امروزه، صنعت بانکداری با تجهیز پس اندازها و هدایت آن ها به سمت فعالیت های مولد اقتصادی، نقش مهمی در اقتصاد جوامع ایفا می کند و این مهم، زمانی رخ می دهد که نظام بانکی، ابزارهای مشروع و کارآمدی برای تشویق صاحبان وجوه مازاد به سپرده گذاری در بانک را داشته باشد. پس از تغییر قانون عملیات بانکی و اجرای بانکداری بدون ربا در ایران یکی از اشکالات مطرح در قانون جدید عدم جامعیت انواع سپرده ها با روحیات و اهداف صاحبان پسانداز است. در این مقاله با بررسی انگیزههای مردم و موسسات برای سپرده گذاری و تحلیل انواع سپرده های بانکداری سنتی (ربوی) و بانکداری بدون ربای ایران، متناسب با انگیزهها و روحیات صاحبان وجوه، سپرده های ذیل ارائه می شود.
1. سپرده جاری؛
2. سپرده قرض الحسنه؛
3. سپرده پس انداز؛
4. سپرده سرمایه گذاری با سود ثابت؛
5. سپرده سرمایه گذاری با سود متغیر.
هیچ یک از این سپرده ها که براساس عقود قرض بدون بهره قرضالحسنه و وکالت طراحی شده اند، مشکل ربا را ندارد و تمام آنها در نظام بانکداری بدون ربا قابل استفادهاند.
مقدمه
امروزه بانکداری یکی از مهمترین بخشهای اقتصادی به شمار می آید. بانکها با سازماندهی و هدایت دریافت ها و پرداخت ها امر مبادلات تجاری و بازرگانی را تسهیل کرده باعث گسترش بازارها و رشد و شکوفایی اقتصاد می شوند. از طرف دیگر با تجهیز پس اندازهای ریز و درشت و هدایت آنها به سمت بنگاه های تولیدی و تجاری اولا سرمایه های راکد و احیانا مخرب اقتصادی را به عوامل مولد تبدیل می کنند و ثانیا عوامل دیگر تولید را که به جهت نبود سرمایه بیکار بودند یا با بهره وری پایینی کار می کردند به سمت اشتغال کامل با بهره وری بالا سوق می دهند و سرانجام بانکها که یکی از عوامل مهم سیاستهای پولی، و مجریانی برای تصمیمهای اقتصادی بانکهای مرکزی هستند، با قبض و بسط اعتبارات بانکی و هدایت وجوه از بخشی به بخش دیگر، گذشته از تثبیت اقتصاد در سطح کلان به تنظیم بخش های اقتصادی نیز می پردازند.
روشن است که آثار و نتایج پیشین هنگامی بر نظام بانکی و صنعت بانکداری مرتبت است که نظام بانکی در بخش های اساسی تجهیز منابع اعطای تسهیلات، ارائه خدمات حساب جاری، و تنظیم سیاست های پولی و بانکی، به صورت جامع، منطقی، کارآمد و پویا عمل کند.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی و تغییر نظام بانکی یکی از اشکالاتی که درباره بانکداری بدون ربای جمهوری اسلامی ایران مطرح می کنند، عدم جامعیت و ناکارآمدی بخش تجهیز منابع نظام بانکی است. در این مقاله نخست با مطالعه انگیزهها و روحیات سپردهگذاران نشان می دهیم که نظام جامع به لحاظ منطقی چه نوع حسابهای بانکی باید داشته باشد و در بخش دوم، برخورد بانکداری سنتی را با این مساله، و در بخش سوم حساب های بانکداری بدون ربای ایران را از جهت جامعیت و کارآمدی بررسی می کنیم و در بخش نهایی با ارائه الگوی پیشنهادی سپرده های جدیدی را می شناسیم.
اهداف و انگیزه های سپرده گذاری
امروزه مردم و موسسات حقیقی و حقوقی با اهداف و انگیزه های گوناگونی در بانکها سپرده گذاری می کنند. موفق ترین نظام بانکی آن است که متناسب با این انگیزه ها بتواند حسابهای بانکی را طراحی کند. به طور معمول، انگیزه های ذیل برای صاحبان سپرده مطرح است.
1. حفظ و نگهداری وجوه مازاد: برخی از مردم یا موسسات وجوه مازاد بر مصرفهای خود را در بانک ها سپرده گذاری می کنند تا در محل امن و مطمئنی حفظ شود و در مصارف اتی و غیر مترقبه از آنها استفاده کنند.
2. تسهیل در مبادلات پولی از طریق خدمات بانکی: امروزه بانک ها با ارائه خدمات گوناگونی چون خدمات حساب جاری، حساب در گردش و … ، ابزارهای فعال سریع و مطمئن برای نقل و انتقال وجوه از حساب شخصی به شخصی دیگر، و مکانی به مکانی دیگر هستند و اسناد بانکی در اختلافهای حقوقی، مدرک مهم به شمار می آید. براین اساس مردم و موسسات ترجیح می دهند مبادلات پولی خود را از طریق حسابهای بانکی انجام دهند و برای این منظور، به سپرده گذاری اقدام می کنند.
3. کسب درآمد: گروهی از مردم و موسسات دارای سرمایه نقدی مازاد بوده خود توان یا علاقه سرمایه گذاری مستقیم را ندارند و ترجیح می دهند پول خود را در بانک سپردهگذاری کنند و بانک به آنان سودی بپردازد.
4. مشارکت در ثواب معنوی اعطای قرضالحسنه : برخی از مردم به ویژه مسلمانان در سایه تشویق های دینی بر امر خیر اعطای قرضالحسنه دوست دارند بخشی از اموالشان را به این امر مقدس و پسندیده اختصاص دهند؛ اما چون توان یا علاقه ندارند که خودشان به طور مستقیم با متقاضیان قرض الحسنه ارتباط داشته باشند، ترجیح می دهند این مهم را از طریق موسسات معتبری چون بانک انجام دهند.
5. کمک به عمران و آبادانی کشور: از آنجا که سرمایه های گردآمده در بانک به دست سرمایه گذاران مولد می رسد و در راه عمران و آبادانی کشور به کار می افتد، اغلب مردم ترجیح می دهند وجوه مازاد بر نیاز مصرفی یا سرمایه گذاری خود را در اختیار بانک بگذارند تا از طریق دستان توانمند به جریان افتد و زمینه رشد و توسعه کشور فراهم آید.
توجه به این نکته ضرورت دارد که اهداف و انگیزه های پیشین در برابر هم نبوده با هم منافاتی ندارند؛ بنابراین، سپرده گذار ممکن است چند هدف از اهداف پیشگفته را همزمان داشته باشد، البته با توجه به آموزنده های اسلام و تحریم ربا، اگر کسی قصد مشارکت در ثواب معنوی قرض الحسنه را دارد نمی تواند قصد کسب درآمد وسود داشته باشد.
روحیات سپرده گذاران
آن گروه از سپرده گذاران بانکی که یگانه هدف یا یکی از اهدافشان کسب درآمد و سود از طریق سپرده گذاری است، از جهت روحیات و روان شناختی به سه گروه تقسیم میشوند.
1. افراد ریسک پذیر: گروهی از مردم از جهت روان شناختی، درباره دگرگونی های آینده حساسیت بسیاری نداشته گاه علاقه مند به تحول و ریسک پذیرند. این گروه ترجیح می دهند سرمایه هایشان در زمینه هایی که سود و درآمد انتظاری بالایی دارد، سرمایه گذاری شود؛ گرچه با ریسک و مخاطراتی همراه باشد.
2. افراد متعارف: گروهی از مردم فقط در حد متعارف ریسک و مخاطره را تحمل می کنند و هر وقت اندازه ریسک از آن بالاتر رود، اقدام نمی کنند؛ هر چند سود انتظاری بالاتر باشد.
3. افراد ریسک گریز: گروهی از مردم از ریسک و مخاطره گریزان بوده ترجیح می دهند درآمد ثابت و معینی داشته باشند، گرچه آن درآمد پایین باشد.
روشن است که تقسیم بندی پیشین به معنای خطکشی نیست؛ بلکه بیانگر گروه بندی نوعی است. یعنی اگر توزیع افراد جامعه را از جهت حداکثر پذیرش ریسک به طور آماری مطالعه کنیم به توزیعی طبیعی نزدیک می شویم، برای مثال اگر حد ریسک عقلایی را شصت درصد بدانیم، 25 درصد مردم ریسک گریز، 25 درصد ریسک پذیر، و 50 درصد متعارف خواهند بود.