دانلود تحقیق زندگینامه شیخ احمد جام

شیخ الاسلام ابونصر احمد بن ابوالحسن بن احمد بن محمد نامقی جامی معروف به احمد ژنده پیل یا احمد جام از بزرگان مشایخ عرفان ایرانی در نیمه دوم قرن پنجم و نیمه اول قرن ششم هجری است.

وی در سال 441 هجری در قریه نامق یا نامه از توابع جام از اعمال ترشیز ولادت یافت.

پدرانش برزگر بودند و او در جوانی آمی بود و در نوشخواری و میگساری افراط می کرد.

سرانجام در بیست و دو سالگی توبه کرد و وارد حلقه تصوف شد.

دوازده سال در کوه نامق و شش سال در کوه بیزد در خاک جام بخلوت نشست و سپس بنای ارشاد را گذاشت.

نخست در سرخس و استاد و زورآباد بود و در ضمن سفرهایی به هرات و نیشابور و بوزجان و مرو و باخرز و بسطام کرد و به حج رفت.

سرانجام به روستای معدآباد در سرزمین جام رفت و در همانجا به سال 536 هجری در 95 سالگی زندگی را بدرود گفت.

در بیرون دروازه معدآباد بخاک سپرده شد.

مزار وی هم اکنون در همان ناحیه که امروز تربت خوانده میشود برپاست، و زیارتگاهست و بهمین جهت آن محل را تربت جام میخوانند.

ساختمان آرامگاه وی را ملک غیاث الدین محمد کرت در سال 719 هجری ساخته است.

شیخ احمد جام به روایات فرزند شیخ احمد جام به محض ورود به تربت جام حال و هواى خاصى به آدم روى مى‏آورد پاکیزگى فضاى مجموعه تربت جام انسان را سبک‏بال‏مى‏سازد و در میان جمعى از مهربان‏ترین مخلوقات روى زمین تصور مى‏کنم در گهواره‏اى مملو از صفا و محبت به هر سوى کشیده‏مى‏شوم.

در دفتر کار حاج آقا شرف‏الدین حاج الاحمدى فرزند شیخ احمد جام و تولیت مجموعه پاى صحبت گرم و دلنوازى نشسته‏ام با جان‏و دل مى‏شنوم.

«حضرت شیخ احمد جام قدس سره از اولاد حضرت جریربن عبداللّه وجلى، از اصحاب بزرگ پیامبر گرامى اسلام بوده است.اصل‏شان از یمن بوده، جریر هنگامى که در سال آخر بعثت به حضور حضرت پیامبر اسلام مشرف شد، حضرت رسول رداى مبارک را برروى زمین پهن کردند و فرمودند، جریر روى ردا بنشیند و حدیث مشهورى بر این واقعه وجود دارد که حضرت پیامبر فرمود: هرگاه بزرگ‏قومى نزد شما آمد او را اکرام کنید.

«حضرت شیخ احمد جام قدس سره از اولاد حضرت جریربن عبداللّه وجلى، از اصحاب بزرگ پیامبر گرامى اسلام بوده است.اصل‏شان از یمن بوده، جریر هنگامى که در سال آخر بعثت به حضور حضرت پیامبر اسلام مشرف شد، حضرت رسول رداى مبارک را برروى زمین پهن کردند و فرمودند، جریر روى ردا بنشیند و حدیث مشهورى بر این واقعه وجود دارد که حضرت پیامبر فرمود: هرگاه بزرگ‏قومى نزد شما آمد او را اکرام کنید.

این حدیث در مورد جریربن عبداللّه اتفاق افتاده است.» حاج آقا شرف‏الدین جامى الاحمدى تولیت مجموعه مزار، امام جمعه، رهبر معنوى و قاضى شرع مردم تربت جام که با 23 واسطه‏شجره‏اش به شیخ احمد جام مى‏رسد مردى وارسته و عارفى بزرگوار است که فیض محضرش لذت فراوانى دارد.

روحانى خوش بیان دریک محیط آرام‏بخش و ساده که محل کار وى و خانه امید هزاران انسان با خدایى است که براى حل مشکلات خود به آنجا روى‏مى‏آورند، با شور و هیجان خاصى از جد بزرگوار خود براى «گردشگرى» حکایت مى‏کند: «حضرت شیخ احمد جام ششمین نسل از حضرت جریربن عبداللّه در ماه محرم سال 440 هجرى قمرى در قریه نامق ترشیز(کاشمر) چشم به جهان گشود پدرش ابوالحسن نام داشت و «بونصر» کنیه‏اش بود.

جوانى رشید و پهلوان و خوش اندام بود و مانندهمسالانش به تقاضاى جوانى به عیش و عشرت مى‏پرداخت.

در 22 سالگى واقعه‏اى پیش آمد.

او و یارانش پس از توبه از رفتار گذشته‏خود هر یک به سویى روى نهادند و عزلت پیشه کردند و احمد جوان 12 سال در وههاى نامق و 6 سال در میان کوه بزد در غرب تربت‏جام خلوت‏نشین شد و به تزکیه نفس پرداخت و به مدد بارقه‏اى الهى در وادى تقوا گام نهاد.» هنگامى که به بناى مسجد نور در بالاى تپه معدآباد اراده کرد و گفت مى‏خواهد آب زراعتى را از پایین به بالاى تپه ببرد حیرت کردندو چه‏بسا او را دیوانه تصور کردند و زارع مالک آب وقتى از تصمیم شیخ باخبر شد به او پرخاش کرد و با بیل به سرش کوبید.

شیخ به اوگفت: اى غول!

و با کشیدن عصایش بر روى زمین آب را به بالاى تپه منتقل ساخت.

مردى که با بیل به سر شیخ زده بود با دیدن کرامات‏شیخ لقب غول را که از شیخ دریافت کرده بود با افتخار براى خود و فرزندانش نگهداشت که هنوز هم فامیل غول احمدى در تربت جام‏وجود دارد.

هنگام پوشش سقف مسجد یکى از چوبها کوتاهتر از چوبهاى دیگر بود از شیخ کمک‏خواستند، شیخ یک طرف چوب را به دست خود گرفت و سر دیگر چوب را به شخصى‏واگذاشت و گفت چوب را بکش و زمانى که چوب را کشیدند بلندتر شد.

حتى یک متر از دیوارهم بیرون آمد.

هنوز این چوب در بالاى مسجد مشاهده مى‏شود.

شیخ که به اقصى نقاط جهان هجرت کرده بود در روستاى معدآباد خانقاهى براى موعظه وتدریس مریدانش احداث کرد.

روستاى ساده معدآباد به برکت وجود شیخ احمد رونق یافت و بعدها با استقبال زائران ومریدان و ارادتمندان وى از اهمیت فراوانى برخوردار شد و جاى شهر اصلى جام را گرفت.

«زمانى هم شیخ در کوچه‏هاى سرخس آواز حکیمانیم، حکیمانیم و طبیبانیم سر مى‏داد وبیمارانى را که دچار مرضهاى صب‏العلاج بودند شفا مى‏بخشید پس از شفا یافتن بیمارش، او رااز خانه بیرون مى‏آورد و همراهش در کوچه‏ها راه مى‏رفت.

«در زمان حیات ایشان سلطان سنجر سلجوقى که به منظور دفع اسماعیلیه به بوژگان تربت‏جام وارد شده بود شنید که شخصى به نام احمد اهل کرامات و خوارق عادت است.

سلطان‏سنجر او را نزد خود مى‏خواند.

شیخ به فرستاده مى‏گوید ما با سلطان کارى نداریم اگر او کارى‏دارد بیاید!

سلطان سنجر از شنیدن ماجرا خشمگین مى‏شود و تصمیم مى‏گیرد مامورانى براى‏جلب شیخ اعزام کند.

در این هنگام به سلطان خبر مى‏رسد که همه اسب‏هاى سپاه دچار بیمارى‏وحشتناکى شده‏اند.

سلطان با تصور ارتباط بیمارى اسبها با بى‏احترامى به شیخ از جلب او صرف‏نظر کرده و خود با وزرا و امیران به دیدار شیخ عزیمت مى‏کند.

شیخ در خانقاه مشغول نظارت برکار بناها و کارگران بود که سلطان و همراهانشان از راه مى‏رسند.

شیخ مشتى از تراشه‏هاى رنده‏شده چوب را بر مى‏دارد و در حالى که مى‏گوید احمد را جز این بضاعتى نیست آن را روى سرسلطان مى‏ریزد.

تراشه‏ها با رسیدن به زمین به دانه‏هاى طلا تبدیل مى‏شود.

سلطان از مشاهده کرامات شیخ وحشت مى‏کند و با هیجان دست شیخ را مى‏بوسد و مریداو مى‏شود و ناوه‏اى را پر از گل مى‏کند روى دوسشش مى‏گذارد و به پشت بام خانقاه مى‏برد ومى‏گوید مى‏خواهم در قیامت جزو ناوه کشان احمد باشم.» «شیخ در عرفان و طریقت هم مرید اویسى حضرت على بن موسى الرضا بود.

اجداد مامحب اهل بیت بودند کما اینکه جریربن عبداللّه در رکاب حضرت على (ع) با دشمنان اسلام‏جنگیده است.» مذهب شیخ احمد حنیفى بوده است ولى عده‏اى از اولاد او شیعه و عده‏اى هم اهل سنت‏هستند.

که در اطراف و اکناف جهان از جمله ایتالیا، مصر، یمن، عربستان، پاکستان و هندوستان‏پراکنده‏اند.

شیخ فنا فى اللّه بوده و چنین شخصیت‏هایى اصل اسلامند و به قول شاعر معروف: چنان با نیک و بد سر کن که بعد از مردنت «عرفى» مسلمانت به زمزم شوید و هندو بسوزاند «عرفى شیرازى» شیخ داراى چندین تالیف است و دیوان اشعارى هم دارد که دو بیت از شعر دیوان او چنین‏است: گر منظر افلاک شود مسکن تو وز کوثر اگر سرشته باشد گل تو چون مهر على نباشد اندر دل تو مسکین تو و سعى‏هاى بى‏حاصل تو «کرامات شیخ سبب شد که به تدریج منکران سرسخت تابع وى شدند.

شیخ پس از سفرهاى‏زیاد هنگامى که در 80 سالگى قصد سفر حجاز داشت در میان راه وقایعى پیش آمد که به دیارخود بازگشت و پس از چند سال هدایت مریدان به رحمت ایزدى پیوست».

وقتى صحبت حاج آقاى شرف‏الدین جامى الاحمدى تولیت تربت جام به اینجا رسید اظهارداشت: «تولیت مجموعه مزار شیخ احمد جام طبق وصیت اولیه از اعلم و ازهد و ارشد اولاد متولى‏با رعایت سلسله مراتب در هر نسل با انجام مراسم باشکوهى از پدر به فرزند منتقل مى‏شود.» تولیت مجموعه مزار شیخ احمد جام مى‏گوید: متاسفانه مدتى است این مجموعه غریب‏مانده است و هیچگونه تلاشى براى رونق آن نشده و بودجه‏اى معین نگردیده است.

سند اوقاف‏مجموعه را هم در سال 1312 به عنوان امانت از سوى اوقاف خراسان گرفتند ولى هرگز پس‏ندادند و همچنان اوقاف مجموعه را تحویل نداده‏اند.

پس از آن که شیخ احمد نامقی ـ عارف مشهور ـ در سال 536 هـ.ق.

درگذشت ، او را در جلوی دروازه معدآباد به خاک سپردند.

قبر شیخ که امروزه در جلوی ایوان قرار گرفته ، با اجر و گچ به طول 20/5 و عرض حدود 2 و ارتفاع حدود 1 متر ساخته شده است و در کنار آن ، درخت پسته کوهی کهنسالی قرار دارد که زایران تربت شیخ ، اعتقاد خاصی بدان دارند .

دو سنگ قبر افراشته سفید رنگ بر بالای سر و پایین پای مرقد وی نشانده‌اند که بر روی آن‌ها کتیبه‌هایی به خط کوفی و نستعلیق نوشته شده است و حواشی و قسمت‌های مختلف آن با گل و برگ و طرح مارپیچی و مقرنس زینت یافته است .

بر گرداگرد مزار شیخ ، معجری سفید رنگ به طول 8 متر و ارتفاع 50 سانتی‌متر کشیده‌اند و به فافصله هر یک متر آن ، ستون سنگی سیاه رنگی قرار داده‌اند که تعداد آن‌ها 18 عدد است و بر روی برخی از آن‌ها که در جبهه رو به روی صحن قرار دارند ، کتیبه‌هایی به خط ثلث و نستعلیق دیده می‌شود.

تربت جام، گنجینه ای از هنر معماری تربت جام در بخش شمالی کوهستانی است و رشته کوههای معروف شاه نشین بر آن تکیه زده اند.

مجموعه معماری مزار شیخ احمد جام حاوی اطلاعاتی ارزشمند در زمینه شناخت، تحول و نحوه معماری و هنر دوره اسلامی در شرق خراسان است.

شهرستان تربت جام با مساحت تقریبی 8184 کیلومتر مربع در شرق استان خراسان قرارداد.

این شهرستان از شمال به مشهد، از شرق به رودخانه هریرود و ادامه آن به جنوب مرز افغانستان و شهرستان تایباد و از غرب به شهرستان تربت حیدریه و فریمان محدود می شود.

فاصله تربت جام تا مرز افغانستان 66 کیلومتر است که در مسیر جاده آسفالته مشهد، فریمان، تایباد به فاصله 161 کیلومتری جنوب شرقی شهر مشهد قرار گرفته است .

مرکز این شهرستان تربت جام است و براساس آخرین تقسیمات کشوری دارای 3 بخش مرکزی ، صالح آباد و نصرآباد، 10 دهستان و 447 آبادی است .

چهره اقلیمی شهرستان تربت جام در بخش شمالی، کوهستانی است و رشته کوههای معروف شاه نشین بر آن تکیه زده اند، در جنوب و غرب نیز کوههای باخرز وبزد واقع است.

قله های شاه نشین با ارتفاع تقریبی 2080 متر و عرض 48 کیلومتر به صورت پدیده ای طبیعی با وضع شمال غربی و جنوب شرقی بین تربت جام و بخش جنت آباد قرار گرفته است.

این رشته کوه دارای جنگل های طبیعی پسته بوده و پر آب ترین کوهستان منطقه تربت جام به شمار می آید.

مجموعه معماری مزار شیخ احمد جام بناهای این مجموعه در جبهه شرقی شهر تربت جام قرار گرفته و حاوی اطلاعاتی ارزشمند در زمینه شناخت.

تحول، نحوه معماری و هنر دوره اسلامی در شرق خراسان است.

این مجموعه مشتمل بر 10 فضای معماری برگرد یک صحن وسیع مرکزی است.

مهمترین و با شکوهترین فضاهای معماری این مکان در مجاور آرامگاه شیخ بنا شده که گنبد خانه، ایوان، مسجد کرمانی و گنبد سفید از آن جمله است.

گنبد خانه » به استناد متون کهن تاریخی و بررسی های انجام شده «گنبد خانه» پیش از ابنیه دیگر توسط اعقاب سلطان سنجر سلجوقی به سال 633 ه' .

ق پایه ریزی شد و به همت «غیاث الدین محمد بن محمد بن ابوبکر کرت» توسعه یافت و تزیینات آن نیز تواما تکمیل شد.

فضای داخلی گنبد خانه با نقاشی های رنگارنگ و زیبا روی گچ زینت یافته و تاریخ های 763 و 771 ه'.

ق بر انتهای کتیبه ها حکایت از مرمت و بازسازی بنا دارد.

نام نقاش و معمار بنا نیز در داخل قابی دایره شکل که بر دیوار نصب شده، آمده است.

»ساختار معماری «گنبد خانه» یادآور طرح مقبره سلطان سنجر در مرو است.

گنبد بنا نیز با تلفیقی موزون از سه کنج و چهار طاق نمای هشت ضلعی ایجاد شده که سطح زیرین آن با تزیینات کاربندی پوشش یافته است.

ایوان » این قسمت از مجموعه با ارتفاعی حدود 30 متر توسط «شمس الدین مطهر بن شهاب الدین اسماعیل بن قطب الدین محمدبن شمس الدین مطهر بن احمد جامی» در نیمه اول قرن هشتم هجری بنیاد یافته که وی قبل از پایان گرفتن بنای ایوان دارفانی را وداع گفت و ادامه کار توسط فرزندش «غیاث الدین بن مطهر» دنبال شد و به اتمام رسید.

بلندی ایوان و کاشیکاری های متنوع به صورت شش گوش مزین به گل، برگ و ستاره شانزده پر به رنگ های سیاه، لاجوردی و فیروزه ای بر زمینه سفید شکوه و عظمت ویژه ای به ایوان و مجموعه بنا بخشیده است.

سر در ایوان در سال 1022 ه' .

ق به امر شاه عباس اول صفوی کاشیکاری شد و در سال های اخیر نیز فرسایش و نواقص کاشی های این تزیینات به همت هنرمندان متبحر خراسانی ترمیم شده است.

فضای معماری «ایوان» در مجاورت «گنبد خانه» با سقفی نیم گنبدی و تزیینات کاربندی با دو ورودی مستقل، مسیر ارتباطی به بناهای طرفین خود «مسجد کرمانی» و «گنبد سفید» را پدید آورده است.

ظاهرا نام قدیمی ایوان «طاق درب» بوده و شواهد معماری و مصالح نشانگر دو مرحله ای بودن ساخت آن است.

مسجد کرمانی « این بنا در سمت چپ ایوان قرار دارد و ظاهرا نام آن منسوب به سازنده بنا «خواجه زکی بن محمد بن مسعود کرمانی» است.

مسجد کرمانی با ابعاد 17 * 10/70 متر مشتمل بر شاه نشین در وسط هر ضلع و سه چله خانه در زوایای شرقی و غربی است که در شاه نشین واقع در ضلع غربی زیباترین عنصر معماری یعنی محراب گچبری و نفیس آن ساخته شده است که از شاهکارهای قرن هشتم هجری به شمار می آید.

بر آزاره دیوارها نیز یک رشته کتیبه عالی نقش بسته و براسپرها قاب های مشبک گچبری تعبیه شده که حکایت از مهارت و درایت سازندگان آن دارد.

شاه نشین های واقع در در زوایای جنوبی و شمالی دارای پوشش نیم گنبدی بوده و وجود طاق و تویزه، ایجاد گنبد برروی آن ها را ممکن ساخته است.

مسجد عتیق « این بنا با ابعاد 19 * 25/50 متر در ضلع جنوب غربی بنای » گنبد خانه قرار دارد.

فضاهای معماری مسجد مشتمل بر شبستانی گنبددار شامل 5 رواق است .

ظاهرا در گذشته گنبدی برفراز بنا ساخته شده بود که بعدها رو به ویرانی نهاد.

در امتداد هر دو رواق.

اتاق های دواشکوپه ای قرار دارد که پوشش سقف این رواق ها با یک سری تویزه و طاق های خوانچه پوش به وجود آمده است.

آن چه از معماری بنابر جای مانده، حکایت از آن دارد که تنها دو دهانه غربی گنبد مقابل محراب دارای تزییناتی شامل گچبریهای مطبق اسلیمی براتاق های رواق محراب، رنگ های الوان برروی اندود گچ، ستون نماها با طرح مارپیچ و کاشی سفید و آبی در اطراف محوطه محراب متمرکز بوده است.

بنابر شواهد موجود سبک بنا به معماری سده هشتم نزدیکتر است.

در متون، بانی خیر مسجد عتیق را « رضی الدین احمد متولی» عنوان کرده اند.

مدرسه امیر جلال الدین فیروزشاه یا گنبد سبز از ابنیه مشرف برصحن مزار جام گنبد فیروزشاهی یا گنبد سبز است.

این بنا در شمال غربی مجموعه واقع شده و از سمت جنوب شرقی به آن مجموعه متصل است.

بنا دارای نقشه ای چلپایی شکل (صلیبی) و چهار ایوانی است که برفراز آن گنبدی مرتفع و فیروزه ای رنگ قرار گرفته است.

همچنین گنبد خانه ای چهار اتاقی شکل به ابعاد 10/5 * 10/5 متر با چهار فضای شاه نشین و دو اتاق نما در بخش های شرقی و غربی این قسمت ها ایجاد شده که در اتاق نمای غربی آن محرابی وجود داشته است و امروزه از آن همه تنها بخشی از حاشیه قوس آن برجای مانده است.

از عناصر مهم معماری این بنا پوشش سقف آن است که با به کارگیری سه کنج ها و کاربندی به شیوه ای بسیار بدیع و زیبا ساخته شده است.

در کنار آن گنبد خانه ای به ابعاد 3/5 * 7 متر قرار گرفته مشتمل بر دو شاه نشین و محرابی با طرح نیمه هشت وجهی با پوشش مسقف کاربندی شده که دو پوسته با ساقه ای بلند برروی آن ایجاد شده است.

بنا دارای تزیینات زیبای کاشیکاری و مدرسه ای است که توسط جلال الدین فیروزشاه در سال 844 ه،.

ق بنا شده است .

برخی گنبد فیروزشاهی یا گنبد سبز را بقعه ای می دانند که بر روی سردابه ای برپا شده است.

مزار شیخ احمد جام مزار این صوفی بزرگ در مقابل ایوان رفیع و باشکوه مجموعه، درزیر سایه درختی کهنسال قرار دارد .

در حال حاضر براطراف مزار شیخ محجری سفید به طول 8 متر و ارتفاع 50 سانتی متر ایجاد شده که به فاصله هریک متر آن ستونی سنگی به رنگ سیاه با کتیبه هایی به خط ثلث و نستعلیق تعبیه شده است.

قبر شیخ احمد نیز با طول 5/20 و عرض 2 متر به صورت سکو مشخص شده است.

دو سنگ افراشته سفید بربالای سر و پایین پای مزار تعبیه شده که بر روی آنها کتیبه هایی به خط کوفی و با قلم زیبای نستعلیق نگاشته شده است.

همچنین سنگ ها مزین به گل و برگ و طرح های مارپیچی و مقرنس است.

مسجد جامع نو این مسجد در جانب غربی مزار واقع است که با یک مقصوره چلیپا شکل و شبستان های ستون دار طرفین صحن، فضایی مذهبی را شکل می دهد.

رواق شرقی این بنا با مسجد عتیق پیوند خورده و ظاهرا تنها بخش قدیمی مسجد، گنبد مقصوره است که بنیانگذار آن جلال الدین فیروز شاه به سال 846 ه،.

ق است .

در بخش خلفی دیوار گنبد خانه، کتیبه ای با قلم شیوای ثلث به رنگ سفید برزمینه ای فیروزه ای برجای مانده که حاوی نام معمار بنا و تاریخ ساخت آن با عبارت عمل العبدالضعیف حاجی زین ابن محمود الجامع الشیرازی سنه 864 ه،.

آب انبار در مجاورت فضای ورودی به مجموعه ابنیه مزار شیخ احمد جام، آب انبار و متعلقات آن قرار دارد که در عهد شاه عباس صفوی به سال 1010 ه،.

ق براساس کتیبه ای که به قلم شیوای نستعلیق برجسته بر روی گچ نگاشته شده، به همت «فیروز جنگ ابن حسین» از سرداران شاه عباس ساخته شده است.

در طرفین ورودی آب انبار ایوانچه هایی به عنوان بارانداز و بیتوته مسافران و زایران شیخ جام و به فاصله کمی از آن نیز بنایی دوطبقه آجری.

احتمالا به عنوان اقامتگاه و لنگر درویشان ساخته شده است.

مسجد و مقبره خواجه عزیزالله » در انتهای خیابان کشتارگاه و به فاصله حدود 300 متری مجموعه معماری آرامگاه شیخ احمد جام ، یک مجموعه معماری زیبای دیگر از دوران صفویه برجای مانده که مشتمل بر یک آرامگاه و یک مسجد است.

آرامگاه دارای نقشه مربع است و ورودی آن از انتهای یک ایوان به درون باز می شود.

این بنای ساده و بی پیرایه عاری از تزیینات بوده و بر دیواره های آن چله خانه هایی تعبیه شده است.

رباط جام رباط جام در سمت جنوبی خیابان کوثری شهر تربت جام قرار دارد که به صورت یک بنای چهار ایوانی ساخته شده است.

در حال حاضر ورودی آن به سمت شمال باز می شود اما به احتمال بسیار درگاه اصلی رباط در ضلع غربی آن بوده و بعدها ورودی جدید در آن تعبیه شده است.

فضای ورودی رباط به یک هشتی منتهی می شود و ایوان های شمالی و جنوبی آن در ادامه به فضاهایی وسیع می رسد که این نقاط به کمک پایه های آجری به چشمه اتاق ها تبدیل شده و کاربری آن نیز اصطبل بوده است.

همچنین فضای داخلی بنا شامل ایوان ها و ایوانچه هایی است که هریک به حجره ای منتهی می شود.

نمای بیرونی رباط علاوه بر دیوار اصلی بنا دارای سه برج است که در زوایای شمال شرقی، جنوب شرقی و برجی به شکل نیم استوانه ای بر روی دیوار شمالی و کناره غربی ورودی شمالی ایجاد شده است.

از بخش های مهم این بنا فضای شاه نشین آن است که بر بخش فوقانی هشتی ورودی غربی با پوشش گنبد عرقچین با تزیینات کاربندی ساخته شده است.

با توجه به سبک معماری بنا می توان آن را از جمله آثار معماری برجا مانده از دوران تیموریان دانست و به احتمال زیاد از معدود ابنیه ای است که به همت امیر علیشیر نوایی، وزیر سلطان حسین بایقرا بنیاد شده است.

آرامگاه شیخ ابوذر بوزجانی در ابتدای ورودی به محوطه شهر قدیم بوزجان در ضلع شمال شرقی بقایای برجای مانده از حوادث تاریخی و در میان قبرستان قدیمی برفراز تپه ای کم ارتفاع بنای آجری مقبره شیخ ابوذر بوزجانی واقع است.

در قرن چهارم هجری بوزجان از چنان جایگاهی برخوردار بود که توانست شخصیت های علمی و فرهنگی بزرگی را در دامان خود پرورش دهد.

یکی از آن فرزانگان «ابوالوفا محمدبن یحیی بن اسماعیل بن عباس بوزجانی» ریاضی دان و ستاره شناس ایرانی بود.

وی در سال 329 ه،.

ق در شهر بوزجان پا به عرصه وجود گذاشت و بعد از طی دوره های علمی رهسپار بغداد شد و در رصدخانه آن شهر به مطالعه و تحقیق پرداخت.

ابوالوفا بوزجانی بر «جبر خوارزمی» شرحی فاضلانه نوشت و برای نخستین بار با بهره گیری از پرگار تعدادی از مسایل را حل کرد.

بوزجانی و تالیفات ارزشمند وی از چنان جایگاه و موقعیت و اهمیتی در مجامع علمی جهان برخوردار است که یکی از دهانه های آتشفشان کره ماه به اسم او نام گذاری شده است.

آرامگاه فعلی این عالم بزرگ مشتمل بر ایوان ورودی و فضای داخلی ساده ای است که در دوره قاجار بنیاد گرفته است.

مجموعه تاریخی لنگر در ضلع جنوبی روستای لنگر به فاصله حدود 25 کیلومتری شمال غربی تربت جام، ابنیه های با ارزشی قرار دارد که آرامگاه قاسم انوار، بنایی آجری بر فراز برکه لنگر (آب انبار) و تپه لنگر از آن جمله اند.

معین الدین قاسم انوار از عارفان و شاعران سده هشتم هجری بوده است.

بنای مقبره وی در عین سادگی از عظمت و شکوه خاصی برخوردار است.

فضاهای معماری این بنا شامل ایوان رفیع، خانقاه و گنبد خانه است.

به استناد روایات تاریخی این بنا در ابتدا خانقاه بوده و بعدها به عنوان آرامگاه مورد استفاده قرار گرفته است.

این بنای معتبر نمونه بارزی از معماری اواخر دوران تیموری است و از جمله ابنیه ای است که به امر امیر علیشیرنوایی برپا شده است.

برکه لنگر نیز که همزمان با مقبره قاسم انوار در این مکان ساخته شده است بنایی است آجری با پلان مستطیل شکل و گنبدی دورچین به صورت شلجمی که فضای داخلی آن دارای حوضچه ای مستطیل شکل است که در گذشته سمت غربی آن دارای دو ایوان بوده و ضلع شرقی نیز تالارها و اتاق هایی داشته است و محل مناسبی برای آسایش و اتراق مسافران بوده است.

از دیگر بخش های این مجموعه آثار و بقایای درهم ریخته ابنیه ای است که به تپه لنگر معروف است.

در حال حاضر آوارهایی به صورت دیوارهای قطور که احتمالا مربوط به حصار اصلی این مکان بوده برجای مانده است.

مجموعه تاریخی لنگر مجموعه ابنیه درهم ریخته و پراکنده این محوطه که در فاصله 27 کیلومتری شمال غربی تربت جام و در جنوب «جام رود» واقع است.

حکایت ازرونق و آبادانی آن در سده های گذشته دارد.

این مکان را به اعتبار بقایای ارگ رفیعی که در محل مشهود است، قلعه خرگرد نیز می نامند.

این محوطه اسلامی دارای مقدار زیادی سفال و قطعات کاشی و آجر به صورت پراکنده بوده که در مرکز آن ارگ عظیمی وجود داشته است.

آنچه از معماری ارگ به جای مانده حکایت از چند اشکویه بودن این قسمت می کند.

درحال حاضر از برج های نگهبانی مدور اثری نیست اما بقایایی آن تا حدودی مشخص به چشم می خورد.

این شهر دراوایل قرن هفتم هجری توسط مغولان ویران شد و پس از مدتی دوباره سامان گرفت و بعدها درهجوم اشرف افغان در پایان دوره صفویه ویران شد و نشانی از آن باقی نماند.سفال های پراکنده برروی محوطه خرگرد، قرون اولیه اسلامی تا پایان دوره صفویه را شامل می شود.

رباط سمنگان » رباط سمنگان از جمله کاروانسراهای سرپوشیده ای است که برکنار راه قدیم سنگ بست به هرات قرار داشته و اکنون در میانه روستای سمنگان به فاصله 54 کیلومتری شمال شهر تربت جام واقع است.

نقشه این رباط به صورت مستطیل به طول 48/60 و به عرض 38/70 متر است .

ورودی بنا از سمت شمال و از انتهای ایوان بلندی است.

در سمت جنوبی رباط فضای بازی قرار دارد که احتمالا بارانداز بوده است.

همچنین بر چهار گوشه رباط برج استونه ای ایجاد شده که در واقع پشتیبان دیوار نیز به شمار می آید.

پس از ورودی، هشتی رباط به صورت فضایی هشت ضلعی ساخته شده که دارای گنبدی بلند است.

فضای داخلی بنا مجموعه ای از اتاق ها و چشمه اتاق هاست.

این بنا اگر چه بسیار اساسی و محکم ساخته شده اما فاقد شاه نشین است.

فقط بر دو ایوان ورودی دو کتیبه معقلی نوشته شده که نمای زیبایی به بنا داده است.

برروی جرز سمت راست کلمه «علی» و برروی جرز سمت چپ کلمه «محمد» نگاشته شده که هردو درمرکز به یک چلیپای شکسته منتهی می شوند با توجه به فرم اتاق ها به نظر می رسد که بنا متعلق به اواخر دوران تیموری یا اوایل دوران صفویه باشد.

مقبره میر غیاث الدین » در مجاورت گورستان قدیمی روستای بزد به فاصله 19 کیلومتری جنوب تربت جام بنای آجریی وجود دارد که به «مقبره میرغیاث الدین» معروف است.

این بنا شامل ایوان نسبتا بلند ورودی، دوایوانچه در طرفین ایوان و یک گنبد خانه و چهار ایوان، با گنبدی نسبتا کوتاه است.

بردیوار جنوب غربی گنبد خانه محراب کوچکی تعبیه شده با گچبری ساده و مزین به کاربندی که بر دو سمت محراب دو قاب برجسته دایره با کتیبه نصب شده و فقط کلمه الله و برخی حروف الفبایی آن قابل تشخیص است.

بر ازاره دیوار باند عریضی به رنگ قرمز بنا را دور زده که ظاهرا محل کتیبه است اما در حال حاضر کتیبه در آن دیده نمی شود.

بنا، سبک و سیاق دوران تیموری را دارد.

در حال حاضر سنگ قبری برروی بلندی مقبره جلوی ایوان وجود ندارد و تنها دو سنگ قبل در مجاورت بنا که در داخل گورستان واقع شده حاوی نام و تاریخ فوت به این شرح است.

غیاث الدین محمد ولد مرحوم سلطان محمود الف سبعین و سبعه( 1077 « این بنا از نظر نقشه با مزار مولانا ابوبکر تایبادی در تایباد قابل مقایسه است.

» زیارتگاه شیخ احمد جام در تربت جام درجاده مشهد به هرات قرار دارد و مشتمل بر 10 بنای تاریخی است.

گروه استان‌ها: شیخ‌الاسلام ابونصر احمد بن ابی الحسن بن محمد بن حریر بن عبدالله بن لیث بن نامقی جامی ترشیزی معروف به «ژنده پیل»، از مشایخ صوفیه ایران در دوران سلجوقیان بود.

او متولد نامق از توابع کاشمر و متوفی در قصبه سعدآباد جام بود.

از بیست و دو سالگی به کسوت تصوف درآمد و به ارشاد مردم پرداخت و 12 سال ریاضت کشید.

او با غزالی عدی بن مسافر و عین‌القضاه همدانی و سنایی معاصر بود به شهرهای خراسان سفر کرد و در نهایت در جام وفات یافت.

گمان نمی‌رود در میان شاعران فارسی زبان کسی به اندازه نورالدین عبدالرحمن جامی در روزگار خود با خشت و احترام زیسته باشد البته او شاعر و عارف و دانشمندی نامور و دارای آثار معتبر بود اما در شهر هرات در عصر تیموریان به مناسبت آبادانی و مرکزیت علمی و فرهنگی فضلا و علمای بسیاری می‌زیسته‌اند که هیچ یک به اشتهار و اعتبار جامی نائل نشده‌اند.

احاطه جامی بر ادب فارسی و عرب و معارف اسلامی و تنوع آثار چهل و پنجگانه او به شعر و نثر در زمینه تفسیر، فقه، حدیث، حکمت، عرفان، اخلاق، فنون ادبی، شرح حال بزرگان و جز آن حاکی از پهنه وسیع دانش و معرفت اوست.

وی با همه حشمت و عزت در نزد پادشاهان و بزرگان و عموم مردم و اشتهار و علو مقام معنوی در خوراک و پوشاک، رفتار و گفت و شنود با دیگران در نهایت سادگی و وارستگی می‌زیست.

مقام جامی در آفاق شعر کهن فارسی و انواع رایج در آن به درجه‌ای است که او را به حق «خاتم الشعرا» نامیده‌اند.

از تالیفات او می‌توان به مقامات ژنده پیل، انس التابئین، رساله سراج السائرین، فتوح القلوب، روضه المومنین، کنوژالحکمه، مفتاح النجاه، هفت اورنگ و دیوان اشعار او اشاره کرد.

زیارتگاه احمدبن الحسن شیخ احمد جام (441 _ 536 ه.ق) در شهرستان تربت جام، در میان جاده مشهد به هرات قرار دارد و مشتمل بر 10 بنای تاریخی است (مرقد شیخ _ گنبدخانه _ مسجد عتیق _ خانقاه، سراچه و مدرسه فریوند _ مسجد کرمانی _ گنبد سفید _ خانقاه‌های تیمور _‌ مدرسه امیر جلال الدین فیروز‌شاه (گنبد سبز) _ مسجد نو _ مدرسه امیرشاه ملک که این بناها در اطراف یک چاه وسیع مجتمع شده است.

قبر خود شیخ بدون هیچگونه بنایی به صورت روباز در مقابل ایوان عظیمی قرار دارد.

پس از آن که شیخ احمد جامی نامقی عارف مشهور _ در سال 536 ه..ق در گذشت او را در جلوی دروازه سعدآباد به خاک سپردند.

قبر شیخ که امروز در جلوی ایوان قرار گرفته با آجر و گچ به طول 20/5 و عرض حدود 2 متر و ارتفاع حدود 1 متر ساخته شده است و در کنار آن، درخت پسته کوهی کهنسالی قرار دارد که زایران تربت شیخ اعتقاد خاصی بدان دارد.

دو سنگ قبر افراشته سفید رنگ بر بالای سر و پایین پای مرقد وی نشانده‌اند که روی آنها کتیبه‌هایی به خط کوفی و نستعلیق نوشته شده است و حواشی و قسمت‌های مختلف آن با گل و برگ و طرح مارپیچی و مقرنس زینت یافته است.

بر گرداگرد مزار شیخ معجری سفید رنگ به طول 8 متر و ارتفاع 50 سانتی متر کشیده‌اند و به فاصله هر یک متر آن، ستون سنگی سیاه رنگی قرار داده‌اند که تعداد آنها 18 عدد است و روی برخی از آنها که در جبهه روبه‌روی صحن قرار دارد کتیبه‌هایی به خط ثلث و نستعلیق دیده می‌شود.

زیارتگاه شیخ احمد، یکی از بزرگترین مراکز زیارتی شرق ایران است که در قرن نهم هجری به اوج شکوفایی خود رسید.

مجموعه مشتمل بر ساختمان‌هایی است که در اضلاع غربی و شمالی، حیاطی مستطیل شکل و بزرگ گرد آمده است و در قلب مجموعه، گنبدخانه با ایوانی در جلوی آن قرار دارد.

در طرفین ایوان دو بنا به نام‌های مسجد کرمانی و گنبد سفید یا مسجد رواق قرار دارد.

در جبهه غربی گنبدخانه، سراچه، در سمت شرق آن مسجد عتیق و در جبهه جنوبی مسجد جامع جدید واقع شده است که شبستان گنبددار آن با گنبدخانه مزار روی یک محور که از در ورودی مجموعه شروع می‌شود قرار دارند.

در جبهه غربی صحن بزرگ مقابل ایوان مزار، بنایی مرسوم به گنبد سبز که قسمتی از مدرسه جلال‌الدین فیروز شاه است، قرار دارد.

در جلوی مجموعه نیز سردر ورودی و در مقابل آن آب‌انباری واقع است.

علاوه بر اینها بناهایی شامل دو خانقاه از امیر تیمور در جبهه شرقی مزار و مدرسه‌ای از علاءالدین محمد فریوندی _ وزیر خراسان در زمان ابوسعید و طغاتیمورخان _ و نیز مدرسه دیگری در جبهه مقابل مدرسه فیروزشاه و متصل به مسجد جامع عتیق که توسط شخصی بنام «امیرشاه ملک» ساخته شده است وجود دارد.