مطرح کردن و پرداخت به این بحث از آن جهت اهمیت دارد که کمترین حاصل آن میتواند به عنوان عامل تفاهم متقابل عمل کند که با ارجاع مطالعه به مباحث ذیربط در این جا فقط به برخی نکات مرتبط با فضا، فضای شهری، طراحی شهری و معماری اشاره میشود. باید توجه کرد که واژه یا مفهوم فضا به عنوان تعبیری که در شهرسازی و معماری مورد استفاده قرار میگیرد، تعبیری متأخر است و متعادل که در زبان فارسی و نزد حکمای ایرانی واژهی مکان بوده است (مراجعه کنید به نقیزاده و امینزاده، 1383 و سجادی، 13719
به همین ترتیب میتوان برای سایر تعابیر مرتبط با شهر مثل فضای شهری، شهر، شهروند، مسکن و زندگی شهری نیز صبغه و معنایی ایرانی معرفی کرد. (نقیزاده، 1381، الف)
ممکن است اطلاق فضا به آن دسته از مکانهایی در شهر که ارزش فضایی گذشتهی خویش را به کلی از دست داده باشند نفی شود. (توسلی و بنیادی، 1371، ص 41) و در واقع فضا به مکانها و محدودههایی از شهر اطلاق میشود که واجد ارزش باشند. در این صورت اولا مکانهای فراوانی (به خصوص در شهرهای جدید) فاقد شرایط لازم برای فضا نامیده شدن هستند، و ثانیا بحث تعریف ارزشها موضوعی است که باید به آن پرداخته شود. به این ترتیب شاید بهتر باشد که [با اندکی تسامح] فضا مفهومی خنثی تلقی شود که ارزشهای ادراکی و فرهنگی و معنوی و هویتی آن، مقام و منزلتش را به عنوان صفت وی (مطلوبیت، معنویت، انسانی بودن، هویت داشتن، کیفی بودن و امثالهم) تعیین کند. (رک نقیزاده و امینزاده، 1383)
بین النهرین:
ساختار کلی :
شهر در هر دو تمدن بین النهرین و حکومت های ماد و هخامنش به دو بخش اصلی تقسیم می شود که هر یک جزئیاتی متفاوت از دیدگاه توده و فضا و عملکرد و هویت دارند.
شهر محل اسکان و فعالیت سایر اقشار جامعه است. توده و فضا در آن به سبکی طراحی نشده واندام وار نظم یافته اند. شکلی مشابه شبکه ای شطرنجی اما ارگانیک با تأکید بر توده . توده و فضا در شهر بین النهرین فقط در تمنوس هویت دارند در سایر نقاط شهر فقط توده به مفهوم منطقه مسکونی با هویت است. و فضا به عنوان مکانی برا ی اجتماع و فعالیت های جمعی و مبادلات اجتماعی وجود ندارد. به طوری که فضاها فقط به معابر خلاصه می شوند و به گفته ی وایت هاوس در کتاب نخستین شهر ممکن است در داخل بافت و باروی شهر فضاهای باز باشد و در آن جا چشممان به چهار پایان در حال چرا بیفتد.
توده در شهر سومری طبقات دارد . حتی از نظر ارتفاع نیز مقر پادشاه در محلی مرتفع قرار دارد. از ساختمان های مرکز شهر خیابان هایی به سمت دروازه بوده که خانه بزرگان در حاشیه آن قرار دارد که می تواند این گونه باشد که منزل بزرگان به فضایی منتهی می شده که دسترسی به کاخ را داشته اما پشت آن در فضایی متراکم بسته و خفه با کوچه هایی کم عرض و کثیف منزل افراد عادی است.
سبک پارسی:
ساختار کلی:
محدوده ی مشابه تمنوس در حکومت های ماد و هخامنش محدوده ای محصور بوده که در ارتفاع قرار دارد دارای ساختاری کاملا منظم بوده که به صورت توده ای می نماید که فضاها از دل آن بیرون کشیده شده اند مانند ساختمان پادشاهی تمنوس فضای ارگ به اندرونی( توده) و بیرونی( فضا) تقسیم می شده است. جایگذاری عناصر داخل اندرونی کاملا حساب شده بوده و هر یک با دیواری از بخش مشابه جدا می شده و فضایی میان آن ها نبوده است. وسط فضای باز دژ حکومتی آتش می افروختند که محافظ پادشاه و حکومت باشد. ساختمتن و نظام کالبدی در این دو بخش با یکدیگر متفاوت است گویی مکان و عملکرد بخش حکومتی _ مذهبی ماد ها و هخامنشیان بر گرفته از بین النهرین است اما در طراحی آن شهرسازی حساب شده لحاظ شده که شکل آن در حکومت ها ی ماد وهخامنش به یک محدوده که کاملا توده است و در میان آن می توان با طزاحی از پیش طراحی شده فضاهای محصور در دل توده را دید، مبدل ساخته. ولی در بین النهرین به محیطی که فضا بر توده غالب بوه و توده ها به شکل لکه هایی تقریبا بدون ارتباط منطقی با یکدیگر قرار داده شده اند و فقط این محدوده را ازسایر محدوده ی شهر متمایز می کند تبدیل شده است.
شار میانی: محل سکونت خانواده ی پادشاه و نزدیکان فرماندهان است که همانند دژ حکومتی طراحی شده است اما فقط شطرنجی بوده و نظم آن طراحی شده و فضای بازی برایش در نظر گرفته نشده و معابر تنها فضاهای باز شار میانی شهر پارسی اند. عامل ارتباط دهنده ی شار بیرونی با دژ حکومتی است به عنوان مثال ساختمان E در پاسارگاد با ارتفاع 20 متر از سطح زمین توانسته رابطه ی منطقی و صحیحی از نظر حجم شناسی و تناسبات مربوط بدان فراهم آورد.
شار بیرونی: این منطقه همانند منطقه ی خارج از تمنوس است و مخصوص اقشار دیگر و پایین دست جامعه و بدون هیچ نظمی ساخته شده که همانند بین النهرین فقط در آن توده تعریف می شود و فضای شهری با هدف مورد نظر در تعریفش در آن مشاهده نمی شود.
منطقه ی مذهبی_ حکومتی:
بین النهرین:
این منطقه در تمدن بین النهرین به صورت فضایی محصور بوده که تنها فضای باز شهری را شامل می شده که در اثر رشد طبیعی و طرحی نسبتا نامنظم بر اساس شبکه ی شطرنجی انتظام یافته است. ساختمان های منفرد این مجموعه دارای طرحی مربع شکل بوده اند. که به غیر از زیگورات به شکل حیاط مرکزی بوده و فضایی را در درون خود داشته اند این بخش تنهاه مخصوص کاهنین واعضای خانواده ی سلطنتی است در حالی که زیگورات به عنوان بخش مذهبی شهر تنها توده است. شکل شهر ارگانیک است و به گفته ی وایت هاوس در کتاب نخستین شهر ممکن است در داخل باروی شهر فضاهای بازی باشد و در آن ها چشممان به چهارپایان در حال چرا بیفتد.
عنصر مذهبی این دوره زیگورات می باشد که دارای معماری جرمی است و فقط توده است. زیگورات پلکان هایی از آسمان یا کوه هایی ساختگی است که نوک قلل رفیع آن جایگاه خدایان می باشد.و محل برگزاری مراسم مذهبی است. شناخته شده ترین نقطه ی شهر است وهویت دهنده ی آن این عنصر از ارتفاعی که در آن قرار داشته از تمام شهر قابل رویت است. و در کنار قصر پادشاهی به عنوان عناصر هویت بخش شهر بین النهرین توده است و نقش پر رنگ توده را می نمایاند.