دانلود مقاله طراحی سپرده ‏های جدید در بانکداری بدون ربا

امروزه، صنعت بانکداری با تجهیز پس اندازها و هدایت آن ها به سمت فعالیت های مولد اقتصادی، نقش مهمی در اقتصاد جوامع ایفا می کند و این مهم، زمانی رخ می دهد که نظام بانکی، ابزارهای مشروع و کارآمدی برای تشویق صاحبان وجوه مازاد به سپرده گذاری در بانک را داشته باشد.

پس از تغییر قانون عملیات بانکی و اجرای بانکداری بدون ربا در ایران یکی از اشکالات مطرح در قانون جدید عدم جامعیت انواع سپرده ها با روحیات و اهداف صاحبان پس‏انداز است.

در این مقاله با بررسی انگیزه‏های مردم و موسسات برای سپرده گذاری و تحلیل انواع سپرده های بانکداری سنتی (ربوی) و بانکداری بدون ربای ایران، متناسب با انگیزه‏ها و روحیات صاحبان وجوه، سپرده های ذیل ارائه می شود.
1.

سپرده جاری؛
2.

سپرده قرض الحسنه؛
3.

سپرده پس انداز؛
4.

سپرده سرمایه گذاری با سود ثابت؛
5.

سپرده سرمایه گذاری با سود متغیر.
هیچ یک از این سپرده ها که براساس عقود قرض بدون بهره قرض‏الحسنه و وکالت طراحی شده اند، مشکل ربا را ندارد و تمام آنها در نظام بانکداری بدون ربا قابل استفاده‏اند.
مقدمه
امروزه بانکداری یکی از مهمترین بخشهای اقتصادی به شمار می آید.

بانکها با سازماندهی و هدایت دریافت ها و پرداخت ها امر مبادلات تجاری و بازرگانی را تسهیل کرده باعث گسترش بازارها و رشد و شکوفایی اقتصاد می شوند.

از طرف دیگر با تجهیز پس اندازهای ریز و درشت و هدایت آنها به سمت بنگاه های تولیدی و تجاری اولا سرمایه های راکد و احیانا مخرب اقتصادی را به عوامل مولد تبدیل می کنند و ثانیا عوامل دیگر تولید را که به جهت نبود سرمایه بیکار بودند یا با بهره وری پایینی کار می کردند به سمت اشتغال کامل با بهره وری بالا سوق می دهند و سرانجام بانکها که یکی از عوامل مهم سیاستهای پولی، و مجریانی برای تصمیمهای اقتصادی بانکهای مرکزی هستند، با قبض و بسط اعتبارات بانکی و هدایت وجوه از بخشی به بخش دیگر، گذشته از تثبیت اقتصاد در سطح کلان به تنظیم بخش های اقتصادی نیز می پردازند.
روشن است که آثار و نتایج پیشین هنگامی بر نظام بانکی و صنعت بانکداری مرتبت است که نظام بانکی در بخش های اساسی تجهیز منابع اعطای تسهیلات، ارائه خدمات حساب جاری، و تنظیم سیاست های پولی و بانکی، به صورت جامع، منطقی، کارآمد و پویا عمل کند.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی و تغییر نظام بانکی یکی از اشکالاتی که درباره بانکداری بدون ربای جمهوری اسلامی ایران مطرح می کنند، عدم جامعیت و ناکارآمدی بخش تجهیز منابع نظام بانکی است.

در این مقاله نخست با مطالعه انگیزه‏ها و روحیات سپرده‏گذاران نشان می دهیم که نظام جامع به لحاظ منطقی چه نوع حسابهای بانکی باید داشته باشد و در بخش دوم، برخورد بانکداری سنتی را با این مساله، و در بخش سوم حساب های بانکداری بدون ربای ایران را از جهت جامعیت و کارآمدی بررسی می کنیم و در بخش نهایی با ارائه الگوی پیشنهادی سپرده های جدیدی را می شناسیم.
اهداف و انگیزه های سپرده گذاری
امروزه مردم و موسسات حقیقی و حقوقی با اهداف و انگیزه های گوناگونی در بانکها سپرده گذاری می کنند.

موفق ترین نظام بانکی آن است که متناسب با این انگیزه ها بتواند حسابهای بانکی را طراحی کند.

به طور معمول، انگیزه های ذیل برای صاحبان سپرده مطرح است.
1.

حفظ و نگهداری وجوه مازاد: برخی از مردم یا موسسات وجوه مازاد بر مصرف‏های خود را در بانک ها سپرده گذاری می کنند تا در محل امن و مطمئنی حفظ شود و در مصارف اتی و غیر مترقبه از آنها استفاده کنند.
2.

تسهیل در مبادلات پولی از طریق خدمات بانکی‌: امروزه بانک ها با ارائه خدمات گوناگونی چون خدمات حساب جاری، حساب در گردش و … ، ابزارهای فعال سریع و مطمئن برای نقل و انتقال وجوه از حساب شخصی به شخصی دیگر، و مکانی به مکانی دیگر هستند و اسناد بانکی در اختلافهای حقوقی، مدرک مهم به شمار می آید.

براین اساس مردم و موسسات ترجیح می دهند مبادلات پولی خود را از طریق حسابهای بانکی انجام دهند و برای این منظور، به سپرده گذاری اقدام می کنند.
3.

کسب درآمد: گروهی از مردم و موسسات دارای سرمایه نقدی مازاد بوده خود توان یا علاقه سرمایه گذاری مستقیم را ندارند و ترجیح می دهند پول خود را در بانک سپرده‏گذاری کنند و بانک به آنان سودی بپردازد.
4.

مشارکت در ثواب معنوی اعطای قرض‏الحسنه : برخی از مردم به ویژه مسلمانان در سایه تشویق های دینی بر امر خیر اعطای قرض‏الحسنه دوست دارند بخشی از اموالشان را به این امر مقدس و پسندیده اختصاص دهند؛ اما چون توان یا علاقه ندارند که خودشان به طور مستقیم با متقاضیان قرض الحسنه ارتباط داشته باشند، ترجیح می دهند این مهم را از طریق موسسات معتبری چون بانک انجام دهند.
5.

کمک به عمران و آبادانی کشور: از آنجا که سرمایه های گردآمده در بانک به دست سرمایه گذاران مولد می رسد و در راه عمران و آبادانی کشور به کار می افتد، اغلب مردم ترجیح می دهند وجوه مازاد بر نیاز مصرفی یا سرمایه گذاری خود را در اختیار بانک بگذارند تا از طریق دستان توانمند به جریان افتد و زمینه رشد و توسعه کشور فراهم آید.
توجه به این نکته ضرورت دارد که اهداف و انگیزه های پیشین در برابر هم نبوده با هم منافاتی ندارند؛ بنابراین، سپرده گذار ممکن است چند هدف از اهداف پیشگفته را همزمان داشته باشد، البته با توجه به آموزنده های اسلام و تحریم ربا، اگر کسی قصد مشارکت در ثواب معنوی قرض الحسنه را دارد نمی تواند قصد کسب درآمد وسود داشته باشد.
روحیات سپرده گذاران
آن گروه از سپرده گذاران بانکی که یگانه هدف یا یکی از اهدافشان کسب درآمد و سود از طریق سپرده گذاری است، از جهت روحیات و روان شناختی به سه گروه تقسیم می‏شوند.

1.

افراد ریسک پذیر: گروهی از مردم از جهت روان شناختی، درباره دگرگونی های آینده حساسیت بسیاری نداشته گاه علاقه مند به تحول و ریسک پذیرند.

این گروه ترجیح می دهند سرمایه هایشان در زمینه هایی که سود و درآمد انتظاری بالایی دارد، سرمایه گذاری شود؛ گرچه با ریسک و مخاطراتی همراه باشد.

2.

افراد متعارف: گروهی از مردم فقط در حد متعارف ریسک و مخاطره را تحمل می کنند و هر وقت اندازه ریسک از آن بالاتر رود، اقدام نمی کنند؛ هر چند سود انتظاری بالاتر باشد.
3.

افراد ریسک گریز: گروهی از مردم از ریسک و مخاطره گریزان بوده ترجیح می دهند درآمد ثابت و معینی داشته باشند، گرچه آن درآمد پایین باشد.
روشن است که تقسیم بندی پیشین به معنای خطکشی نیست؛ بلکه بیانگر گروه بندی نوعی است.

یعنی اگر توزیع افراد جامعه را از جهت حداکثر پذیرش ریسک به طور آماری مطالعه کنیم به توزیعی طبیعی نزدیک می شویم، برای مثال اگر حد ریسک عقلایی را شصت درصد بدانیم، 25 درصد مردم ریسک گریز، 25 درصد ریسک پذیر، و 50 درصد متعارف خواهند بود.
روشن است که تقسیم بندی پیشین به معنای خطکشی نیست؛ بلکه بیانگر گروه بندی نوعی است.

یعنی اگر توزیع افراد جامعه را از جهت حداکثر پذیرش ریسک به طور آماری مطالعه کنیم به توزیعی طبیعی نزدیک می شویم، برای مثال اگر حد ریسک عقلایی را شصت درصد بدانیم، 25 درصد مردم ریسک گریز، 25 درصد ریسک پذیر، و 50 درصد متعارف خواهند بود.

رابطه بین پذیرش ریسک و سطح درآمد به طور معمول افراد بسیاری در آن گروه از فعالیتهای اقتصادی که وضعیت تثبیت شده و روشنی دارند، سرمایه گذاری می کنند، در نتیجه تولید در آن انبوه، و فعالیت رقابتی تر می شود و به سبب آن، سود کاهش می یابد.

در مقابل، فعالیتهایی که با یک سری ریسک و مخاطرات همراه است، مثل فعالیتهای نو و ابتکاری به جهت عدم حضور تولید کنندگان بسیار، به بازار انحصار شبیه بوده، سود انتظاری بیشتری دارند و به تناسب همین منطق نوعی رابطه مستقیم تجربی و روانی بین ریسک پذیری و انتظار سود هست؛ یعنی هر چه شخص دنبال سود بیشتر باشد باید به پذیرش مخاطرات بیشتری تن دهد؛ بنابراین نظام بانکی جامع باید با طراحی انواع سپرده های بانکی هم بتواند به نیاز کسانی که در پی ذخیره سازی نقل و انتقال وجوه و مشارکت در ثواب معنوی و مشارکت در عمران و آبادانی هستند، پاسخ دهد و هم نیاز کسانی را که همراه برخی از اهداف مذکور قصد کسب سود و درآمد دارند (آن هم با روحیات گوناگون از جهت پذیرش ریسک) برآورد .

انواع سپرده در بانکداری سنتی امروزه سپرده های بانکی در بانکداری سنتی تنوع فراوانی یافته است.

اما در یک تقسیم بندی کلی به سه دسته تقسیم می شوند.

1.

سپرده های دیداری سپرده دیداری یا جاری به سپرده ای گفته می شود که بانک متعهد می شود به محض تقاضای صاحب آن وجه سپرده شده را باز گرداند.

ویژگی عمده سپرده دیداری این است که به مراجعه مستقیم صاحب سپرده نیازی نیست، بلکه وی می تواند به وسیله حواله (چک) وجه مورد نظر را به دیگری منتقل کند و به همین جهت این نوع سپرده از اقلام حجم پول جامعه به شمار می آید.

سپرده های دیداری به طور معمول جنبه موقتی داشته، از آن، اغلب برای تسهیل در مبادلات بازرگانی داخلی یا خارجی استفاده می شود.

در بیش تر کشورها بانک ها به این سپرده بهره ای نمی پردازند، بدین سبب جزو ارزان ترین منابع مالی به شمار می آیند.

به همین جهت است که بانک ها، با ارائه خدمات حساب جاری به صورت رایگان و گسترش شعبه های بانکی، برای جذب هر چه بیشتر این نوع سپرده ها می کوشند.

2.

سپرده های پس انداز سپرده پس انداز به سپرده ای گفته می شود که براساس توافق بین بانک و مشتری در اختیار بانک قرار گرفته، هنگام مطالبه، به وی برگردانده می شود.

این سپرده قابلیت نقل و انتقال به شخص ثالث را ندارد استفاده از آن فقط به وسیله صاحب سپرده امکان پذیر است.

به همین جهت در مقایسه با سپرده های دیداری درجه نقدینگی پایین تری دارد و جزو حجم پول به شمار نمی آید.

این نوع سپرده ها به طور عمده از طرف اشخاص حقیقی و خانوارها به طور موقت و با هدف نگهداری پول برای هزینه های احتیاطی یا خرید کالاهای با دوام تشکیل می شود.

بانکها برای تشویق مردم به این نوع حساب ها بهره می پردازند؛ هر چند میزان آن در مقایسه با بهره های حساب های مدت دار و بهره های دریافتی بانک ها از ناحیه وام و اعتبارات بسیار اندک است.

در برخی از کشورها مانند آمریکا سپرده های پس انداز نیز جزو سپرده های مدت دار شمرده می شود.

زیرا بانک ها به طور قانونی حق دارند استرداد این نوع سپرده ها را به مدت حداکثر 30 روز از تاریخ دریافت تقاضای مشتری، به تعویق اندازند، البته بانک ها کمتر از این حق قانونی خود استفاده می کنند.(1) 3.

سپرده های مدت دار سپرده ثابت یا مدت دار، وجوهی است که اشخاص یا موسسات حقوقی با انگیزه کسب درآمد به بانک می سپارند و این سپرده گذاری در حقیقت قرار دادی بین بانک و مشتری است که براساس آن، مشتری مبلغ معینی وجه نقد را برای مدت زمان معین به بانک می سپارد و بانک متعهد می شود در سررسید معین، اصل و بهره سپرده را به مشتری باز گرداند.

بهره این نوع سپرده از سپرده پس انداز بیشتر است اما مشتری زمانی آن را میگیرد که سپرده‏اش را تا مهلت مقرر، در بانک نگه دارد.

سپرده های ثابت در مقایسه با سپرده های دیداری و پس انداز هزینه بالایی برای بانکها دارند اما به جهت با ثبات بودنشان بانکها می توانند پس از کسر ذخیره قانونی، با برنامه ریزی کل آنها را بصورت وام و اعتبار در اختیار متقاضیان قرار داده، بهره بگیرند به خلاف سپرده های پس انداز و دیداری که چنین ثباتی ندارند و بانک ها در حد محدودی می توانند از آنها استفاده کنند.

سپرده های مدت دار به سپرده های کوتاه یکساله میان مدت دو یا سه ساله و بلند مدت پنج ساله تقسیم می شوند و نرخ بهره آنها متفاوت است و هرچه مدت بیشتر باشد نرخ بهره سالانه بیشتری به آن تعلق می گیرد.

ماهیت حقوقی سپرده های بانکی دیدگاه رایج و معتبر درباره ماهیت حقوقی سپرده های بانکی در بیشتر کشورها چون آمریکا انگلیس- فرانسه و ایران (پیش از تغییر قانون عملیات بانکی بدون ربا) این است که سپرده های دیداری، پس انداز و مدت دار، همگی ماهیت قرض دارند و بر همین اساس فقیهان اسلام در کشورهای گوناگون، این حسابها را از مصادیق قرض می شمرند و در صورت تعلق بهره، قرض ربوی و حرام می دانند.

(2) نقد و بررسی سپرده گذاری بانکداری سنتی اگر بخش تجهیز منابع در بانکداری سنتی را در مقایسه با نظام جامع بانکی به ویژه در جوامع اسلامی بررسی کنیم، به نتایج ذیل دست می یابیم: 1- چنان که گذشت، ماهیت فقهی سپرده ها قرض است و اگر با بهره همراه باشد ربا و حرام خواهد بود.

بنابراین سپرده های پس انداز و مدت دار، حرام بوده در جوامع اسلامی از جمله این قابل اجرا نیست.

2- چنان که گذشت، برخی از مردم علقه دارند برای مشارکت در ثواب اعطای قرض الحسنه در بانک سپرده گذاری کنند.

از آنجا که بانکداری سنتی، تسهیلاتی به صورت قرض الحسنه نمی پردازد، این نوع سپرده موضوعیت نمی یابد.

در نتیجه تقاضای این گروه از مردم بدون پاسخ می ماند.

3- همان گونه که پیش تر گفته شد، برخی از مردم دارای خصلت ریسک پذیری بوده حاضرند برای به دست آوردن سود بالاتر، در انواع مخاطرات مشارکت کنند.

از آنجا که بانک های سنتی، سودی ثابت و از قبل تعیین شده به سپرده گذاران می دهند برای جذب وجوه این گروه نیز راهکاری ندارند و این افراد به طور معمول سراغ بازار سهام، شرکت‏های و … می روند.

4- در بانکداری سنتی نرخ بهره پرداختی برای حساب های جاری ، صفر (در برخی کشورها در حد ناچیز) برای سپرده های پس انداز، در حد کم و برای سپرده های کوتاه مدت در حد متوسط و برای سپرده های بلند مدت در حد بالایی است.

بانک ها با این مدیریت نرخ بهره و با استفاده از اثر انگیزشی درآمد بهره، تمام وجوه مازاد بر مصرف جامعه را تکذیب می کنند.

5- در بانکداری سنتی با تغییرات نرخ بهره انواع سپرده ها حجم سپرده ها را کنترل و مدیریت می کنند برای مثال اگر بانکی به منابع به اثبات نیاز داشته باشد نرخ بهره حساب های بلند مدت را افزایش، و کوتاه مدت و پس انداز را کاهش می دهد.

در نتیجه مردم بخشی از سپرده های پس انداز و کوتاه مدت را به سپرده بلند مدت منتقل می کنند و اگر بانک با مازاد منابع مواجه شود و هزینه های بهره اش بالا رود با کاهش نرخ بهره حساب های بلند مدت از حجم آنها کاسته هزینه بهره را پایین می آورند.

انواع سپرده در بانکداری بدون ربای ایران فصل دوم قانون بانکداری بدون ربا طی مواد سه تا شش به مساله تجهیز منابع پولی می پردازد.

پس از نقل مواد مذکور از قانون عملیات بانکداری بدون ربا، با استفاده از آیین نامه ها و دستور العمل های اجرایی، درباره انواع حساب های بانکی به اختصار توضیح می‏دهیم.

ماده 3.

بانک ها می توانند تحت هر یک از عناوین ذیل، به قبول سپرده مبادرت کنند: یک.

سپرده های قرض الحسنه الف.

جاری ب.

پس انداز دو.

: سپرده های سرمایه گذاری مدت دار تبصره: سپرده های سرمایه گذاری مدت دار که بانک در به کارگرفتن آنها وکیل است در امور مشارکت مضاربه، اجاره به شرط تملیک معاملات اقساطی، مزارعه، مساقات، سرمایه گذاری مستقیم، معاملات سلف و جعاله استفاده می شود.

ماده 4.

بانک ها به بازپرداخت اصل سپرده های قرض الحسنه (پس انداز و جاری) مکلفند و می توانند اصل سپرده های سرمایه گذاری مدت دار را تعهد یا بیمه کنند.

ماده 5: منافع حاصل از عملیات مذکور در تبصره ماده 3 این قانون براساس قرار داد منعقده متناسب با مدت و مبالغ سپرده های سرمایه گذاری و رعایت سهم منابع بانک با توجه به مدت و مبلغ در کل وجوه به کار گرفته شده در این عملیات، تقسیم خواهد شد.

ماده 6: بانک ها می توانند به منظور جذب و تجهیز سپرده‏ها، با اتخاذ روشهای تشویقی، از امتیازات ذیل به سپرده گذاران اعطا کنند : اعطای جوایز غیر ثابت نقدی یا جنسی برای سپرده های قرض الحسنه؛ تخفیف یا معافیت سپرده گذاران از پرداخت کارمزد یا حق الوکاله؛ 3.

دادن حق تقدم به سپرده گذاران برای استفاده از تسهیلات اعطایی بانکی در موارد مذکور.

با توجه به قانون بانکداری و آیین نامه های اجرایی، در یک تقسیم بندی کلی انواع سپرده ها به سه گروه ذیل تقسیم می شود.

سپرده جاری (قرض الحسنه) حساب جاری در عملیات بانکداری بدون ربای ایران ماهیت قرض دارد و مثل حساب جاری در همه بانک های سنتی است و همانند آنها خدمات جاری را در اختیار صاحب حساب می گذارد و به موجودی این گونه حساب ها هیچ سودی تعلق نمی گیرد.

استفاده از حساب جاری، افزون بر حفظ پول در بانک، موجب تسهیل پرداخت ها و بی نیازی صاحب حساب از حمل و نگه داری وجوه نقدی می شود.

وجوه فراهم شده از ناحیه این حساب های مطابق ماهیت عقد قرض به ملکیت بانک درآمده جزو منابع بانک خواهد بود.

بانک ها می توانند با رعایت ذخایر قانونی و ذخایر احتیاطی باقیمانده وجوه را از طریق عقود مندرج در ماده 3 به کار گرفته سود کسب کنند.

سپرده پس انداز (قرض الحسنه) حساب پس انداز نیز ماهیت قرض دارد و همانند حساب پس انداز در بانکداری سنتی است با این تفاوت که در بانکداری بدون ربا، به صاحبان حساب پس انداز، بهره ای پرداخت نمی شود حساب مذکور این امکان را به مردم می دهد که وجود مازاد بر نیاز خود را به هر میزانی باشد به بانک بسپارند و هرگاه نیاز داشتند، از بانک دریافت کنند.

افزون بر آن صاحبان این حساب ها در امر قرض الحسنه اعطایی از طرف بانک مشارکت کرده از اجر و ثواب آخریتی آن بهره مند می شوند.

وجوه این حساب نیز به مالکیت بانک درآمده، جزو منابع خواهد بود و بانک ها با لحاظ ذخایر قانونی و احتیاطی بخشی از این وجوه را به اعطای قرض الحسنه اختصاص داده بخش دیگری را از طریق عقود مندرج در ماده 3 به کار گرفته، سود کسب می کنند.

بانک ها برای تشویق مردم به پس انداز پاره ای اولویت ها، امتیازات و جوایز را برای صاحبان این حساب ها در نظر می گیرند.

3.

سپرده سرمایه گذاری مدت دار رابطه بانک و صاحب سپرده در حسابهای سرمایه گذاری رابطه «وکالت» است.

بانکها وجوه این حساب را به وکالت از صاحبان سپرده در امور مشارکت مضاربه، اجاره به شرط تملیک، معاملات اقساطی، مزارعه، مساقات، سرمایه گذاری مستقیم، معاملات سلف و جعاله به کار می گیرند.

بانک ها بازپرداخت اصل سپرده سرمایه گذاری مدت دار را تعهد و منابع حاصل از عملیات مذکور را طبق قرار داد، متناسب با مدت و مبلغ سپرده با رعایت سهم منابع بانک پس از کسر هزینه ها و حق الوکاله بین صاحبان سپرده ها تقسیم می کنند.

در این حساب ها میزان سود از ابتدا روشن نیست؛ اما به سبب گستردگی عمل و تنوع معاملات اطمینان هست که سود مناسبی عاید این وجوه خواهد شد.

به طوری که بانک می تواند پیش از حسابرسی، به آنان سود علی الحساب بپردازد.

نقد و بررسی تجهیز منابع در بانکداری بدون ربای ایران در این قسمت به ترتیب، به هر یک از حسابهای بانکی از ابعاد گوناگون توجه و نکات قوت و ضعفشان را بررسی می کنیم.

سپرده جاری (قرض الحسنه) این حساب از جهت ماهیت حقوقی و کیفیت عمل، همانند سپرده دیداری در بانک های سنتی است.

اشخاص حقیقی و حقوقی، با افتتاح حساب جاری، وجوه مازاد بر نیاز خود را به بانک تحویل داده، دسته چک می گیرند تادر زمان مناسب با استفاده از خدمات حساب جاری در مبادلات پولی خود از آن استفاده کنند و از آن جا که انگیزه سپرده گذاران این حساب حفظ و نگهداری وجوه و تسهیل در مبادلات پولی از طریق خدمات بانکی است، به کارگیری واژه «قرض الحسنه» درست نیست.

گویا اطلاق این واژه بر این حساب ها از این پندار سرچشمه می گیردکه هر قرض بدون بهره ای قرض الحسنه است.

در حالیکه این دست نیست.

مطابق مضمون آیات و روایات قرض الحسنه هنگامی معنا می یابد که قرض دهنده برای کسب پاداش معنوی به فرد نیازمندی کمک کرده به او قرض بدون بهره می‏دهد؛ بنابراین اگر قرض دهنده با اغراض دیگری چون حفظ پول، تسهیل در معاملات، نقل وانتقال وجوه و … مبلغی را به بانک یا غیر آن قرض دهد اگر چه قرض بدون بهره و از نظر اسلام مجاز و مشروع است، بر آن عنوان «قرض الحسنه» صدق نمی کند و چنانکه گذشت، بیشتر سپرده گذاران حساب جاری با چنین اغراضی سپرده گذاری می کنند.

سپرده پس انداز (قرض الحسنه) حساب های پس انداز، از سپرده های رایج نظامهای بانکی و ویژگی آن این است که اشخاص حقیقی و گاه حقوقی وجوه مازاد بر هزینه های جاری خود را برای مدتا نامعین به چنین حسابی واریز کرده در قبال آن دفترچه پس انداز می گیرند تا هنگام نیاز، وجوه مذکور را دریافت کنند.

ماهیت چنین سپرده ای قرض است و در بانک های سنتی به طور عموم به آنها بهره تعلق می گیرد.

در بانکداری بدون ربا، پرداخت بهره ممنوع است، اما برای تشویق سپرده گذاران جوایزی در نظر می گیرند.

این جوایز که بدون تعهد و قرار قبلی پرداخت می شود، به صورت غیر ثابت (نقدی و جنسی) است و از طریق قرعه بین صاحبان حساب توزیع می شود.

از آنجا که گروهی از صاحبان این سپرده ها افزون حفظ و نگهداری وجوه، قصد کمک به بانک در اعطای قرض الحسنه و شرکت در ثواب معنوی آن کار مقدس را دارند اطلاق سپرده قرض الحسنه بر این بخش از حساب ها بجا و شایسته است.

اما گروهی دیگر از مردم قصد دارند افزون بر حفظ و نگهداری پول، درآمدی نیز از طریق سپرده هایشان داشته باشند.

در نتیجه بانکداری بدون ربا در پوشش دادن نیاز این گروه در مقایسه با بانکداری سنتی کم دارد و مساله اعطای جوایز بر فرض که اشکال شرعی هم نداشته باشد اولا به جهت تصادفی بودن نمی تواند در همگان انگیزه پدید آورد و ثانیا هزینه های تبلیغاتی سنگینی را نیز بر بانک تحمیل می کند.

سپرده سرمایه گذاری مدت دار مطابق مواد سه تا شش قانون بانکداری بدون ربا، بانک ها، وجوه سپرده های سرمایه گذاری مدت دار را در قالب حقوقی عقد وکالت، از صاحبان آنها تحویل گرفته، در جایگاه وکیل سپرده گذاران در امور مشارکت مضاربه، اجاره به شرط تملیک، معاملات اقساطی، مزارعه، مساقات و سرمایه گذاری مستقیم، معاملات سلف و جعاله و تنزیل(3) (خرید دین) به کار می گیرند.

بانک ها می توانند اصل سپرده های سرمایه گذاری مدت دار را تعهد یا بیمه و منافع حاصل از عملیات مذکور را طبق قرار داد متناسب با مدت و مبلغ سپرده، با رعایت سهم منابع بانک پس از کسر هزینه ها و حق الوکاله بین صاحبان سپرده تقسیم کنند.

چنان که از ماهیت عملیات پیدا است سود بانک و به تبع آن سود سپرده گذاران به سود حاصل از معاملات پیشگفته بستگی کامل دارد و سود برخی از آن معاملات چون مشارکت، مضاربه، مزارعه و مساقات در پایان دوره مالی مشخص می شود و از قبل قابل تعیین نیست، در نتیجه، سود کل بانک از قبل قابل تعیین نبوده، به سود بنگاههای اقتصادی و به یک معنا کل اقتصاد بستگی خواهد داشت؛ بنابراین، سپرده سرمایه گذاری مدت دار در بانکداری بدون ربا بر فرض که بتواند نظر افراد متعارف و ریسک پذیر جامعه را جلب کند، برای آن گروه از سپرده گذاران که ریسک گریز و در پی کسب درآمد ثابت و از قبل تعیین شده برای سرمایه نقدی خود هستند، راهکاری ندارد.

نتیجه گیری مقایسه ای تجهیز منابع در بانکداری سنتی و بانکداری بدون ربای ایران 1.

سپرده های پس انداز و مدت دار بانکداری سنتی ربوی بوده، در کشورهای مسلمان قابل اجرا نیست؛ 2.

در بانکداری سنتی، برای سپرده گذارانی که قصد مشارکت در ثواب اعطای قرض الحسنه دارند، راهکاری نیست؛ 3.

در بانکداری سنتی برای سپرده گذاران ریسک پذیر راهکاری ارائه نمی شود؛ 4.

در بانکداری سنتی، با تغییر نرخ بهره سپرده های گوناگون، امکان مدیریت منابع هست واین در بانکداری بدون ربا وجود ندارد ؛ 5.

در بانکداری بدون ربا، برای آن گروه از سپرده گذارانی که می خواهند از طریق حساب پس انداز درآمدی داشته باشند، راهکاری نیست؛ 6.

در بانکداری بدون ربا، برای صاحبان سرمایه نقدی ریسک گریز، راهکاری نیست.

الگوی پیشنهادی از آنجا که کیفیت تجهیز منابع و طراحی انواع سپرده های بانکی در الگوی پیشنهادی با شیوه ها و عقود به کارگیری منابع ارتباط کامل دارد، ابتدا روش های اعطای تسهیلات و تخصیص منابع را به صورت بسیار مختصر بیان می کنیم.

شیوه های تخصیص منابع مطابق قانون عملیات بانکداری بدون ربا و آیین نامه های اجرایی، بانک ها می توانند وجوه حاصل از انواع سپرده های بانکی را از طریق شیوه های دوازده گانه به کار گیرند.

این شیوه ها در تقسیم بندی کلی، به چهار گروه تقسیم می شوند.

عقود مشارکتی در این عقود، بانک با استفاده از منابع سپرده گذاری شده تمام یا بخشی از سرمایه مورد نیاز فعالیت اقتصادی (تولیدی، تجاری یا خدماتی) را تامین می کند و سرانجام مطابق قرار دادی که با صاحبکار اقتصادی منعقد کرده، سود فعالیت مورد نظر را تقسیم می کنند.

مشارکت مدنی، مشارکت حقوقی، مضاربه، مزارعه، و مساقات از این گروه عقود به شمار می روند.

چنانکه روش سرمایه گذاری مستقیم نیز از جهت ماهیت حقوقی و اقتصادی شبیه این گروه قلمداد می شود.

ویژگی عمده این گروه این است که سود بانک، تابع سودآوری فعالیت اقتصادی است؛ در نتیجه، افزون بر تغییر و تحولات کل اقتصاد، عوامل موثر در مدیریت بنگاه نیز روی سود اثر می گذارد.

به عبارت دیگر سود بانک، تابع دو نوع ریسک و مخاطره است: ریسک و مخاطرات ناشی از کل اقتصاد و ریسک و مخاطرات داخلی بنگاه.

عقود با بازده متغیر در این عقود نیز بانک با استفاده از منابع سپرده گذاری شده، بخشی از سرمایه مالی مورد نیاز فعالیت اقتصادی را تامین می کند.

در این عقود که اجاره، سلف و جعاله هستند به مقتضای ماهیتشان سود بانک متغیر بوده به تحولات اقتصادی جامعه و تغییر قیمت های نسبی در بازار حقیقی بستگی دارد.

به عبارت روشن تر در این عقود، سود بانک متاثر از مخاطرات داخلی بنگاه نیست؛ اما عوامل موثر بر کل اقتصاد روی سود بانک اثر میگذارد.

عقود با بازده ثابت در این عقود نیز بانک کل یا بخشی از سرمایه مورد نیاز فعالیت اقتصادی را تامین می کند با این تفاوت که پس از انعقاد قرار داد و پیش از انجام فعالیت مذکور، سود بانک مشخص می شود و تحولات آینده اقتصادی کل جامعه و تغییرات احتمالی وضعیت مالی بنگاه، روی سود بانک و مطالبات بانک از آن فعالیت اقتصادی تاثیری ندارد.

این عقود عبارتند از فروش نسیه (اقساطی)، خرید دین (تنزیل) و اجاره به شرط تملیک.

شایان ذکر است که از عقود با بازده متغیر و عقود با بازده ثابت، گاهی برای تامین نیازمندیهای خانوارها و اشخاص نیز استفاده می شود.

4.

قرض الحسنه قرض الحسنه عقدی است که به موجب آن بانکها می توانند در جایگاه قرض دهنده مبلغ معینی را طبق ضوابط مقرر به افراد یا شرکت ها به قرض واگذارند و گیرنده متعهد می شود که معادل مبلغ دریافتی را باز پرداخت کند .

طبق ماده 14 قانون بانکداری و آیین نامه اجرایی مربوط، بانک ها مجازند در موارد ذیل به اعطای قرض الحسنه اقدام کنند.

به شرکت های تولید و خدماتی (غیر از بازرگانی و معدنی) که فعالیت آن ها اشتغال زا و در جهت تامین نیازمندی های ضرور جامعه است.

به افرادی که به طور مستقیم به امور کشاورزی و دامپروری مبادرت کنند؛ 3.

برای رفع نیاز های افراد در موارد هزینه های ازدواج، تهیه جهیزیه، درمان بیماری، تعمیرات مسکن، کمک هزینه تحصیلی کمک برای ایجاد مسکن در روستاها.

مدت بازپرداخت قرض الحسنه های تولیدی حداکثر پنج سال و قرض الحسنه های اعطایی برای رفع نیازهای شخصی سه سال است.

بانک ها برای حصول اطمینان از وصول مطالبات، از مشتری تامین کافی می گیرند و حق دارند از بابت اعطای قرض الحسنه 5/2 درصد کارمزد دریافت کنند.

انواع سپرده ها در الگوی پیشنهادی حال با توجه به اهداف و انگیزه ها و روحیات روان شناختی سپرده گذاران و با توجه به نقاط ضعف و قوت نظام بانکداری سنتی و بانکداری بدون ربا، سپرده های ذیل برای سامان دادن تجهیز منابع پیشنهاد می شود.

سپرده جاری این حساب از جهت ماهیت حقوقی و روش کار، همانند سپرده جاری در بانک های سنتی خواهد بود و همانند آنها خدمات حساب جاری را در اختیار صاحبان حساب می گذارد بدین ترتیب که اشخاص و موسسات با افتتاح حساب از طریق دسته چکی که با بانک می گیرند از موجودی حساب خود به هر اندازه و به هر صورتی که مایل باشند (مراجعه مستقیم یا حواله) طبق مقررات بانک استفاده می کنند.

استفاده از حساب جاری، افزون بر حفظ پول در بانک، سبب تسهیل پرداخت ها و بی نیازی صاحب حساب از عمل نگهداری وجوه نقدی می شود.

از آنجا که در بیشتر کشورها برای چنین حسابهایی بهره پرداخت نمی شود می توان از رابطه حقوقی قرض بدون بهره (نه قرض الحسنه) استفاده کرد و در این صورت، وجوه فراهم شده از ناحیه این حسابها به مالکیت بانک درآمده، جزو منابع بانک خواهد بود و بانک ها می توانند با رعایت ذخایر قانونی و احتیاطی از باقیمانده وجوه در اعطای تسهیلات کوتاه مدت استفاده کنند.

شایان ذکر است که اگر بخواهیم مثل معدود کشورهایی برای حسابهای جاری نیز سود اندکی بدهیم، از رابطه حقوقی قرض نمی توان استفاده کرد و باید سراع رابطه وکالت برویم که در حساب پس انداز معرفی خواهیم کرد.

سپرده قرض الحسنه یکی از آموزه های معنوی که اسلام بر آن تاکید فراوان دارد، کمک به نیازمندان از طریق دادن قرض است.

از پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و سلم نقل شده که فرمود: «هر کس به برادر مسلمانش قرض دهد، در مقابل هر درهمی که قرض می دهد به اندازه کوه رضوی و طور سینا ثواب داده می شود.»(4) از آنجا که همه افراد نمی توانند یا علاقه ندارند به طور مستقیم به این عمل بپردازند نظام بانکی می تواند واسطه خیری در این زمینه باشد.

اشخاص و موسسات خیر با افتتاح حساب قرض الحسنه و واریز کردن بخشی از اموال خود در آن حساب، منابعی را فراهم می آورند.

بانک با لحاظ ذخایر قانونی و احتیاطی باقیمانده منابغ مذکور را با دریافت کارمزد واقعی به نیازمندان که شرح آنها در آیین نامه اجرایی عملیات بانکداری بدون ربا آمده است قرض الحسنه می دهد و صاحبان سپرده هنگام نیاز می توانند با مراجعه به بانک بخشی یا کل سپرده شان را بردارند.

توجه به موارد ذیل، روش قرض الحسنه را به روش موفقی تبدیل می کند.

همان گونه که دادن قرض الحسنه به نیازمندان مستحب موکد است گرفتن قرض در موارد غیرنیاز مکروه و ناپسند به شمار می رود.

بر این اساس باید با برنامه ریزی مشخص از جهت کمیت و کیفیت وام های قرض الحسنه اعطایی را چنان کنترل کرد که فقط به مصرف نیازهای واقعی و ضروری برسد.