دانلود مقاله تاریخچه و موقعیت قنات

تازه واردی که قدم به فلات ایران ، به مراکش و یاواحه های صحرا(شمال آفریقا) می گذارد با ردیفی از دهانه ها مواجه می شود که مناطق خشک کوهپایه ها را طی می کنند تا به نقطه ای سبز و خرم که همیشه یک روستا و گاه یک شهر است برسند.

اگر کنجکاوی به خرج دهد و به بررسی ادامه دهد درخواهد یافت که این سوراخها ، دهانه چاههایی است که سطح زمین را به دهلیزهای زیرزمینی که آب را به روستا می برد و در سطح زمین جاری می سازد ، متصل می کند.

تعریف قنات

مجموعه ای از چند میله و یک کوره (یا کوره های) زیر زمینی که با شیبی کمتر از شیب سطح زمین، آب موجود در لایه (یا لا یه های) آبدار مناطق مرتفع زمین یا رودخانه ها یا مردابها و برکه ها رابه کمک نیروی ثقل و بدون کاربرد نیروی کشش و هیچ نوع انرژی الکتریکی یا حرارتی با جریان طبیعی جمع آوری میکند و به نقاط پست تر می رساند .

اسامی معادل قنات
در ایران و سایر کشورهای جهان برای قنات بیش از 27 اسم وجود دارد یا به عبارت دیگر،برای نامیدن این شیوه آبیاری بیش از 27 اصطلاح به کار برده می شود
این اسامی درجنوب غربی آسیاعبارتنداز :
قونات ، کنانت ، کونوت ، کانات ، خنات ، خاد ، کنایت ، قنات ، کارز ، کاه ریز ، کاه رز ، کرز ، کاکوریز ، کهریز و چین آوولز .

اسامی معادل قنات در آفریقای شمالی:
فوگارا (فقره) ، فقاره ، فگاره ، مایون ، ایفلی ، نگولا ، ختارا ، خوتارا ، رتارا.

این اسامی در عربستان عبارتند از :
فلج ، افلج ، فلج .

شمای قنات
در بعضی از منابع اشکال متنوعی از قنات ترسیم شده است،گرچه نویسندگان این منابع در اصول و در به تصویر کشیدن مکانیسم قنات با هم تؤافق دارند،ولی در نام گذاری و تشریح اجزای آن سلیقه های گوناگونی را عرضه کرده اند.برش طولی یک قنات را در شکل زیر مشاهده می کنیم.این تصویر با استفاده از اشکال منابع فوق الذکر و تلفیق آنها با همدیگر به وجود آمده است.

طبق نظر هانری گوبلو قنات در حدود 800 ق.م در شمال غربی ایران در مرکز ترکیه فعلی توسط معدنچیان برای استخراج آب معادن حفر گردید .

این تکنیک کم کم مورد استفاده کشاورزان واقع شد و به سراسر فلات ایران گسترش یافت.در حدود 525 ق.م توسط ایرانیان به عمان و مسقط و شبه جزیره عربستان منتقل شد.حدود 500 ق.م توسط لشکرکشیهای ایرانیان این فن در مصر رواج یافت .

با گسترش اسلام ، شمال آفریقا با قنات آشنا شد و قنات یافوگا در حدود 750 میلادی توسط مسلمین در شهر مادرید پایتخت اسپانیا دایر گردید.

در سال 1520 اسپانیایی ها حفر قنات را در مکزیک آغاز کردند و از آنجا این تکنیک به لس آنجلس برده شد.

در سال 1540 شهر پیکا در شیلی صاحب قنات گردید.

گسترش قنات در شرق نیز قدمت طولانی دارد.
توزیع جغرافیایی قنات در جهان
محققان و نویسندگان ، وجود قنات را در بیش از 34 کشور جهان تأیید کرده اند و بعضی از آنها درباره تعدادی از قنوات مطالب مشروحی نگاشته اندکه تنها به ذکر اسامی قاره ها و کشورهایی که وجود قنات در آنها گزارش شده است ، اکتفا می شود .

قاره آسیا :
در کشورهای اردن ، افغانستان ، امارات متحده عربی (شیخ نشین ابوظبی) ، بحرین ، پاکستان ، ترکیه، جمهوری خلق چین (ترکستان شرقی یا شین جیانگ) ، سوریه،ترکستان روسیه ، عراق ، عربستان ، عمان ، فلسطین ، کامبوج ، هندوستان و یمن قنات وجود دارد .
قاره آفریقا :
در کشورهای الجزایر، تونس ، صحرا ، لیبی ، مراکش و مصر قنات وجود دارد .

قاره اروپا :
در کشورهای آلمان ، انگلستان ، اسپانیا، ایتالیا، چکسلواکی ، قبرس و فرانسه قنات وجود دارد .

قاره آمریکا :
در کشورهای پرو ، شیلی و مکزیک قنات وجود دارد .

توزیع جغرافیایی قنات در ایران
در تمام استان ها قنات وجود داشته ولی تعداد آنها در مناطق خشک و کویری بیشتر است که معروف ترین آنها عبارتند از :
استان خراسان: قنات بیدخت ، قنات صالح آباد ، قنات کیخسرو و قنات سناباد .

استان کرمان : قنات حشوئی ، قنات کرمان ، قنات ماهون ، قنات پای کم ، قنات رشیدی ، قنات سبحان آباد ، قنات گردون و قنات جوپار .

استان یزد : قنات اشکذر ، قنات مهدی آباد رستاق ، قنات مهدی آباد حومه ، قنات دولت آباد یزد ، قنات جلال آباد ، قنات صدر آباد ، قنات حسن آباد مهریز و قنات یعقوبی .

استان آذربایجان شرقی : قنات داغ چشمه، قنات وکیل ، قنات چشمه حمام، قنات حسن آباد ، قنات بره خونی ممقان، قنات کلانتر، قنات چوب سیخ ، قنات چهرم و قنات کربلایی محمد .

استان اصفهان : قنات ارونه اردستان ، و قنات دو طبقه مون اردستان .

ساختمان های مرتبط با قنات
یکی از راههای استفاده از آب قنات هدایت بخشی از آن به داخل آب انبارها بوده است .

احتمالاً آب انبارها از قرن نهم به بعد دریافت شهرها و روستاها گسترش یافته ، آب انبارها با توجه به کاربرد آنها در شهرها و روستاها ، صحراها و مزارع و در میان راهها به اشکال مختلف استقرار یافته اند .

آب آب انبارهای میان راهی بیشتر از آب باران تامین می شده است در این حالت بامها و حیاط کاروانسرا طوری ساخته می شدند که با شیبی مناسب آب به آب انبار هدایت شود .

بررسی ویژگیهای معماری آب انبار
مردمی ساده گنبدی رفیبع و یادگیری های عمومی عناصری از یک آب انبار هستند که بیننده در نگاه اول مشاهده می کند .

آجر و ملات در انواع مختلف آن اصلی ترین مصالح ساخت آب انبار بوده و از سنگ در تعداد معدودی آب انبار استفاده شده است .

(آب انبار دامنه تپه چک چک و آب انبار قلعه روشن) بادیگر با هدایت بار مناسب به فضای زیر آن و گرمای هوا باعث خنکی هوای داخل شده آخر از این روش برای خنک کردن آن آب انبار استفاده می شده است با در نظر گرفتن جهت باد بادگیر قسمتهای مختلف آب انبار تعبیر شده که تعداد آنها از یک تا هفت بادگیر در نوسان است .

مخزن آب انبار محل انبار کردن آب و اصلی ترین عنصر در شکل گیری آب انبار است .

شکل مخزن در آب انبارهای روستائی مدور یا چهارگوش بوده است .

تعداد بهترین شکل مخازن آب انبارهای شهری روستایی دایر می باشد حجم حاصل یا استوانه ایست یا مخروط ناقص .

ارتفاع مخزن 15-16 متر می رسیده است .

دسترسی به آب آب انبار بوسیله پلکان یا بوده است .

تعداد پله های یک آب انبار با ارتفاع مخزن تغییر می کرده است .

پاشیر محل قرار گرفتن شیر بزرگ برنجی متصل به مخزن است شکل آن به صورت یک نصف هشت گوش یا چهار گوش مربع است .

این فضای کوچک دارای سکوهایی برای نشستن در دو طرف پاشیر ، حفره ای بارپوش سنگی یا فنری که برای حرز آبها و انتقال آب به کانالهای زیر زمینی کار برداشته درمواردی هم یک هواکش کوچک در سقف تعبیه شده است .

پایاب
پایاب سازه ای است برای دسترسی آسان انسان به گذرگاه زیر زمینی آب قنات و عبارتست از کوره ای به صورت مورب که از سطح زمین به قنات گشوده شده و با پله هایی به کوره وصل می شود در اردستان بعضی از قناتها در طول مجرای زیر زمینی خود چندین پایاب دارند که تعدادی خانوادگی و تعدادی برای استفاده همگان است .\تامین آب آشامیدنی ،‌تجدید وضو ، شستشوی لیاس ، آرام بخشی و تامین آسایش …
ز جنبه های کاربرد پایاب می باشد .

محیط پایاب به علت ویژگی ساختمان زیر زمینی و مجاورت با آب کاریز در تمامی فصول سال تقریبا دمای ثابتی حدود 28و29 درجه می باشد .

پایاب واژه ای است فارسی و حداقل تاریخی هزار ساله دارد .
در مکانهایی که عمق قنات اجازه ظهور آب به سطح زمین را نمی داده مجبور به ساخت پایاب شده اند .

باید توجه داشت که پایاب علاوه بر دسترسی به آب قنات محیطی بسیار خشک بوده است .

ساختار پایاب افزون بر مشکلات خاص خود همچون حفر سیر پلکان طولانی آن در دل زمین و اتاق و یا فضای خاص آن نیاز به خاکبرداری زیاد بخصوص در فضای یاد شده داشته همچنین مستلزم حفر کانالهای جدید از قنات به پایاب بوده است .

پایابها به لحاظ عملکرد خود برای دسترسی به آب قنات معماری پیچیده ای ندارد فضای اصلی پایاب دارای یک اتاق با پلان به شکلهای چهارگوش و هشت گوش ساخته می شده است .

در کف پایاب یک حوض است این حوض مدور یا چند وجهی دارای حفره هایی است که آب نهر قنات را از یک طرف به داخل آن می آورد و از طرف دیگر خارج می کند این حوض معمولاً گودتر از سطح کف است در بدنه عمودی پایاب انواع سکوجهت نشستن تعبیه شده است.

در پایابهای خانه ها طاقچه هایی جهت قراردادن مواد خوراکی یا اشیاء دیگر در نظر گرفته شده است .

همچنین با آویزان کردن زنجیری از سقف بر بالای حوض آب سبدی به آن وصل می شده و موادی چون گوشت را نگهداری می کردند .

پوشش پایابها از طاقهای مقاوم است .

پایابها یکانهای زیادی دارند معمولاً در میان مسیر پاگردهایی با اتاقکی کوچک برای استراحت در نظر گرفته شده است مسیر پلکان مستقیم و یا L شکل است .

آسیاب آبی آسیاب آبی از دو سنگ مدور بزرگ ،‌چرخ با پره های چوبی ، چاه (تنوره) ، میله چوبی تشکیل شده است ساختمان این نوع آسیاب به صورت زیر زمینی است که در عمق چند متری زمین قرار گرفته است در بالای این آسیاب آب قنات یا چاه جریان دارد آبها از کانال موجود در سطح زمین به چاه سیمانی (تنوره) که چند متر (8-6متر) بالاتر از سطح آسیاب قراردارد می ریزد هنگامی که تنوره تقریباً پر از آب شد از حفره ای در قسمت تحتانی آن آب با فشار بر روی پره های چرخ چوبی می ریزد واین چرخ به واسطه نیروی آب به حرکت در می آید .

از چرخش چرخ ، سنگ فوقانی آسیاب شروع به حرکت نموده و گندم بوسیله حرکت میله چوبی متصل به سنگ بالایی از مجرای کنار میله به سوراخی که در وسط سنگ رویی تعبیه شده است می ریزد .

با حرکت سنگ بالایی و ثابت بودن سنگ ریزین گندم به صورت آرد تبدیل می شود این نوع آرد مرغوبتر از آرد تولید شده از آسیابهای امروزیست .

خلاصه وضعیت منابع آب زیرزمینی به تفکیک استان های کشور ابزار و وسایل قنات چرخ چاه : چرخ چاه اصلی ترین ابزار برای حفرچاه، حفر قنات و لایروبی قنات است زیرا بدون آن امکان کشیدن بار از ته چاه و دل قنات وجود ندارد .

چرخ چاه ظاهراً ابزاری ساده است .

اما از نظر فنی پیچیدگیهای مهمی دارد .

بخصوص چرخ چاههایی که با آنها می بایست خاک را از چاههای عمیق بالا کشید .

چرخ چاه در قدیم تماماً از چوب ساخته می شد اما امروزه بعضی از عناصر آن بخصوص محور میانی لوله ای آهنی است .

ریسمان طناب ریسمان یکی از مهمترین ابزار قنات است .

زیرا کشیدن خاک و در موارد استثنایی مثل موقع خطر بالا کشیدن مقنی به وسیله آن انجام می شود .

لذا استحکام و وزن ریسمان بسیار مهم است .

هر چه عمق بیشتر باشد ریسمان باید ضخیم تر باشد و در نتیجه سنگین تر می گردد .

در یک چاه 300 متری وزن ریسمان از وزن خاکی که بالا کشیده می شود بیشتر است.

یک ریسمان 300 متری که حداقل 150 کیلو وزن دارد حداقل 3 برابر وزن خاکی است که می شود با آن بالا کشید .

دلو : دلو که به گویش گنابادی و یزدی دول dool تلفظ می شود ، ظرفی لاستیکی همانند سطل با بدنه ای بلندتر از آنست با دستگیره فلزی که درزهای آن معمولاً بوسیله میخ دوخته شده و از وزن زیادی برخوردار است .

دلو لاستیکی از تیوپ های بزرگ و یا از لاستیک نازک شده تراکتور ساخته می شود .

معمولاً این دلوهای بزرگ و سنگین برای چاههایی است که با دینام خاک از چاه کشیده می شود.اینگونه دلوهای سنگین در چرخ چاه دستی کاربرد چندانی ندارد .

درقدیم دلو از پوست گوساله یا بز ساخته می شد .

دلو پوستی از دلوهای لاستیکی وزن کمتری داشت و کشیدن آن نیز در کف قنات با سهولت بیشتری همراه بود.دلو پوستی یا از ابتدا از پوستهای دباغی شده و آماده شده ساخته می شد و یا از مشکها و انبانهای کهنه و فرسوده ای بود که دوباره مورد استفاده قرار می گرفت .

دهانه دلو گشاد بوده و برای باز نگاه داشتن آن از چوب انار ، یک حلقه دایره معروف به چمبره cambara ‌ ساخته می شد و در جوف دهانه قرار می گرفت .

به دو سمت دهانه نیز دو سر طناب کوتاهی بسته می شد که نقش دسته دلو را داشتو در وقت نقل و انتقال آن مورد استفاده قرار می گرفت .

کلنگ و بیلچه : این دو ابزار از جمله وسایل ضروری مقنیان است.بیلچه در همه حال تقریباً یکسان است اما نوع کلنگ به تناسب فضای کار و جنس خاک فرق می کند.در اوایل کار و حهت کندن خاکهای سست ، کلنگ سبک آهنی کارساز است.اما زمانی که مقنی بخواهد در لایه های سفت و محکم مثل کنگلومرا کار کند یا نوبری را از رسوبات آهکی معروف با ترس toros ‌ عبور دهد نیاز به کلنگ فولادی و سنگین دارد تا نوک یا نیش کلنگ خم نشود و وزن زیاد کلنگ باعث وارد آمدن ضربه ای محکم شود .

این دو ابزار از جمله وسایل ضروری مقنیان است.بیلچه در همه حال تقریباً یکسان است اما نوع کلنگ به تناسب فضای کار و جنس خاک فرق می کند.در اوایل کار و حهت کندن خاکهای سست ، کلنگ سبک آهنی کارساز است .

اما زمانی که مقنی بخواهد در لایه های سفت و محکم مثل کنگلومرا کار کند یا نوبری را از رسوبات آهکی معروف با ترس toros ‌ عبور دهد نیاز به کلنگ فولادی و سنگین دارد تا نوک یا نیش کلنگ خم نشود و وزن زیاد کلنگ باعث وارد آمدن ضربه ای محکم شود .

در بعضی موارد کلنگ به تنهایی کارساز نیست بلکه به قلم و پتک نیز نیاز است و آن هنگامی است که بخواهند در میان سنگ یا لایه های بسیار محکم و متراکم پیش بروند .

بیلچه هم دارای دسته کوتاه چوبی است و تنه اصلی آهنی بیلچه هم کوچکتر از بیلهای معمولی است .

بیلچه دم کار مقنی معمولی است اما هرگاه دلوکش بخواهدمقدار زیادی خاک را از دم کار عقب بکشد ترجیح می دهد که از کج بیل استفاده کند.تفاوت کج بیل و بیل معمولی در این است که بدنه کج بیل از ناحیه شانه برگشته و نسبت به امتداد دسته نزدیک به نود درجه انحنا دارد.کج بیل نیز دارای دسته کوتاه می باشد .

چراغ : معمولاً داخل قنات تاریک است و نقش چراغ بسیار تعیین کننده است در گذشته های دور برای روشنایی کوره ها و داخل چاه قنات از چراغ روغنی یا پیه سوز استفاده می کردند و برای پیشگیری از دم گرفتگی در آنها روغن منداب می ریختند البته از پیه هم می توانستند استفاده کنند اما مقنی ها روغن منداب را بر پیه ترجیح می دادند زیرا بو و دم گرفتگی بسیار کمتری داشت .

چراغ روغنی یا پیه سوز سفالی بود و ظاهری گلابی شکل داشت که بدنبال آن دسته ای تعبیه شده بود.روغن را در مخزن آن می ریختند و از پنبه آب ندیده فتیله ای می پیچیدند و در آن قرار می دادند و سر فتیله را بر روی زایده ناودانی شکل می گذاشتند و آنرا شعله ور می کردند .

روغن به مرور جذب فتیله شده در سر فتیله با نور زرد رنگی می سوخت .

واژه های مربوط به ساختمان قنات : مظهر : محل ظهور و آشکار شدن و به جریان افتادن آب بر روی زمین را گویند .

اهرو مجرا : کانالی که مقطع آن به شکل نعل اسب است و در داخل زمین در جهت شیب حفر شده و با شیبی ملایم استمرار جریان آب را در داخل قنات تضمین می کند .

خشکان ـ خشکه کار ـ خشکون : به قسمتی از راهرو قنات حدفاصل بین منطقه آبدار یا زه آب قنات تا مظهر گفته می شود و هرچه از عمر قنات بگذرد نوعاً به طول آن اضافه می شود.چنانچه قنات در منطقه ای قرار داشته باشد که سطح آبهای زیرزمینی آن مرتباً کاهش یابد موضوع افزایش طول خشکه کار کاملاً درآن مشهود خواهد بود .

ترون ـ تره کار : به قسمتی از راهرو قنات گفته می شود که آب به داخل مجرای قنات تراوش می کند و میزان آبدهی قنات بستگی به میزان تراوش و طول ترون قنات دارد پیشکار : آخرین جبهه ای که در قسمت انتهایی قنات و در لایه آبدار قرار داشته و به منظور دسترسی به منابع آب بیشتر مورد حفاری واقع می شود پیشکار نامیده می شود و این بخش پس از حفاری به عنوان ترون قنات تلقی می گردد .

میله قنات : به چاههای حفر شده در طول مسیر قنات گفته می شود که عمق آنها هرچه به مادرچاه نزدیکتر شود افزایش می یابد.این چاهها به منظور تخلیه خاک حاصل از کندن راهرو قنات و پیشکار و هدایت جریان هوا به داخل قنات حفر شده و فضای مناسبی برای انجام امور مربوط به قنات و لایروبی آن محسوب می شود .

فاصله دو میله چاه از یکدیگر با توجه به عمق قنات و میزان جریا ن هوا در داخل قنات تعیین می شود .

پشته : حدفاصل بین دو میله قنات پشته نامیده می شود .

کوارـ کدوارـ کهریز (کنبارـ کنوار) : خاکهای حاصله از حفر میله و راهرو و پیشکار قنات و لای و موادی که در اثر عملیات ایجاد و نگهداری و توسعه قنات پس از خروج ازمیله قنات در اطراف میله به صورت مخروط ناقص انباشته می شود کدوار یا کهریز و یا کوار و کنبار (مشتق از دو کلمه کن از ریشه کندن و بار به معنی انبار و انباشتن و تلنبار کردن) نامیده می شود .

پوکه : راهرو قنات اعم از خشکه کار یا ترون که از حیز انتفاع خارج شده و به صورت راهرو خشک و جدا از مسیر عبوری قنات قرار می گیرد پوکه نامیده می شود .

طوقه ـ دوری : به شکل طوق در میله قنات و به عرض حدوداً 20 تا 30 سانتیمتر و به ارتفاع 40 تا 50 سانتیمتر ایجاد می شود و به منظور مسدود کردن میله قنات و حفاظت ازریزش میله قنات ایجاد می گردد.

در سطح زمین جهت جلوگیری از ریزش میله قنات و در وسط میله جهت کمرگیر کردن و بعضاً در فاصله کمی از راهرو قنات جهت کمرگیر کردن استفاده می شود .

طوقه چینی : جهت جلوگیری از ریزش دهانه میله قنات در قسمت طوقه با مصالح مقاوم از قبیل آجر، سنگ با ملات مناسب می سازند .

کمرگیر : جهت جلوگیری از ورود سیلاب و ماسه بادی ویا هر شی دیگری در داخل راهرو قنات در مناطقی که احتمال بروز چنین خسارات به قنات می رود، بسته به عمق میله قنات و نوع زمین در فاصله چند متری در سطح زمین در محل طوقه ایجاد شده با سنگ ویا آجر و ملات مناسب دهانه میله قنات مسدود می شود.این عمل را کمرگیر کردن گویند.

مادرچاه : به آخرین میله قنات که در انتهای پیشکار است گفته می شود.مادرچاه با حفر پیشکار به میله قنات تبدیل می شود.به گونه ای که همیشه آخرین میله موجود در محدوده انتهائی قنات به عنوان مادرچاه شناخته می شود.

کف شکنی : هنگامی که از لغت کف شکنی در قنات استفاده می شود منظور همان پساکنی است و چنانچه این واژه در مورد چاه استفاده شود منظور افزایش عمق چاه است.

بغل بر : در اثر عوامل مختلف که راه عبور آب در قنات مسدود می شود و امکان باز نمودن مسیر قبلی وجود نداشته باشد مسیر انحرافی از پائین دست محل خرابی ایجاد و در بالادست محل خرابی به مسیر اولیه هدایت می شود.این راهرو جدید را بغل بر می گویند.

تنوره : به شکل قیف است و عوماً بین 5 تا 7 متر عمق دارد.

قطر دهانه بالایی آن بین 1تا2 متر و قطر پائین آن خیلی کمتر است و دارای روزنه های کوچک در قسمت انتهایی برای عبور آب می باشد.سیستم تنوره به نحوی طراحی می شود که تنوره همیشه پر از آب است و آب در قسمت روزنه با فشاری که بستگی به عمق تنوره دارد به چرخ آسیاب وارد و موجب چرخیدن چرخ آسیاب و در نتیجه سنگ آسیاب می شود .

لای (لایروبی ـ تنقیه) : رسوباتی مانند گل ولای که بر اثر عوامل مختلف در داخل قنات ایجاد می شوند را لای گویند و عمل تخلیه لای های موجود را لایروبی و یا تنقیه گویند .

بغل تراشی : به عمل افزایش عرض راهرو قنات بغل تراشی گویند .

حریم : - حریم منابع آب : در منطقه آبده قنات به شعاع تأثیر منابع آب تا آنجا که اثر سوء بهره برداری از منابع آب مجاور رفع شود حریم آبی گویند .

- حریم میله قنات : به محدوده ای گفته می شود که جهت عملیات لایروبی و حفاظت از میله لازم است و میزان آن به اندازه کلنگ انداز است.

- حریم راهرو : در مناطقی که عمق قنات کم است به فاصله ای از محور راهرو قنات گفته می شود که تأسیسات و عملیات ساختمانی و زراعی موجب تخریب قنات می گردد .

واژه های مربوط به تقسیم و توزیع مالکیت و آب بری : دار روزه بندی ـ دور : مدت زمان لازم برای استفاده همه سهامداران قنات از حقابه خود بر حسب شبانه روز را مدار یادور قنات گویند .

شبانه روز : واحد اندازه گیری زمان در قنات(معادل 24 ساعت) است .

طاق : واحد اندازه گیری زمان که معادل نصف شبانه روز(معادل 12 ساعت) است .

نیم طاق : واحد اندازه گیری زمان در قنات(معادل 6 ساعت) است .

ته سوج ـ تسوج : واحد اندازه گیری زمان در قنات(حدوداً 1.5ساعت) است .

جرعه ـ سبو ـ تشت : کوچکترین واحد تقسیم مالکیت و زمان در قنات است و زمان آن حدوداً از 7.5 دقیقه تا 11 دقیقه بسته به مدار قنات متفاوت می باشد .

سربند ـ اول بند : آغاز کننده مدار آبیاری را سربند گویند .

واژه های مربوط به استفاده کنندگان و متولیان و احداث کنندگان قنات : مالکیت (مالکین) : به صاحبان قنات گفته می شود اعم از اینکه خودشان آب را به مصرف برسانند و یا اینکه آب آنها توسط میراب و یا شارب به مصرف برسد.

شارب : به کسی گفته می شود که آب قنات را به مصرف می رساند و عموماً شارب فاقد مالکیت آب است و آب متعلق به دیگران را به شرب می رساند .

میراب : متولی توزیع آب بین سرطاقها و یا شاربین و یا مالکین میراب نامیده می شود .

نفقه : برای تأمین و پرداخت هزینه های تنقیه و پیشکارکنی و سایر هزینه های قنات بر حسب واحد سهم هر قنات مبلغی توسط متولیان قنات تعیین می شود که آن را نفقه گویند و مالکان قنات به تعداد سهم خود ملزم به پرداخت آن می باشند .

حقابه : میزان حق شرب هر شخص از آب قنات را حقابه گویند .

مقنی : به شخصی که برای حفر قنات مهارت داشته باشد مقنی گویند .

گل کش ـ چرخ کش : به شخصی می گویند که خاک و مواد حاصل از لایروبی و کندن پیشکار حفرقنات را از قنات خارج می کند .

لاشه کش : به شخصی که مواد حاصل از لایروبی و کندن پیشکار و حفر راهرو قنات را تا محل میله قنات در داخل راهرو قنات حمل می کند لاشه کش گویند .

دست چرخ : به مجموعه افراد لازم برای انجام عملیات قنائی شامل مقنی و گل کش و لاشه کش می گویند .

اطلاعات‌ قنات‌ و کاربردهای‌ آن‌ چکیده طرح‌ بانک‌ اطلاعات‌ پروژه‌های‌ تحقیقاتی‌ و مدارک‌ علمی‌ آب‌ در سال‌ 1374 با هدف‌ آماده‌ سازی‌ 10000 مدرک‌ درموضوعات‌ آب‌، به‌ طور مشترک‌ بین‌ وزارت‌ نیرو و مرکز اطلاعات‌ و مدارک‌ علمی‌ ایران‌ آغاز شد.

این‌ مجموعه‌ بااستفاده‌ از نرم‌ افزار CDS/ISIS و اصطلاحنامه‌های‌ معتبر جهانی‌ در موضوع‌ آب‌ تهیه‌ شده‌.

در این‌ مقاله‌ که‌ با استفاده‌ ازبانک‌ مذکور نوشته‌ شده‌، با اشاره‌ به‌ آمار قنات‌های‌ کشور، وضع‌ آن‌ در سه‌ دهه‌ اخیر بیان‌ شده‌ و نقاط‌ قوت‌ و ضعف‌مطالعات‌ انجام‌ شده‌ مشخص‌ گردیده‌.

ضمناً علل‌ آلودگی‌ آب‌ قنات‌ها و چگونگی‌ تغذیه‌ مصنوعی‌ از سیلاب‌ به‌ منظورحفاظت‌ از آبدهی‌ قنات‌ها را تشریح‌ گردیده‌ و اشاره‌ شده‌ که‌ با کمک‌ فن‌ قنات‌سازی‌ علاوه‌ بر انتقال‌ آب‌ شیرین‌ از مناطق‌کوهستانی‌ به‌ دشت‌ها و حاشیه‌ کویرها، با تکیه‌ بر علوم‌ و فن‌آوری‌ جدید می‌توان‌ آب‌های‌ شور را از مجاورت‌ سفره‌های‌آب‌ شیرین‌ دور کرد.

در پایان‌ پیشنهادهایی‌ نیز برای‌ تقویت‌ بانک‌ اطلاعاتی‌ فوق‌ الذکر ارائه‌ شده‌ است‌.

طرح‌ بانک‌ اطلاعات‌ پروژه‌های‌ تحقیقاتی‌ و مدارک‌ علمی‌ آب‌(نظارت‌ این‌ طرح‌ با خانم‌ ملوک‌ السادات‌ بهشتی‌ و مجری‌ آن‌ خانم‌مهرخ‌ ملکیان‌) از سال‌ 1374 به‌ موجب‌ قرارداد منعقد شده‌ بین‌ معاونت‌ امور آب‌ وزارت‌ نیرو و مرکز اطلاعات‌ و مدارک‌ علمی‌ ایران‌در این‌ مرکز به‌ اجرا در آمده‌ است‌.هدف‌ از اجرای‌ این‌ طرح‌، تهیه‌ و آماده‌سازی‌ 10000 مدرک‌ شامل‌ پایان‌نامه‌، گزارش‌ ط‌رح‌ تحقیق‌، مقاله‌ سمینار، مقاله‌ مجله‌، استاندارد آب‌، و پروانه‌ ثبت‌ اختراع‌ در موضوعات‌ زیر می‌ باشد: آب‌شناسی‌، صنایع‌ آب‌ آشامیدنی‌، مدیریت‌ بهره‌برداری‌ از آب‌، حقوق‌ آب‌، آلودگی‌ آب‌، توزیع‌ آب‌، آب‌های‌ زیرزمینی‌، آب‌های‌سطحی‌، نزولات‌ جوی‌، آلودگی‌ دریا، آبیاری‌ و زهکشی‌، کنترل‌ سیلاب‌، کیفیت‌ آب‌، طبقه‌بندی‌های‌ کیفیت‌ آب‌، سدسازی‌ و صنایع‌ذیربط‌، ارتباط‌ آب‌ و خاک‌، آب‌ و جمیت‌، زلزله‌، ژئوفیزیک‌، و ژئوتکنیک‌ و استانداردهای‌ آب‌ فرمت‌ کتابشناختی‌ سال‌ 1995یو.اس‌.مارک‌ در طراحی‌ کاربرگه‌ های‌ این‌ طرح‌ ازUS MARC BIBLIOGRAPHIC FORMAT 1995در برنامه‌ریزی‌ رایانه‌ای‌ آن‌ از نرم‌ افزارCDS/ISIS، و در کنترل‌ توصیفگرها و کلیدواژه‌ها از اصطلاحنامه‌های‌ زیر استفاده‌ شده‌ است‌: 1 ـ اصطلاحات‌ منابع‌ آب‌1_ Thesaurus of water Resources Terms.

2_ TEST (Thesaurus of Engineering and scientific Terms).

2ـ اصطلاحات‌ مهندسی‌ و علمی‌ 3_ Ei thesaurus.

3ـ اصطلاحنامه‌ 4_ SPINES Thesaurus.

4ـ اصطلاحنامه‌ اسپانز 5_ Thesaurus of Law.

5ـ اصطلاحنامه‌ حقوق‌ مدارک‌ این‌ مجموعه‌ به‌ زبان‌های‌ فارسی‌، انگلیسی‌، فرانسه‌، آلمانی‌ و روسی‌، ولی‌ توصیفگرها به‌ زبان‌ فارسی‌ و انگلیسی‌ می‌ باشند.در حال‌ حاضر اطلاعات‌ این‌ بانک‌ در محیط‌ "ویندوز 95"، و از طریق‌ اینترنت‌ قابل‌ دسترسی‌ است‌.

از آنجا که‌ در هنگام‌ تهیه‌ این‌ بانک‌اطلاعاتی‌ اصل‌ مدارک‌ نیز گردآوری‌ شده‌، به‌ هنگام‌ جستجو از طریق‌ رایانه‌ اطلاعات‌ کتابشناختی‌ و متن‌ کامل‌ اسناد تواماً قابل‌ بازیابی‌و می‌باشند.

این‌ مجموعه‌ در حال‌ حاضر در طرح‌ تحقیقات‌ کاربردی‌ ـ طرح‌ استانداردهای‌ آب‌، معاونت‌ امور پژوهشی‌ وزارت‌ نیرو،واقع‌ در (خیابان‌ فلسطین‌ شمالی‌ ـ تلفن‌ 8904304) در دسترس‌ محققان‌، پژوهشگران‌ و علاقمندان‌ می‌باشد.

از ویژگی‌های‌ این‌ بانک‌ اطلاعاتی‌ این‌ است‌ که‌ به‌ دلیل‌ استفاده‌ از اصطلاحنامه‌های‌ معتبر، توصیفگرها و کلیدواژه‌ها دارای‌ نظم‌منطقی‌ و ارتباط‌ علمی‌ با یکدیگر می‌باشند و بدین‌ ترتیب‌، استفاده‌ کنندگان‌ براحتی‌ و بدرستی‌ می‌ توانند درجهت‌ موضوع‌ مورد نظر ،هدایت‌ و رهبری‌ شوند.

ابتدا در ارتباط‌ با موضوع‌ این‌ همایش‌ به‌ جستجو در این‌ بانک‌ اطلاعاتی‌ پرداخته‌ شد و جمعاً به‌ 1284 مدرک‌ در ارتباط‌ با قنات‌ وموضوعات‌ وابسته‌ به‌ آن‌ به‌ شرح‌ زیر دسترسی‌ حاصل‌ شد: آب‌های‌ زیرزمینی‌ 758 مدرک‌، قنات‌217 مدرک‌، سیلاب‌ 108 مدرک‌، تغذیه‌ مصنوعی‌63مدرک‌، تغذیه‌ طبیعی‌ 2 مدرک‌،آلودگی‌ آب‌های‌ زیرزمینی‌83 مدرک‌، مقاومت‌ مصالح‌40مدرک‌، حقوق‌ آب‌13 مدرک‌(که‌ از این‌ تعداد 2 مدرک‌ در ارتباط‌ با حقابه‌قنات‌ها است‌).

با مطالعه‌ این‌ مجموعه‌ مشخص‌ گردید که‌ ایرانیان‌ در سه‌ هزار سال‌ پیش‌ به‌ جریان‌ آب‌های‌ زیرزمینی‌ پی‌ برده‌ بودند و باتوجه‌ به‌ این‌ که‌آب‌های‌ زیرزمینی‌ در قسمت‌های‌ مرکزی‌ ایران‌ اکثراً شور و غیر قابل‌ استفاده‌ برای‌ شرب‌ و کشاورزی‌ است‌، آب‌ زیرزمینی‌ لایه‌ های‌آبدار دامنه‌ کوه‌ها را بوسیله‌ نیروی‌ ثقل‌ زمین‌ به‌ حاشیه‌ کویرها رسانده‌ و کویرها را آباد ساخته‌اند.

دیگر این‌ که‌ فن‌ قنات‌ سازی‌ ابداع‌ایرانیان‌ بوده‌ و کشورهای‌ دیگر بتدریج‌ از آن‌ الگو گرفته‌اند.

از ویژگی‌های‌ این‌ قنات‌ ها آن‌ است‌ که‌ بعد از 3000 سال‌ هنوز هم‌ قابل‌استفاده‌اند و حتی‌ تا دو سه‌ دهه‌ اخیر 75% آب‌ مورد نیاز کشور را تأمین‌ می‌ کرده‌اند.

آمار قنات‌های‌ کشور اولین‌ مطلبی‌ که‌ به‌ ذهن‌ می‌رسد این‌ است‌ که‌ ما در ایران‌ براستی‌ چند قنات‌ داریم‌؟

با مطالعه‌ چند مدرک‌ گردآوری‌ شده‌ نتایج‌ زیرحاصل‌ شد: ع‌.

بهینا در کتاب‌ "قنات‌ سازی‌ و قنات‌ داری‌" نوشته‌ که‌ قریب‌ 40000 رشته‌ قنات‌ در سراسر ایران‌ موجود است‌(1).

کاظم‌.

صدر و حبیب‌ ا...سلامی‌ تعداد قنات‌ها را 3000 رشته‌ اعلام‌ کرده‌اند(2.) اچ‌،ای‌.

وولف‌ در مقاله‌ای‌ تعداد قنات‌های‌ ایران‌ را 22000 رشته‌ با بیش‌ از 274000 کیلومتر درازا اعلام‌ می‌ کند (3).

نتیجه‌ این‌ که‌ ما دقیقاً نمی‌دانیم‌ در ایران‌ چند رشته‌ قنات‌ داریم‌ و این‌ قنات‌ها در کجا قرار دارند.

در سال‌ 1372 پایان‌ نامه‌ کارشناسی‌ ارشدی‌ با عنوان‌ «روش‌ EM-VLF و کاربرد آن‌ در اکتشاف‌ قنات‌ ها با استفاده‌ ازدستگاه‌ABEM-WADI» در موسسه‌ ژئوفیزیک‌ دانشگاه‌ تهران‌ کار شده‌ (4) و درآن‌ راه‌ها عملی‌ و پیشنهادهای‌ ارزشمندی‌ در ارتباط‌ بااکتشاف‌ قنات‌های‌ کشور ارائه‌ شده‌ است‌.

در سال‌ 1372 در سمینار کاربرد کامپیوتر در علوم‌ کشاورزی‌ مقاله‌ای‌ با عنوان‌ "جمع‌ آوری‌ اطلاعات‌ و ایجاد پایگاه‌ اطلاعاتی‌برای‌ قنوات‌ ایران‌" ارائه‌ شده‌ (5) که‌ بیشتر جنبه‌ آماری‌ دارد.

بررسی‌ وضع‌ قنات‌ها در سه‌ دهه‌ اخیر آغاز تخریب‌ قنات‌های‌ ایران‌ مربوط‌ به‌ سال‌ 1346 است‌ (6).بعد از «کنفرانس‌ جهانی‌ آب‌ برای‌ صلح‌، در سال‌ 1967، دربرنامه‌ای‌ با عنوان‌ «سیاست‌های‌ مربوط‌ به‌ توسعه‌ منابع‌ آب‌ ایران‌ و مشکلات‌ و راه‌ حل‌های‌ آن‌»، حفر چاه‌های‌ عمیق‌ و نیمه‌ عمیق‌ دردشت‌های‌ کشور و در حریم‌ قنات‌ها آغاز گردید و بعد از آن‌، شاهد افت‌ سطح‌ سفره‌های‌ آب‌ زیرزمینی‌ و آب‌ دهی‌ کم‌ و کم‌تر قنات‌هابوده‌ایم‌.

در سال‌ 1349 موسسه‌ آبشناسی‌ ایران‌ دست‌ به‌ یک‌ سری‌ تحقیقاتی‌ زد که‌ نتایج‌ آن‌ها به‌ صورت‌ پایان‌ نامه‌ کارشناسی‌ ارشد باعناوین‌ زیر عرضه‌ شده‌ است‌: -بررسی‌ نوسانات‌ سطح‌ آب‌های‌ زیرزمینی‌ دشت‌ ورامین‌(7) -بررسی‌ نوسانات‌ سطح‌ آب‌های‌ زیرزمینی‌ منطقه‌ کرج‌(8) -بررسی‌ نوسانات‌ سطح‌ آب‌های‌ زیرزمینی‌ دشت‌ قزوین‌(9) -بررسی‌ نوسانات‌ سطح‌ آب‌های‌ زیرزمینی‌ دشت‌ تهران‌(10) -بررسی‌ نوسانات‌ سطح‌ آب‌های‌ زیرزمینی‌ دشت‌ مشهد(11) در این‌ تحقیقات‌ موارد زیر مورد مطالعه‌ قرار گرفته‌ است‌: نوسان‌ سطح‌ آب‌، آب‌ زیرزمینی‌، مختصات‌ جغرافیایی‌، آب‌ و هوا، آب‌ سطحی‌، آبدهی‌، زمین‌ شناسی‌، بهره‌ برداری‌ آب‌، چاه‌،قنات‌، و داده‌های‌ آماری‌.

شایان‌ ذکر است‌ که‌ دراین‌ مطالعات‌، قنات‌ها و چاه‌ها اعم‌ از عمیق‌ و نیمه‌ عمیق‌ به‌ عنوان‌ منابع‌ آب‌ زیرزمینی‌بطور همزمان‌ بررسی‌ شده‌اند و ضمن‌ بررسی‌ موارد فوق‌، پیشنهادها و نظریات‌ مربوط‌ به‌ هر مورد آمده‌ است‌.

در بررسی‌ مجموع‌ مطالعات‌ گردآوری‌ شده‌ برروی‌ قنات‌های‌ کشور به‌ نظر می‌رسد که‌ وزارت‌ نیرو از سایر سازمان‌های‌ تحقیقاتی‌و دانشگاه‌های‌ فعالتر می‌باشد.

ازجمله‌ این‌ فعالیت‌ ها، مجموعه‌ مطالعاتی‌ مربوط‌ به‌ وزارت‌ نیرو- معاونت‌ امور آب‌، تلفیق‌ مطالعات‌،شامل‌ 82 مورد مطالعه‌ است‌ (ه‌12ـ94 ) که‌ با عنوان‌ شناسنامه‌ منابع‌ آب‌ در سال‌ 1370 منتشر شده‌ و عناوین‌ برخی‌ از آن‌ها بقرارزیراست‌: