سَنگواره یا فُسیل به بازماندههای کانیشده جانوران و گیاهان یا بازماندههای دیگر مثلآ ردپا گفته میشود.
فرآیند سنگوارهشدن فرایندی کماتفاق است زیرا کانیهای طبیعی معمولاً تجزیه شده و دوباره وارد چرخه مواد میگردند.
برای اینکه یک سازواره (ارگانیسم)، سنگواره شود میبایست روی آن هرچه سریعتر با مواد رسوبی پوشیده شود.
سنگوارهها و روند سنگوارگی انواع گوناگونی دارند.
سنگوارهها معمولاً از خود مواد بازمانده از سازواره تشکیل شدهاند، ولی هستند سنگوارههایی که تنها شامل اثر و رد یک سازواره مثلآ رد پای یک دایناسور یا خزنده میشوند.
به اینگونه سنگوارهها، سنگوارههای ردّی میگویند.
دانش بررسی سنگوارهها دیرینشناسی نام دارد.
از مناسبترین مکانهابرای تشکیل سنگوارها میتوان به حاشیه دلتاها و اطراف کوههای آتشفشانی قدیمی که خاکستر از آنها متصاعد میشود و دریاهای کم عمق و یخچالها و باتلاقها نام برد.
از آثار سنگوارها برای اثبات نظریههای زمینساخت ورقهای و تکامل تدریجی استفاده شده است.
در علم زمینشناسی مطالعه دانشگاهی فسیلها در دو مبحث (درس) میکروفسیل و ماکروفسیل صورت میپذیرد.
بقایای موجودات زنده که در لایه های زمین مانده اند سنگواره ( فسیل ) نامیده می شوند در فرآیندی که میلیونها سال به طول می انجامد سنگواره مانند یک کپی از حیوان یا گیاه مرده شکل می گیرد این فرایند آهسته به این معنی است که سنگواره هاییکه امروزه کشف می شوند از بقایای گونه های بسیار قدیمی تشکیل شده اند که بسیاری از آنها اکنون منقرض شده اند.
عکس سمت چپ متعلق به آرکئوپتریکس است .
این پرنده مانند پرندگان امروزی بالهای پوشیده از پر داشت و مانند خزندگان دارای دندانها ٬چنگالها٬دست ها و دم بلند استخوانی بوده است .
سنگواره سمت چپ هم سنگواره آرکئوپتریکس است که در سال 1861 یافت شد
حیوانات وگیاهان بسیار قدیمی نه تنها توسط فرآیند فسیل شدن در صخره ها بلکه به طرق دیگر نیز حفظ شده اند در بعضی موارد اعضای نرم بدنشان هم چنان به بقای خود ادامه داده اند برای مثال حشرات و عنکبوتها در عنبر حفظ شده اند ماموتهای پشمالو در دره های عمیق یخ زده به نام لایه منجمد دائمی یافت شده اند استخوانهای گربه های دندان شمشیری در حفره های قیر بسیار قدیمی کشف شده اند.
حشرات که حدود 350 میلیون سال پیش ظاهر گشتند اکنون فراوان ترین گروه جانوران روی زمین را تشکیل می دهند آنها از اجداد بدون بال خود تکامل حاصل کردند اما بعدها توانایی قدرت پرواز را کسب نمودند در حدود 130 میلیون سال پیش افزایش چشمگیر در تعداد و نوع حشرات حاصل شد گروههای جدید نظیر زنبور ها،مورچه ها و پروانه ها بر روی گیاهان متعلق به همان دوره رشد و نمو یافتند.
اکنون بزرگترین و متنوعترین گروه حیوانات روی زمین بی مهرگان (حیوانات بدون ستون مهره)هستند آنها همچنین اولین حیواناتی هستند که حدود یک میلیارد سال در دریاها تکامل یافتند تا 600 میلیون سال پیش چتر دریایی پدید آمده و دیگر نرم تنان مانند حلزون 50 میلیون سال بعد بوجود آمدند اولین نرم تنان ساکن زمین بیش از 400 میلیون سال پیش بر روی زمین ظاهر گشتندو باعث ازدیاد حیواناتی نظیر حشرات و عنکبوتها شدند.
این وابستگان عقربهای امروزی و خرچنگهای نعل اسبی بین 250 تا 440 میلیون سال پیش در آبهای شیرین و دریاها یافت شدند عقربهای دریایی از دست و پای پارو مانند خود برای شنای سریع استفاده می کردند گونه های بزرگتر آنها تا 1/2 متر (7 فوت)می رسیدند و با چنگالهای بزرگ خود ماهی شکار می کردند.
عکسهایی که می بینید مربوط به فسیل و گونه های عقرب دریایی و حشرات و نرمتنان است .
کانیها در آغاز به همان صورت که از پوستهی زمین به دست میآمدند، به کار میرفتند.
برخی از این کانیها که بلورهای ظریف و پایدار در برابر فرسایش داشتند، پس از صیقلکاری و تراش خوردن، به عنوان آرایش به کار میرفتند.
به این کانیها سنگهای قیمتی یا جواهر میگوییم.
الماس، فیروزه، یاقوت کبود، زمرد، زبرجد، لعل، چشم گربه، عقیق، مروارید، و درّکوهی از مهمترین کانیهای گرانبها هستند.
از زمانی که بشر به فنآوری ذوب کردن فلز، قالبریزی و تولید آلیاژ دست یافت، کاربرد کانیها نیز گسترش یافت.
امروزه بیش از 40 نوع کانی و صدها ترکیبی که از آنها به دست میآید، در صنعت کاربرد دارند.
در ادامه به برخی از این کاربردها اشاره می شود.
الیوین: جواهر و مواد دیرگداز
پیروکسنها: جواهر، به دست آوردن فلزهای کمیاب
آمفیبولها: جواهر، پارچهی مقاوم به آتش و مواد دیرگداز
میکاها: عایق الکتریکی در رادیو، تلویزیون و دیگر دستگاههای الکتریکی، شیشهی دریچهی کورههای ذوب فلز، کاغذ دیواری، لاستیکسازی، کاغذ معمولی، رنگروغن نسوز، طلق سماور و چراغ آشپزخانه
تورمالین: الکترونیک، به دست آوردن بُر، جواهر
تالک: کاغذسازی، نساجی، لاستیک سازی، صابون خیاطی، صفحه کلید برق، سرامیکسازی، حشرهکش، عایق پشتبام، پودر بچه و مواد آرایشی
سرپانتین: سنگ روکار ساختمان، مواد دیرگداز، به دست آوردن منیزیم آزبست: پارچهی نسوز، توری چراغ، عایق حرارتی، لنت ترمز، لوله و ورقههای سیمانی.
کاربرد آن به دلیل نقش آن در بروز بیماری در ششها، ممنوع شده است.
کوارتز : ساعتسازی، ابزارهای نوری و اخترشناسی، کاغذ، شیشه، سمباده و جواهر ارتوزها: لعاب چینی و کاشی پلاژیوکلازها: جواهر و نمای ساختمان کائولینیت: ظرف چینی، کاغذ، رنگ و پلاستیک ژیپس: ساختمانسازی، مجسمهسازی، کاغذ، کندکننده در سیمان پورتلند، افزایش باروری خاک، بتونهی نقاشی و برای رشد مخمرها در صنعت غذا.
باریت: دارو، عکسبرداری از لولهی گوارش، رنگ، پلاستیک، مواد عایق، کاغذ و گل حفاری کلسیت: سنگ نمای ساختمان، مجسمهسازی، سیمان، تصفیهی آب، شیشهسازی، چرمسازی، ابزارهای نوری برای ایجاد نور پلاریزه، کاغذ سازی، کشاورزی و ذوب فلزها دولومیت: ساختن آجر برای آستر کورههای حرارتی و سیمان پورتلند منیزیت: آجر نسوز، به دست آوردن منیزیم زرنیخ: پزشکی، رنگسازی، حشرهکش و تهیهی ارسنیک آپاتیت: کودهای شیمیایی و اسیدفسفریک مالاکیت: مواد آرایشی، نمای درونی ساختمان و تهیهی مس هالیت : سدیم و کلر، شویندهها، پارچه بافی، چوببری، رنگرزی، چرمسازی، کودسازی، نگهداری مواد غذایی و خنک کنندهی موتور یخچال سیلویت: به دست آودرن پتاسیم و کلر و کود شیمیایی فلوئوریت: ذوب فلزها و ابزارها نوری گوگرد: اسیدسولفوریک، لاستیکسازی، نساجی، دباغی، رنگسازی، کاغذسازی، مواد منفجره، کبریتسازی، سم دفع آفت، کود و حشرهکش طلا: جواهر، سکه، دندان، ترانزیستورها و دیودها، هواپیماسازی، صنعت فضا وکاتالیزور فرایندهای شیمیایی نقره: جواهر، سکه، کاغذسازی و کاتالیزور فرایندهای شیمیایی مس: صنعت الکتریکی و الکترونیک، لولهسازی، سکه، ظرف، آلیاژ، رنگ آب و سبز، آبکاری، مواد آرایشی، فرایندهای شیمیایی و محلول شوایتزر(حلال سلولز پنبه) الماس: جواهر، ابزار برنده و سایند و سرمتهی حفاری گرافیت: ساختن بوتهی کورههای فولادسازی، رنگسازی، صنعت برق، نیروگاههای هستهای، واکس و مدادسازی از بسیاری از کانیها نیز فلزهای مهمی به دست میآید یا در فرآیند تولید فلز به کار میروند:.
سیدریت، مانیتیت، هماتیت و لیمونیت(آهن)، اسمیت سونیت و اسفالریت(روی)، سروزیت و گالن(سرب)، کالکوسیت، کالکوپیریت و کوپریت(مس).
ردهبندی فسیلها موجودات زنده را بر اساس برخی ویژگیهای ظاهری طبقهبندی مینمایند.
در طبقهبندیهای استاندارد بر اساس میزان شباهتهای موجودات آنها را در گروههایی به نام تاکسون قرار میدهند و هفت تاکسون مهم و اصلی به شرح زیر معرفی مینمایند.
هر چه میزان شباهت موجودات بیشتر باشد در تاکسونهای مراتب بالاتری قرارمی گیرند.
هفت تاکسون مهم و اصلی عبارتند از : شرایط تشکیل سنگوارها برای فسیل شدن لازم است که بقایا و آثار موجودات زنده به سرعت و پیش از آنکه عوامل محیطی چون حمله موجودات جسدخوار، سائیدگی .
بهم خوردگی توسط امواج، هوازدگی و .........
باعث تخریب آنها شود در زیر رسوبات دفن گردند.
محیط دریایی به دلیل آنکه اعضاء سخت جانوران وقتی در بستر دریا قرار می گیرند آب دریا آنها را از عوامل تخریبی جوی حفظ میکند و رسوبات دریایی به سرعت آنها را میپوشانند شرایط بسیار مناسبی را جهت فسیل شدن مهیا مینماید.
از طریق قرار گرفتن در یخچالهای طبیعی، مدفون شدن داخل صمغ یا کهربا، مدفون شدن در آسفالت طبیعی و یا خشکیدن جسد جانور در محیط گرم و خشک حفظ میگردند.
جثه کوچک، فراوانی در محیط زیست، رسوبگذاری شدید، داشتن اندامهای سخت و مقاوم و اختصاصات تشریحی (بافتی) وشیمیایی از مؤثرترین عوامل در حفظ موجود و تشکیل سنگوارهاند.
اگر چه در بیشتر مواقع اندامهای سخت موجود تبدیل به سنگواره میشوند، اما گاهی اندامهای نرم جاندار نیز حفظ میگردند که اهمیت بسیار زیادی در بررسی موجودات دارند مانند تخم موجودات مختلف از قبیل حشرات، ماهیان غضروفی دایناسورها و ........
حفظ شدن از طریق مدفون شدن در آسفالت در صورتی که نفت خام به سطح زمین راه پیدا کند و در گودالی جمع شود و در معرض نور خورشید قرار گیرد قسمتهای سنگین نفت به صورت آسفالت طبیعی در گودال باقی میماند.
در اثر جریان باد بر روی گودالها از گردوخاک انباشته میشود و یا گاهی آب این چالهها را فرا میگیرد در این حال برخی از جانوران در موقع عبور از روی این چالهها و یا آشامیدن آب در اسفالت طبیعی فرورفته و دفن میشوند و بدین طریق تمامی بدن جانور با گوشت و پوست تبدیل به فسیل میشود.
حفظ شدن از طریق دفن در صمغ یا کهربا جزئیترین اندامهای حشرات و جانورانی که در درون صمغ درختان حبس می شوند، محفوظ باقی میماند و در اثر گذشت زمان هیچگونه تغییری در آنها ایجاد نمیگردد.
مانند فسیل حشرات داخل کهربا که در الیگوسن اروپای شرقی به فراوانی دیده میشود.
گاهی به صورت اتفاقی جانور در زیر شنهای روان و مواد رسی مدفون میشود و در اثر خشکی هوا، گوشت و پوست جانور خشک شده و به صورت فسیل حفظ می شود که اصطلاحاً مومیایی شدن نامیده میشود.
مانند پوست خزندگان که در درون رسوبات حفظ شده است.پ حفظ شدن از طریق قرار گرفتن در یخچالهای طبیعی در دورههای یخچالی و حتی تحت تأثیر تغییر شرایط آب و هوایی و سرد شدن محیط، موجوداتی که توانایی تطابق با شرایط جدید را نداشتهاند نابود و گاهی در درون یخها مدفون شدهاند.
مانند اجساد کامل ماموتهای دوره پلیستوسن که در نتیجه یخبندان به صورت کامل با گوشت و پوست و محتویات درون معدههایشان باقی ماندهاند و برای اولین بار در سال 1799 در یخهای سیبری پیدا شدند سلسلهKingdomشاخهPhylumردهClassراستهOrderتیرهFamilyجنسGenusگونهSpecis نمایی از فسیل یک ماهی نمونه ای از تخم فسیل شده نمایی از فسیل در آسفالت طبیعی فسیل شدن بر اثر گرما نمایی از فسیلی در یخچالهای طبیعی