رشد روز افزون جمعیت جهان ، و تامین غذا و بهداشت به عنوان اولین نیازهای میلیاردها انسان از مهمترین مشکلات قرن اخیراست.
درحال حاضر میلیونها انسان درجهان از گرسنگی رنج می برند و درعین حال هر ده سال یک میلیارد نفر به جمعیت جهان افزوده می شود.
از طرفی ناکامی بشر برای یافتن محیط زیستی مناسب در سایر کرات منظومه شمسی باعث شده تا تلاش برای تامین غذا ، به استفاده از امکانات کره زمین محدود شود.به دلیل همین محدودیت ، انسان با بکار گرفتن شیوه های پیشرفته علمی سعی می کند تا هر روز به کمیت و کیفیت محصول درواحد سطح بیفزاید که این امر خود باعث بهم خوردن قوانین طبیعت می شود و در دراز مدت مشکلات فراوانی را بوجود می آورد که دربسیاری از کشورهای پیشرفته تجربه شده است ، و بیم آن می رود که کشاورزی مدرن با شکستی فجیع روبرو شود.
در این مقاله سعی برآن است که با اشاره به اهمیت آب و خاک و هوا ورابطه جنگل با هریک ازآنها، نظر برنامه ریزان جامعه به حفاظت و احیای جنگلها جلب شود.
خاک
خاک یکی از منابع طبیعی و شاید مهمترین زیربنای تمدن هر کشور است و در واقع مسیر پیشرفت یا سیر قهقرایی هر جامعه را اصول و چگونگی بهره برداری از حاک تعیین می کند.
لایه نازکی از پوسته زمین را که روی سنگها قرار گرفته ، خاک می نامند که در هر گرم آن میلیونها باکتری تک یاخته و موجودات ذره بینی وجود دارد، و منشاء مواد معدنی آن متعلق به سنگها و منشاء مواد آلی آن وابسته به پوشش زنده ی آن و میکروارگانیسم ها است.
قرنها طول می کشد تا فقط یک سانتیمتر خاک بر روی زمین پدید آید ، و در مناطق مختلف مقدار و حاصلخیزی خاک متفاوت است .
عمق متوسط تقریبی خاک هجده سانتیمتراست و در یک کلام حیات تمام انسانها و گیاهان و جانوران بسته به این قشر نازک است که به خاک سطح الارضی معروف است.
متاسفانه در سراسردنیا سالانه 25 میلیارد تن خاک به وسیله رودها به اقیانوسها می ریزند که به دلیل نداشتن پوشش گیاهی مناسب تحت بارش باران شسته شده اند.
در چند دهه ی اخیر ، ریشه کن کردن صدها هزار درخت و نابودی میلیونها هکتار جنگل برای منظورهای مختلف سبب شده تا باران های سنگین بخش های بزرگی از خاک سطحی را شسته و از میان ببرد.
آب
کره خاکی ، دنیایی است که آن را محیطی آبی به نام هیدروسفر پوشانده است ، هیدروسفر شامل اقیانوسها ، دریاها و همه منابع آبی دیگراست .(تا عمق 12 کیلومتر)
زیست در اقیانوسها ظاهر شد و شکل گرفت .اما بطورکلی امروزه در کره زمین مکانیسم پیچیده ی حیات بدون آب شیرین و در واقع بدون بخش کوچکی از آب که هرساله در چرخه ی آب بصورت تبخیر، بارش ، نفوذ به زمین و جاری شدن در سطح آن تجدید می شود ممکن نخواهد بود.
بر پایه ی برآورد های به دست آمده (یونسکو) سالانه 505 هزار کیلومتر مکعب آب از سطح اقیانوسها تبخیر می شود.
اما 458 هزار کیلومترمکعب از آن مستقیما بر اقیانوسها می بارد و تنها 47 هزار کیلومتر مکعب از آن به شکل ابر از اقیانوسها دور می شوند و بر روی قاره ها می بارند و همین آب است که مصارف صنعتی ، کشاورزی و عادی انسان را تامین میکند.
در حقیقت سالانه 119 هزار کیلومتر مکعب آب به صورت باران بر قاره ها می بارد و اختلاف این دومقدار( 72 = 47 - 119) ناشی از رطوبت موجود در اتمسفر ، خاک و پوششهای گیاهی است که توسط یک چرخه دائمی در اثر تبخیر از آبهای سطحی ، تراوش بر گهای گیاهان و انقباض مولکولهای آب موجود در آتمسفر تامین می شود .
بطور کلی این مقدار بارش سالانه (119کیلومتر مکعب) تنها برابر 1% آبهای جاری و 0.1% آبهای زیر زمینی است که خود مهمترین عامل ادامه زیست در سیاره ی ما شمرده می شود چرا که پوشش گیاهی خاک را ، که برای کشاورزی اهمیت فراوان دارد ، سیراب می سازد و ادامه زیست و کسترش جنگلها را ممکن می سازد و سر انجام منابع زیر زمینی آب را تکمیل می کند.
در نقاط گرمسیرو خشک جهان که شبکه های رود خانه ای از اهمیت فراوان برخودارند ، منابع آبی بر اثر استفاده بیش از اندازه برای رفع نیازهای اقتصادی هم اکنون تهی شده یا به زودی خواهند شد .
فعالیتهای اقتصادی بشر ضمن تاثیر بر سیستمهای هیدرولوژیک و کیفیت منابع آبی، چرخه ی آب را تغییر می دهد.
وارد شدن ترکیبات سولفور به جو موجب پدید آمدن (باران اسیدی) شده و سبب بالا رفتن میزان اسیدیته محیط آبی شده و برانواع گوناگون آبزیان اثر زیان بخش گذارده و از رشد گیاهان می کاهد.
نتیجه همه رویدادهای مخربی که توسط انسان انجام می شود کاهش بارندگی در فصل بهار و عدم طغیان رودخانه ها است .
بدین ترتیب سر زمینهای کمتری بطور طبیعی آبیاری می شوند و شوری آب نیز در دهانه ی رودخانه ها افزایش می یابد.
ریشه گیاهان در خاک موجب باز شدن کانالهای متعددی می شود که آب در آن خاک نفوذ یابد .
مواد آلی که در اثر بقایای گیاهی به خاک اضافه می شود خاک را بهبود می بخشد .
چنین خاکی آب بیشتری را جذب می کند و در خود نگه می دارد .
بطور کلی قابلیت نفوذ خاک جنگلی در برابر آب ، 40 بار بیشتر از خاکهای دیگر است.
هوا هوای طبیعی از 09/78% نیتروژن و 20% اکسیژن و 0.3% اکسید کربن و بقیه مقدار ناچیزی از گازهای کربنیک ، نئون ، هلیوم ، متان و کدیپتون تشکیل یافته است که نسبت های یاد شده با تغییرات فاصله از سطح زمین دچار تغییراتی می شود.
زندگی ماشینی و صنعتی شدن با استفاده از سوخت های مختلف همراه است که از سوختن آنها گازهای متصاعد شده همراه با استفاده بشر از سایر آلوده کننده های هوا باعث به هم خوردن نسبت های فوق می شود.
به عنوان مثال از سوختن یک کیلو گرم بنزین 800 گرم اکسید کربن و 20 گرم اکسید ازت و 90 گرم هیدروکربن و 1.8 گرم آلدئید و انیدرید سولفورو و ترکیبات سرب همراه با 0.12 گرم گرد و غبار در فضا پخش می شود.
در همین رابطه مردم تهران در حال حاضر در خطر شدید مسمومیت های ناشی از آلودگی هوا قرار دارند بطوریکه منو اکسید کربن در بیشترین حد خود 18.11 قسمت در میلیون و دی اکسید ازت 0.11 قسمت در میلیون (حد مجاز 0.05) برای هوای تهران ثبت شده است .
(گزارشات سازمان حفاظت محیط زیست) هرهکنار از جنگل سالانه 2500 تن اکسیژن آزاد می کند و ضمن آن 70 تن از ذرات گرد وغبار و گازهای مضر را به خود جذب می کند.
انرژی گیاهان سبز تنها تامین کننده ی انرژی مورد نیاز موجودات زنده می باشند که آنرا طی مکانیزم پیچیده ی فتوسنتز از تبدیل انرژی خورشیدی به انرژی شیمیایی به وجود می آورند.
در اعماق خورشید ، ماده با سرعتی برابر 120 میلیون تن در دقیقه ناپدید شده و به واسطه آن سالانه 33^10 ×1.35 کالری انرژی آزاد می شود که تقریبا 23^10×5.5 کالری از آن به سطح زمین می رسد (10^10×4 نسبت به کل) که یک سوم آن صرف تبخیر آب و بقیه در فتو سنتز بکار گرفته می شود.
گیاهان با جذب انرژی یاد شده و تبدیل آن به انواع پیچیده ای از مواد آلی منبع نهایی تمام مواد غذایی هستند.
گیاهان با گونه های متنوع در اشکال و ترکیب و ساختمان و رفتار فیزیولوژی متفاوت در تمامی سطح زمین گسترده اند و فقط در نواحی فوق العاده خشک یا فوق العاده سرد اثری از آنها دیده نمی شود .
عوامل و فاکتورهای مختلفی ممکن است با عث ضعف و نامرغوب شدن گیاهان شوند که از آن میان آبهای آلوده و خاک خسته یا نامتعادل می باشد.
اکنون ثابتد شده که خاکهای مریض ، گیاهان مریض را موجب می شوند و گیاهان مریض جانوران و انسانهای مریض را باعث می شوند.
انسان 1- خداوند انسان را آفرید و انسان بیابان را 2- نخست جنگلها پدید آمدند بعد انسانها و بعد بیابانها انسان با تمام پیشرفتهای علمی خود در ارتباط با محیط زندگی خود چنان غافل است که امروزه حیات وی به مخاطره افتاده و اگر چاره ای اندیشده نشود ادامه زندگی بشر با خطرات جدی روبرو است .
هم اکنون طی آمارهایی که سازمان خواربار جهانی (F.A.O) انتشار داده بالغ بر 100 کشور جهان با 850 میلیون انسان در معرض خطرند و هرسال شش میلیون هکتار از بهترین اراضی کشاورزی جهان به بیابان تبدیل می شود و هم اکنون 21 میلیون هکتار از زمینهای کشاورزی جهان در حال تخریب و در معرض خطر بیابان زایی است.
خساراتی که از این راه به محصولات کشاورزی جهان وارد می شود برابر است با بیست وشش میلیارد دلار در سال.
که متاسفانه بیشتر این فجایع در کشورهای جهان سوم اتفاق می افتد.
از طرفی برای هرگونه مقابله با چنین رخدادهایی به اقداماتی هماهنگ و بین المللی نیاز می باشد که شاید تا مدتها بصورت یک آرزو بیشتر نماند.
ولی آنچه که روزنه امیدی باقی می گذارد شرایط خاص کشورمان است که به ما امکان می دهد که با تکیه بر ملتی انقلابی به یک بسیج همگانی بیاندیشیم.
جنگل جنگل تکامل یافته ترین جامعه طبیعت است که علاوه بر نقش سازنده اش در حفظ خاک و آب و هوا ، نقش بسیار مهمی در اقتصاد یک کشور ایفا می کند.
جنگل از نظر تولید چوب و مشتقات آن به علت پویایی خود حتی از نفت هم گرانبها تراست .
و امروزه کمتر کسی است که پی به اهمیت آن نبرده باشد.بنابراین با مروری به وضعیت جنگلهای کشور و مقایسه آن با گذشته سعی خواهد شد شناختی در زمینه روند تخریب به دست آید .
آن گاه ، نگاهی خواهیم داشت به وضعیت جنگلها در جهان و اقدامات مثبتی که در بعضی کشورها صورت گرفته است.
آمارجنگلهای ایران در گذشته دقیقا مشخص نیست ولی آنچه که دربعضی سفرنامه ها بطور ضمنی به آن اشاره شده حکایت از وجود جنگل در بخش وسیعی از میهن عزیزمان دارد.
به عنوان مثال رقم 80 میلیون هکتار نیز برای دوهزار سال پیش اشاره شده است ولی آنچه که می توان به صحت آن اعتقاد داشت نظر مرحوم ساعی است که میزان جنگلهای کشور را در گذشته 30میلیون هکتار اشاره کرده است.
در سال 1320 این رقم بالغ بر 18 میلیون هکتار بوده است که امروزه مساحت جنگلهای ایران بالغ بر 12 میلیون هکتار است که 7.3% از سطح کشور را شامل می شود که متوسط تخریب 130 هزار هکتار محاسبه گردیده است (سال1366) 1- 30% از مساحت خشکی کره زمین جنگل است .( چهار میلیارد هکتار) 2- دو سوم از جنگلهای جهان در نیمکره شمالی و یک سوم در نیمکره جنوبی قرار دارد.
3- بیشترین سهم سرانه جنگل 2.5 هکتار است کمتعلق به آمریکا و شوروی است.
4- میزان برداشت سالانه درجهان 72 میلیون هکتار 5- میزان کاشت سالانه در جهان 14.5 میلیون هکتار است.
6- رشد مذکور مربوط به کشورهای آمریکای شمالی – اروپا – شوروی و چین است 7- در اروپا سالانه 978000 هکتار جنگل کاری می شود و برداشت در سطح پائین تری قرار دارد.
8- آمریکای شمالی و مرکزی سالانه 2528 هزار هکتار کاشت و 930 هزار هکتار برداشت 9- آسیا 5544 هزار هکتار کاشت و1137 هزار هکتار برداشت 10- اقیانوسیه 342 هزار هکتار کاشت و 679 هزار هکتار برداشت 11- آمریکای جنوبی 470 هزار هکتار کاشت و 3191 هزار هکتار برداشت 12- آفریقای جنوبی و شمالی 108 هزار هکتار کاشت 1335 هزار هکتار برداشت 13- کلمبیا 8 هزار هکتار کاشت 800 هزار هکتار برداشت همانطور که از آمار ها استنباط می شود سطح جنگلها در جهان رو به افزایش است ولی این افزایش به کشورهای پیشرفته اختصاص دارد و متاسفانه در کشورهای جهان سوم این مساله به عکس است یعنی مساحت جنگلها روند کاهشی دارد.
روند تخریب جنگلهای شمال پنج هزار هکتار در سال است که چنانچه حرکت سریع و مدبرانه ای در جهت جلوگیری از تخریب و ترمیم خرابی به عمل نیاید قریبا جنگلهای شمال را از دست خواهیم داد.
در این مورد به قسمتی از گزارش عملکرد سازمان جنگلها در سال 1366 اشاره می شود : " در حال حاضر نیز سازمان جنگلها معترف است که مساحت جنگلهای شمال در بیست سال گذشته حدود 1.6 میلیون هکتار کاهش یافته است ( بطور متوسط سالانه 80000 هکتار) ، مفهومش این است که سازمان جنگلها و یا مسئولین نظاره گر مرگ تدریجی این منابع هستند و اگر چه اقداماتی هم برای معالجه این مریض در حال موت امجام می دهند ، ولی وضعیت گذشته نشانگر این است که فقط این اقدامات می تواند عمر این مریض را کمی طولانی تر کند و به هیچ وجه علاج قطعی بدین ترتیب که تاکنون گذشته ، حاصل نخواهد شد.زیرا اولین نشانه های علاج و بهبود این است که روند تخریب جنگلها متوقف شده و سپس به روند احیا تبدیل شود.
امروزه میزان فعالیت افراد یک جامعه در زمینه جنگل از مهمتری شاخص های ارزیابی رشد فرهنگی و اقتصادی آن جامعه بشمار میرود.
در کشور ما ظرف چند دهه ی اخیر تلاشهای زیادی صورت گرفته تا شاید به نوعی از روند تخریب منابع طبیعی و جنگلها جلوگیری شود ، از آن جمله فعالیت های مرحوم کریم ساعی ، دکتر سید رضا حجازی ، دکتر جزیره ای ،دکتر طباطبایی ،دکترزبیری، دکتر ثابتی ، دکتر نیلوفری ، شادروان دکتر جوانشیر و بسیاری دیگر را می توان نام برد که حاصل عمرشان در قالب صدها جلد کتاب و مقاله در اختیار علاقمندان و مسئولین قرار گرفته است .
و هزاران دانش آموخته دانشگاهی در رشته های مختلف تربیت نموده اند که دربین آنان وزیر کشاورزی نیز دیده می شود .
ولی به علت عدم توجه مسئولین اجرایی که خود معلول عوامل دیگری است تمامی آنها بلا استفاده مانده است.
اما آنچه بعنوان راه حل عملی می توان انتظار داشت فقط در قالب یک بسیج عمومی قابل تصور است تا تمام نیروهای جامعه در حد توانایی متناسب با نقش خود وظیفه ای به عهده بگیرند و در حال حاضر لحظاتی را پشت سر می گذاریم که از ویژگی خاصی برخوردار است و دراین مرحله ، تصمیماتی که برای آینده ایران عزیز اسلامیمان گرفته می شود مدیران جامعه را در پیشگاه نسلهای آینده مورد توجه قرار می دهد.
نقش دانشجویان و سایر دست اندرکاران رشته صنایع چوب در این رابطه چیست؟
آقای دکتر حجازی در کتاب چوب شناسی خود سه طریق برای تامین هدفهای اقتصادی بشر در مورد جنگل ارائه می کند که بالا بردن میزان بهره سرمایه و ایجاد جنگلهای مصنوعی و احیای رسوم صرفه جویی در مصرف چوب است.
همانطور که ایشان معتقدند دامنه ی تغییرات برای کاهش ضایعات در صنعت چوب قابل توجه بوده و زمان و هزینه کمتری را طلب می کند لذا این بخش از نیروهای جامعه می تواند در زمینه ی کاهش ضایعات نقش فعال و تعیین کننده ای را ایفا کنند که حائز اهمیت است