از لحاظ جمعیتی دارند تراکم جمعیتی آنها بالای 100 نفر است.

همچنین سرانه خالص شهری در شهر نیشابور 60/82 متر مربع است.

مهاجرت ها: بر اساس نتایج سرشماری ها حدود 93 درصد از جمعیت سال 1345 شهر نیشابور را متولدین در آن شهرستان تشکیل می داده است و این نسبت برای هر دو جنس یکسان بوده است (مردان 9/29، زنان 1/93 درصد) و تفاوتی بین دو جنس از نظر مهاجرت ها از دیگر شهرستان های استان خراسان و استان های دیگر نیز وجود نداشته است به گونه ای که نسبت جنسی مهاجران از شهرستان های استان در سرشماری سال 1355، 6/103 و از استان های دیگر 5/103 و از ترکیب سنی نیز نه تنها تفاوت مهمی بین آن دو بلکه حتی بین مهاجران و غیرمهاجران نیز وجود داشته است.

در سرشماری سال 1355 نسبت متولدین شهرستان در جمعیت شهر نیشابور با اندک کاهش به 4/91 درصد (3/91 درصد برای مردان و 5/91 درصد برای زنان) رسید و تفاوت مهمی نیز از نظر ترکیب سنی و جنسی مهاجران پیش نیامده نسبت جنسی در بین مهاجران طول عمر به شهر نیشابور به 2/105 رسید که رقمی طبیعی است و نشان می دهد که ارجحیتی بین زن و مرد از نظر مهاجرت به آن شهر وجود نداشته است.

با این همه، تعداد مهاجران طول عمر به این شهر در فاصله سال های 1345 و 1355 بیش از دو برابر شد و از 2346 نفر به 5135 نفر افزایش یافت.

نتایج سرشماری سال 1365 هم از نظر چگونگی سال مربوط به مهاجرت و هم از نظر جدول بندی داده ها سرشماری با سال های قبل متفاوت بوده است و اطلاعات مربوط به شهرها نیز به صورت جداگانه ای منتشر شده است تا مورد تجزیه و تحلیل قرارگیرد.

به استناد ارقام این سرشماری 86412 نفر از مجموع جمعیت شهری شهرهای نیشابور و درود که معادل 7/74 درصد آن می شود متولد در شهر محل اقامت خود بوده اند و در فاصله سال های 1355 و 1365 جمعاً 15988 نفر به این دو شهر وارد شده اند.

نسبت جنسی در بین وارد شدگان به این دو شهر 8/153 بوده است.

مساحت محلات و نواحی به تفکیک در سطح شهر نیشابور (سطح کل فضاهای خالص و ناخالص) مطالعات اقتصادی اشتغال و تحولات شغلی شهر نیشابور به عنوان شهری خدمات در خدمت شهروندان و روستائیان منطقه است.

بر مبنای نتایج سرشماری سال 1365 حدود 30/34 درصد از شاغلان در بخش تولیدی به کار اشتغال داشته اند که 09/8 درصد آنها در فعالیت های کشاورزی و دامپروری، 98/14 درصد در بخش صنعت و معدن و 79/14 درصد در بخش ساختمان و 44/0 درصد در بخش فعالیت های مربوط به برق و آب و ...

مشغول به کار بوده اند.

حدود 70/61 درصد شاغلین، در بخش های خدماتی مشغول به کار بوده اند که حدود 06/37 درصد آنها در خدمات اجتماعی و شخصی و 75/13 درصد در مشاغل فروش، مهمانخانه داری و هتل داری، 15/7 درصد در سنجش حمل و نقل و انبارداری و ارتباطات و مخابرات و 24/1 درصد خدمات مالی و بیمه و ملکی و تجاری فعالیت داشته و حدود 5/2 درصد از شاغلین نوع شغل و پیشه خود را اعلام نداشته اند.

بر مبنای مطالعات جمعیت شناسی که مورد تأیید سازمان برنامه و بودجه استان قرار گرفته است، شهر نیشابور در شهریور سال 1373 داردای 163000 نفر جمعیت و حدود 34461 خانوار با بعد 73/4 نفر بوده است.

طبق همین محاسبات در (سال 1373) در شهر نیشابور 39120 نفر شاغل در مشاغل تولیدی و خدماتی به کار اشتغال داشته اند که از این میان تعداد 2737 نفر یا 7 درصد کل شاغلین در مشاغل کشاورزی و دامپروری و 12710 نفر یا 51/60 درصد در مشاغل خدماتی (فروش، مهمانخانه، هتل داری، حمل و نقل، ارتباطات و مخابرات، خدمات مالی، بیمه، ملکی و تجاری و خدمات اجتماعی و شخصی) شاغل بوده اند.

درآمد ماهیانه خانوارها: برآورد ترکیب هزینه های سالیانه و ماهیانه خانوارهای شهری ایران از جمله شهر نیشابور در سال 1373 بر مبنای محاسبات به عمل آمده که در جدول های برآورد دستمزد و حقوق ماهیانه و سالیانه شاغلان شهر نیشابور بر حسب طبقه بندی شغلی مرکز آمار ایران منعکس شده است.

در سال 1373 هر نفر شاغل شهر نیشابور به طور متوسط 350542 ریال درآمد اعم از پولی و غیر پولی داشته است.

با در نظر گرفتن این که در هر خانوار به طور متوسط 13/1 نفر شاغل اقتصادی وجود دارد لذا هر خانوار به طور متوسط سالیانه 4753355 ریال و ماهیانه 396113 ریال درآمد پولی و غیرپولی داشته است.

مردم شهر نیشابور در سال 1373 کلاً معادل 046/19 میلیارد ریال درآمد داشته اند.

در شهر نیشابور صاحبان مشاغل خدمات مالی و بیمه و ملکی و تجاری به طور متوسط سالیانه 5309081 ریال و ماهیانه 442418 ریال درآمد داشته اند که بالاترین درآمد اعلام شده در میان گروه های عمده شغلی می باشد.

کمترین میزان درآمد سالیانه را خانوارهایی داشته اند که رئیس خانواده مشخص نشده است.

این قبیل خانوارها سالیانه 2296081 ریال و ماهیانه 191340 ریال درآمد پولی و غیرپولی دارند.

در جدول های این بخش درآمد سالیانه هر یک از خانوارها بر مبنای شاخصهای موردنظر مرکز آمار ایران مورد محاسبه قرار گرفته است.

به طور کلی خانوارهای ساکن شهر نیشابور معادل 1148933 ریال از درآمد سالیانه خود را از راه اشتغال در مشاغل حقوق بگیری و معادل 1374012 ریال آن را از راه اشتغال در مشاغل آزاد و معادل 1975591 ریال (56/41 درصد کل) را از منابع متفرقه تحصیل کرده اند.

مطالعات طرح جامع نیشابور و شناخت جزئیات به طور کلی برای شهرستان نیشابور 4 برنامه پنج ساله در نظر گرفته شده است که سال های 1394-1375 را شامل می گردد، برنامه اول (79-1375) ، برنامه دوم (84-1380) ، برنامه سوم (89-1385) و برنامه چهارم (94- 1390) می باشد.

شهر نیشابور در سال 1373 برای سکنه 163000 نفری خود، حدود 44/1346 هکتار از فضاهای مفید را مورد کاربری های مختلف قرار داده است.

سرانه های مفید شهری در این شهر کویری 60/82 متر مربع است که از این مقدار 34/41 متر مربع آن به فضاهای خالص مسکونی و 26/41 متر مربع آن به سایر فضاهای شهری و خدماتی اختصاص یافته است.

به عبارت دیگر 05/50 درصد از فضاهای خالص و مفید شهری، کاربری مسکونی داشته و 95/49 درصد برای سایر کاربری ها مصرف شده است.

تأسیسات مربوط به حمل و نقل و شبکه معابر اصلی و فرعی 43/32 درصد از فضاهای مفید شهری را به خود اختصاص داده است که بیش از حد متعارف به نظر می رسد و این امر به دلیل وجود مقادیر بسیار زیاد فضاهای ناخالص در سطح محدوده است که 25/53 درصد کل فضاهای خالص و ناخالص را شامل می گردد.

با توضیحات فوق ملاحظه می گردد که شهر نیشابور در بسیاری از فضاهای خدماتی در شرایط موجود با کمبود مواجه است.

نحوه تفکیک اراضی در طرح جامع و سرفصل کاربری ها فضاهای مذهبی در شهر نیشابور در حاضر در شهر نیشابور تعداد 39 واحد امکان مذهبی، اعم از مسجد، تکیه و حسینیه، زیارتگاه و بقاء متبرکه و حوزه های مذهبی دایر است.

سطح کل زمین این واحدها برابر 74288 متر مربع بوده است این اماکن در 39 محله از 43 محله آمارگیری شهر نیشابور توزیع شده اند.

معمولاً در هر محله صنعتی شهر، حداقل یک واحد مسجد وجود دارد.

مساجد شهر از حداقل 200 متر مربع شروع شده و بزرگترین واحد مذهبی 17154 مترمربع مساحت دارد.

نحوه توزیع واحدهای آموزشی 1- کودکستان: از 43 محله آماری شهرستان ها در 18 محله کودکستان وجود دارد، بنابراین نحوه توزیع کودکستان ها با توجه به **** دسترسی هر یک که از 500 متر نباید بیشتر باشد مناسب نبوده و کمبود در محلاتی که فاقد آن هستند وجود دارد.

2- دبستان: در شهر نیشابور حدود 93 دبستان در 37 محله آمارگیری دایر بوده است بنابراین در 6 محله، آماری دبستان وجود دارد.

به طور کلی نحوه توزیع دبستان در شهر نیشابور رضایت بخش بوده است.

3- مدارس راهنمایی: در شهر نیشابور تعداد 53 واحد مدرسه تحصیلی با احتساب دو شیفت در یک ساختمان در 25 محله آمارگیری دایر بوده است.

بنابراین در کلیه محلاتی که مدرسه راهنمایی وجود ندارد، کمبود تلقی می شود.

4- دبیرستان های عمومی: در حال حاضر در شهر نیشابور تعداد 33 واحد دبیرستان های عمومی در 12 محله مسکونی دایر است.

چنانچه لازم باشد حداقل در هر محله یک دبیرستان دایر شود.

(هر دو محله یک واحد پسرانه و یک واحد دخترانه) هم اکنون شهر با 10 واحد کمبود است.

5- هنرستان و مدارس فنی و حرفه ای: هم اکنون در شهر نیشابور تعداد 6 واحد هنرستان و مدارس فنی و حرفه ای دخترانه و پسرانه است.

از آنجا که این واحدها شهری و منطقه تلقی می گردند.

چگونگی توزیع آنها بر شعاع دسترسی باید در مکان هایی باشد که ساکنان منطقه شهری نیز بتوانند به آسانی از آنها استفاده نمایند.

بر اساس حداقل استاندارد های متداول شهر 186887 متر مربع کمبود فضای هنرستان و مدارس فنی و حرفه ای مواجه است.

6- مدارس کودکان استثنایی: مدارس کودکان استثنایی نیز از جمله واحدهایی که بتوان برای آن توزیع محله ی قائل شد.

لااقل می توان برای آنها توزیع منطقه ای در نظر گرفت.

به طور کلی در حال حاضر شهر به دو واحد مدرسه کودکان استثنایی بر اساس استانداردهای فنی از لحاظ ساختمان و فضا نیازمند است ، که یکی از آنها در هسته مرکزی شهر و دیگری در قسمت توسعه شهر ایجاد شود.