آتشفشان یک ساختمان زمین شناسی است که به وسیله آن مواد آتشفشانی (به صورت مذاب ، گاز ، قطعات جامد یاهر 3)از درون زمین به سطح آن راه می یابند.
انباشتگی این مواد در محل خروج، برجستگی هایی به نام کوه آتشفشان ایجاد می نماید.
آتشفشان یکی از پدیده های طبیعی و دائمی زمین شناسی است که در طول تاریخ زمین شناسی نسبتا بدون تغییر باقی مانده و در ایجاد، تحول و تکامل پوسته و گوشته زمین نقش اساسی داشته و دارد.
تولید مواد آتش فشانی و پدیده های مؤثر در ایجاد آتشفشان از دوره پرکامبرین تا عهد حاضر تغییر چندانی نداشته است و آنچه در این راستا تغییر کرده است، نوع دانسته ها، چگونگی اندیشیدن و نحوه بهره گیری از آنهاست.آتشفشانها پدیده های جهانی هستند و در سایر کرات منظومه شمسی به ویژه سیارات مشابه زمین یک پدیده عادی محسوب می شود و آتشفشان بی شک در کیهان نیز رخ می دهد.
همچنین پوشش سطحی ماه اغلب با سنگ های آتشفشانی پوشیده شده است و بارزترین ارتفاعات مریخ توسط آتش فشانها ساخته شده است.
فوران های فومرولی در برخی کرات مانند قمر آیو در سیاره مشتری یک پدیده عادی می باشد.
زبانه های آتش و لکه های خورشیدی را جدا از ماهیتشان، می توان نوعی فوران آتش فشانی در خورشید تلقی نمود.
علم آتشفشان شناسی به مباحث نحوه تشکیل و تحول ماگما، چگونگی جابجایی و حرکت انواع مواد، گدازه ها و ماگماها و نیز تحولات آنها در اتاقک های ماگمایی، چگونگی فعالیت آتش فشان ها و گسترش مواد آتشفشانی در سطح زمین، چگونگی تحول مواد آتشفشانی و ...
اشاره می کند.
علم آتشفشان شناسی از برخی علوم زمین چون پترولوژی ، تکتونیک جهانی، ژئوشیمی، چینه شناسی ، رسوب شناسی ، ژئوفیزیک ، کیهان شناسی و برخی دیگر از علوم تجربی مانند شیمی، فیزیک ، آمار و ریاضی کمک می گیرند ساختمان آتشفشان :
ساختمان آتش فشان شامل 3 بخش است :
دودکش آتشفشانی مجرایی است که بوسیله ی آن مواد آتشفشانی از درون زمین به سطح آن راه می یابند.
نک (Neck) مجرای آتشفشانی قدیمی است که از گدازه های قدیمی پر شده است وچون از سنگ های پیرامون خود مقاوم تر است به صورت برجستگی ستون مانند باقی مانده وسنگ های اطراف آن که مقاومت کمتری دارند فرسایش یافته اند .
دهانه آتشفشان :
پایانه بالایی مجرای آتشفشان که اغلب از قسمت های دیگر مجرا وسیع تر است دهانه آتشفشان گفته می شود که شامل انواع مختلف ذیل می باشد :
دیاترم :
عبارت است از دها نه های انفجاری که براثر انفجار ناشی از وجود گازهای آتشفشانی تشکیل گردیده است این گازها خاستگاه ماگمایی وغیر ماگمایی دارند .
مآر :
دهانه های نسبتا وسیع آتشفشانی که اغلب به وسیله بخار آب حاصل از گرما ایجاد می شوند.
مآرها اغلب در مناطق مرطوب و دریایی رخ می دهند.
کالدرا : دهانه های خیلی وسیع آتشفشانی که قطر آنها به چندین کیلومتر می رسد و شامل انواع ذیل می باشد : کالدرای انفجاری: این نوع کالدرا بر اثر انفجار حجم عظیم از مواد آتشفشانی و پی سنگ در اثر گازهای تحت فشار حاصل می شود و دهانه های وسیعی را تشکیل می دهد بالتدکالدرای آتشفشانی باندائی سان در ژاپن (فوران در سال 1888).
کالدراهای فرسایشی: بر اثر فرسایش دهانه آتشفشان قدیمی و گسترش آنها به وسیله عوامل جوی، یخچالی و بادی حاصل می شوند.
کراترهالکا کالا در جزیره ماوی هاوایی است.
کالدرای ریزشی: متداولترین نوع کالدرا می باشد که عمل فرونشست و یا ریزش در اثر انفجار و خارج شدن حجم زیادی از مواد ماگمایی و نیز سنگینی بخشهای بالایی آتشفشان اتفاق می افتد که با ایجاد شکستگی های همراه است.
ممکن است این شکستگی ها توسط مواد مذاب به صورت دایک پرشود و یا از طریق آنها مواد فرار یابد احتمالا مواد گدازه ای جدید به سطح کالدرا برسد.
اگر دایک ها به صورت حلقوی پیرامون مخروط آتشفشان ظاهر شوند به آنها دایک های حلقوی می گویند.
در حالی که اگر دایک ها به سمت درون زمین به صورت همگرا یا متقارب باشند و یک نوع شکل مخروطی مانند ایجاد نمایند که راس آنها به طرف درون زمین باشد به آنها صفحات مخروطی گفته می شود.
در مواردی نیز دایک ها نسبت به مخروط آتشفشان آرایش شعاعی دارند که به آنها دایک های شعاعی گفته می شود.
مخروط آتشفشانی: برجستگی های مخروطی شکل که از انباشتگی مواد آتشفشانی در پیرامون دهانه آتشفشان حاصل می شود و بر حسب این که کدام مواد آتشفشانی تشکیل شده است تحت نام های مختلفی است: الف : مخروط های تغرایی ب : مخروط های گدازه ای ج : مخروط های چینه ای علل پیدایش آتشفشان : بنا بر تعریف قدما ، آتشفشانها کوههایی هستند که آتش از آنها بیرون می‌جهد.
این تعریف محافل علمی قدیم تاحدی با واقعیت تطبیق می‌کرد و شامل مورفولوژی و عملکرد این پدیده‌های طبیعی بود.
وقتی از آتشفشان صحبت می‌شود دملهایی عظیم و مشتعلی در سطح زمین در نظر مطرح می‌شود که دارای شکل و ابعاد خاصی بوده و از سنگهای ویژه با بافت و ترکیب شیمیایی مشخصی ساخته شده‌اند .
ولی غیر از شکل مخروطی مخصوص ، آنچه که آتشفشان را نسبت به سایر برجستگی های روی زمین متمایز می‌کند پدیده‌های فورانی آن است که با بیرون ریختن متوالی مواد ، کوه آتشفشان متولد می‌شود و این کل مسائل حاکم بر آن است.
بطور کلی آتشفشانهای عهد حاضر در سه منطقه تکتونیکی ، حاشیه صفحات همگرا ، مرز صفحات واگرا و در داخل صفحات پراکنده‌اند.
اصولا صعود ماگما به سطح زمین به وجود شکستگی های قائم یا تقریبا قائم و معابری در پوسته زمین وابسته است.
آتشفشانهای حاشیه صفحات همگرا این آتششانها یا درحاشیه قاره‌ها و یا در داخل جزایر و در کنار دراز گودالهای اقیانوسی قرار دارند مانند ژاپن و اندونزی.
در محل مرزهای همگرا جایی که صفحات به هم می‌رسند سه حالت ممکن است اتفاق بیافتد.
فرورانش یک صفحه اقیانوسی به زیر صفحه اقیانوسی دیگر : مثل فرورفتن صفحه اقیانوس آرام به زیرصفحه اقیانوس هند در شمال زلاندنو.
فرورانش صفحه اقیانوسی به زیرصفحه قاره‌ای : در این حالت به دلیل نازکی و چگالی بیشتر ، لیتوسفر اقیانوسی در امتداد سطح موربی به زیرصفحه قاره‌ای کشیده می‌شود.
در محل برخورد ، دراز گودال عمیق اقیانوسها بوجود می‌آید.
این قبیل فرورانش با گسترش عظیم آتشفشانهای آندزیتی و ضخامت زیاد لبه صفحه قاره‌ای توام است.
این آتشفشانها غالبا انفجاری‌اند و ابتدا ولکانهایی با مخروط مرتفع و قطر قاعده بزرگ (مانند آتشفشان فوجی یاما در ژاپن ) بوجود می‌آورند.
برخورد قاره با قاره (اشتقاق قاره‌ای) : وقتی دو توده قاره‌ای به سوی هم حرکت می‌کنند، در محل برخورد یک صفحه ممکن است به زیر صفحه مقابل فرو رود ولی هیچگاه تا گوشته ادامه پیدا نمی‌کند.
در محل تصادم ، چین خوردگی و گسل خوردگی اتفاق می‌افتد و بنابراین پوسته جمع و جور شده و صفحات لیتوسفر زیاد می‌شود.
ارتفاع زیاد کوه هیمالیا را نتیجه برخورد قاره هندوستان با فلات تبت می‌دانند آتشفشانهای در مرز صفحات واگرا این آتشفشانها در طول شکافهایی در قلمرو اقیانوسها و یا در قلمرو قاره‌ها حاصل می‌شوند.
شکافهای مزبور به صورت ریفتهای طویلی هستند که گاه هزاران کیلومتر طول دارند و در امتداد آنها دو صفحه از هم دور می‌شوند.
عملکرد ریفتهای مذکور در اقیانوسها و قاره‌ها نسبت به هم متفاوت است.
ریفتهای اقیانوسی در پشته میانی اقیانوسها قرار دارند.
در این محلها ، ماگمای تازه از آستنوسفر بالا می‌آید جزیره ایسلند : جزیره ایسلند بر روی مرز واگرای اقیانوس اطلس واقع است و بزرگترین جزیره متعددی است که منشا کاملا آتشفشانی دارد و از مخروطهای آتشفشانی متعدد تشکیل گردیده است.
کف اقیانوس اطلس دائما در حال کشش و بازشدگی است و ایسلند نیز از این قاره مجزا نیست.
کشش باعث پیدایش شکاف و گسترش کف اقیانوس می‌شود.
این شکافها با پشته میانی اقیانوس موازی‌اند و در امتداد آنها آتشفشانهایی در حال فعالیت‌اند در کنیا ، نازک شدن پوسته قاره‌ای (در نتیجه حرکات کششی پوسته قاره‌ای نازک شده و می‌شکند و سرانجام به ایجاد یک حوضه اقیانوسی منتهی می‌شود) به کندی انجام شد به نحوی که در اواسط میوسن ، فورانهای بازالتی آغاز گردید و سپس با حجم زیاد نفلینیت و کربناتیت دنبال شد.
در اواخر میوسن از فوران شکافی گدازه‌های متولیتی بیرون ریخت و در پلیوسن ، فوران تراکیت طغیانی و خاکستر رواج داشت آتشفشانهای درون صفحه‌ای : برای تفسیر این آتششانها عده‌ای از دانشمندان نظریه نقطه‌های داغ را پیشنهاد دادند که به موجب این نظریه در درون زمین و در مناطق عمیقتر در زیر صفحات لیتوسفر ، مناطق گرم و داغی وجود دارد که مواد مذاب از آنها بالا می‌آیند و به سطح زمین می‌رسند.
از انباشته شدن همین مواد ، کوههای آتشفشانی در داخل صفحات بوجود می‌آیند.
این محلها ممکن است در داخل صفحات اقیانوسی یا در داخل صفحه قاره‌ای باشند.
در محل این نقاط داغ ، از نقطه ثابتی که در زیر لیتوسفر واقع است تاولهایی از ماگما به خارج صادر می‌شود.
لیتوسفر واقع بر روی این نقطه داغ با ورود این تاولها ، سوراخ می‌شود و مواد مذاب به سطح زمین راه پیدا می‌کند.
با حرکت صفحه لیتوسف کوههای آتشفشانی ممتد بوجود می‌آید.
این نقاط داغ ممکن است در داخل صفحات اقیانوسی قرار داشته باشند که از این نمونه می‌توان به آتشفشان جزایر هاوایی اشاره کرد که در اقیانوس آرام قرار دارند و فعالترین آتشفشانهای دنیا به شمار می‌آیند.
همچنین این نقاط داغ در داخل صفحه قاره‌ای هم وجود دارند که از این نمونه می‌توان به آتشفشانهای ماسیف سانترال فرانسه اشاره کرد که در داخل صفحه قاره‌ای اورازی قرار دارند.
فوران آتشفشان : فورانهای آتشفشانی معمولا براساسی شکل دهانه ای که از آن فوران صورت می گیرد، محل قرار گیری دهانه در کوه آتشفشان، شکل و نوع مخروط آتشفشانی و بالاخره خصوصیات عمومی فوران (آرام یا شدید – انفجاری یا غیر انفجاری) طبقه بندی می شوند.
گدازه های اسیدی به علت درصد2sio بالا و درجه حرارت نسبتا پایین دارای گرانروی (ویسکوزیته) بالا و سیالیت پائین بوده و در نتیجه به صورت انفجاری همراه با مواد پرتابی می باشد.
اما در گدازه های بازیک به علت درصد sio2پائین و درجه حرارت نسبتا بالا، گرانروی پائین بوده و سیالیت افزایش می یابد و در نتیجه مواد پرتابی با مقدار کم و فوران آرام انجام می شود انواع فوران : 1- نوع هاوایی : 2- نوع استرومبولی: 3- نوع وولکانو: 4- نوع پله : 5- نوع کومولوولکان یا کوپول: 1- نوع هاوایی : این نوع آتشفشان به شکل گنبدی می باشد و بیشتر مخروط آن از گدازه رقیق با ضخامت زیاد و گسترش کم است.
ارتفاع این نوع آتشفشان نسبتا کم است.
از دهانه آن اغلب گدازه های بازیک با سیالیت بالا و مواد پرتابی کم، بیرون می ریزد.
به علت وجود میزان کم گاز در گدازه این نوع آتشفشان، فوران جریانی در آن دیده می شود.ماگمایی که به سطح می رسد، معمولا به صورت فواره یا چشمه های گدازه ای خارج می شود.
این نوع آتشفشان در جزایر هاوایی به تعداد زیاد یافت می شود.
در جزیره ایسلند نیز از این نوع آتشفشان یافت می شود 2- نوع استرومبولی : در آتشفشان های نوع استرومبولی ماگمای نسبتا رقیق با ترکیب بازیک و مواد پرتابی کم تا زیاد می باشد که مواد پرتابی به صورت ریتمی از اسکوری های ملتهب، لاپیلی و بمب می باشد.
عمده فعالیت این نوع آتشفشان در ساحل غربی ایتالیا دیده شده است.
فعالیت های آرام استرومبولی از دهانه های باز صورت می گیرد و گدازه های نسبتا سیال در افق های بالایی مجرای آتشفشان وجود دارند.
به علت گرانروی بالای ماگما، خروج گاز زیادتر از انواع ماگماهای سیال نوع هاوایی صورت می گیرد.
فوران های طولانی مدت استرومبولی می تواند مخروطهای مختلط را تشکیل دهد، در حالی که فوران های کوتاه مدت معمولا مخروط های اسکوری دار را تشکیل می دهند.
خاکستر در این نوع آتشفشان کم بوده و به هنگام انفجار تولید ابرهای سبک وزنی را می کند.شیب مخروط این نوع آتشفشان از شیب آتشفشان نوع هاوایی خیلی بیشتر است 3- نوع وولکانو : در نوع وولکانو، گدازه های خمیری شکل، دهانه آتشفشان را مسدود می کند و مانع خروج گازها و بخارات می شود.
پس از آن که فشار گازها و بخارات بر اثر تراکم زیاد شد، انفجارات شدید تولید می کند.
بر اثر انفجار، ذرات مواد مذاب با فشار به خارج رانده شده و بر اطراف پرتاب می شوند و تولید ابرهای ضخیم و وسیعی از خاکستر را می کنند.
این ذرات خاکستر، پس از سرد شدن در اطراف دهانه آتشفشان ریخته شده و تولید مخروطی از خاکستر می کند.
این نوع مخروط آتشفشانی اغلب دارای دو شیب است که یکی به طرف دهانه و دیگری به طرف خارج است گدازه مذاب در آن ها به صورت روانه، خیلی کم و نسبتا محدود است.
یک کوه آتشفشان ممکن است مدتی به شکل یک نوع و مدتی دیگر به شکل نوعی دیگر آتشفشانی می کند.
چنان که آتشفشانی کوه وزوو و اتنا.
گاهی از نوع استرومبولی و زمانی از نوع وولکانو می باشد.
4- نوع پله : در آتشفشان نوع پله که در جزیره مارتینیک قرار دارد، مجرای آتشفشانی به وسیله گدازه بسیار لزج و خمیری شکلی مسدود می شود و در نتیجه گازها و بخارات برای خود سوراخ و راهی در دامنه و پهلوی کوه پیدا می کنند.
ابرهای سوزان در این نوع آتشفشان تقریبا شبیه نوع وولکانو می باشند ولی شدت خروج آنها از دهانه زیادتر است.
به علاوه، حرکت آنها موازی با سطح زمین و گاهی مایل با آن است، در حالی که در نوع وولکانو این حرکت به صورت قائم می باشد.
در آتشفشان نوع پله، اغلب مواد مذابی که خیلی غلیظ و خمیری شکل هستند با فشار زیاد از دهانه خارج می شوند و به شکل سوزنی در دهانه کوه منجمد می شوند که به این مواد منجمد شده در دهانه کوه، سوزن پله می گویند 5- نوع کومولوولکان یا کوپول: مخروط این نوع آتشفشان به شکل گنبد است که به یک طرف بیشتر متمایل است.
این نوع آتشفشان در شرایطی تقریبا مشابه نوع پله ایجاد می شود.
قطعات بزرگی از سنگ، که از دهانه این نوع آتشفشان خارج می شود، ممکن است دارای سطوح صیقلی یا مخطط باشند انواع آتشفشان : الف) آتشفشان نوع ولکانو: در این آتشفشان به علت گرانروی زیاد گدازه دهانه دودکش بسته می‌شود.
و با بالا رفتن فشار گدازه‌ها در زیر مواد قبلی باعث می‌گردد که به حالت انفجار دهانه کنده شده و به قطعات ریز تبدیل شده تولید ابرهایی ضخیم و وسیعی از خاکستر می‌کند که در هوا پراکنده شده و سپس رسوب می‌کنند.
این گدازه‌ها شکلی به حالت مخروط ساده را ایجاد می‌کنند.
این نوع مخروط آتشفشانها اغلب دارای دو شیب یکی به طرف دهانه و یکی به طرف خارج است.
ب) آتشفشان سپری (هاوایی) : در این آتشفشان فوران شدید نمی‌باشد.
آتشفشان به شکل مسطح است.
گدازه بازالتی است و از سیالیت زیادی برخوردار است.
دهانه در این نوع روی دامنه کوه قرار دارد.
ج) آتشفشان استرومبولی : آتشفشانی منظم است ارتفاع آن زیاد و شیب تندی دارد.
به سبب داشتن گدازه‌ای نسبتاً لزج ممکن است که بر اثر بسته شدن دهانه آن انفجار تولید کند.
این نوع آتشفشان خاکستر ندارد ولی به مقدار زیاد بمب و قطعات جامد دارد.
در هنگام انفجار تولید ابرهای سبک وزن می‌کند.
سیالیت گدازه در این نوع از نوع هاوایی کمتر است.
د) آتشفشان نوع وزوو : در این نوع آتشفشان به سبب لزجی فراوان گدازه منجر به بسته شدن دودکش شده و سپس در اثر فشار گازهای زیرین که به سمت بالا وارد می‌شود مخروط بلندی تشکیل می‌شود که به نام گنبد یا سوزن خوانده می‌شود.
جنس گدازه در این نوع آتشفشان آندزیتی است که به مراتب گرانروی بالاتری نسبت به بازالت دارد.
در این آتشفشان ابرهای سوزان تولید شده بیشتر موازی سطح زمین پراکنده می‌شوند و نه به صورت قائم.
تفرا : هر نهشته پیروکلاستیک که سنگ نشده باشد و معمولاً بر اساس نوع و اندازه قطعاتی که دارد مشخص می‌شود.
آتشفشان نوع سیندر: این نوع آتشفشان هنگامی به وجود می‌آید که تفرا فوران می‌کند از دودکش بیرون می‌آید و در اطراف دودکش نهشته می‌شود.
این تفراهای جمع شده که معمولاً سیندر نامیده می‌شود، تشکیل کوهی به شکل مخروط را می‌دهند.
طبیعت آتشفشانها: کوههای آتشفشانی با کوههای معمولی بسیار متفاوت می‌باشند، زیرا این کوهها توسط فرایندهایی نظیر چین‌خوردگی یا بالاآمدگی یا فرسایش ایجاد نشده‌اند بلکه در اثر تجمع مواد فورانی نظیر لاوا،بمب‌های آتشفشانی و یا خاکسترهای آتشفشانی ایجاد شده است.
ً یک آتشفشان معمولاً یک تپه مخروطی شکل و یا یک کوه می‌باشد که در اثر تجمع مواد مذاب اطراف دودکش که به مخزن مواد در زیر زمین وصل است ایجاد شده است.
حرکت مواد مذاب توسط نیروی ارشمیدس و یا فشار گازها و به دلیل سبک‌تر بودن ماگما از سنگهای اطراف خود به بالا رانده می‌شود و در نهایت در نواحی از پوسته که ضعیف می‌باشد پوسته را شکسته و ماده مذاب به سطح زمین می‌رسد.
بدین‌ترتیب فوران آغاز می‌شود و در صورتی که آتشفشان انفجاری باشد به صورت قطعات لاوا و سنگهای دیگر به هوا پرتاب می شوند، دراین صورت قطعات درشت بلوک‌ها و بمب‌ها در اطراف آتشفشان نهشته می‌شوند و همچنین ممکن است ذرات ریز خاکستر توسط جریان‌های بادهای استراتوسفری پیرامون کره زمین حرکت کرده و در نهایت رسوب کنند.
مواد مذابی که در زیرزمین قرار دارند و طریق دودکش یا لوله آتشفشانی به این ماگما از آتشفشان فوران نموده با آن لاوا (گدازه) گفته می‌شود.
گدازه هنگامی که از دودکش به خارج حرکت می‌نماید ماده گداخته سرخ و متخلخلی می‌باشد اما در اثر سرد و اکسید شدن به رنگ قرمز تیره، خاکستری و یا رنگهای دیگر تغییر می‌نماید.
گدازه‌های خیلی داغ، دارای گاز فراوان همچنین حاوی آهن و منیزیم به صورت سیال بوده و جریانی نظیر قیر داغ دارند.
در صورتیکه گدازه‌های سردتر، با گاز کم و درصد بالای سیلیس و سدیم و پتاسیم جریان آرامی نظیر حرکت عسل غلیظ بر روی شیب دارند.
ماده مذاب موجود در زیرزمین که در حال صعود به طرف قسمتهای بالای پوسته زمین می‌باشد حاوی بلورها، قطعات سنگهای دربرگیرنده .
گازهای محلول می‌باشد و این ماده مذاب عمدتاً حاوی اکسیژن، سیلیس، آلومینیوم، آهن، منیزیم، کلسیم، سدیم، پتاسیم، تیتانیم و منگنز می‌باشد.
البته ماگماها ممکن است دارای عناصر دیگر به صورت جزئی باشند.
در حین سرد شدن ماگما در داخل زمین که معمولاً به آرامی صورت می‌گیرد بلورهای کانیهای مختلف تشکیل شده (سری‌باون) و در نهایت کل ماگما به صورت جامد در آمده و سنگهای آذرین درونی و یا سنگهای ماگما‌تیک را ایجاد می‌نماید.
این مواد مذاب از طریق شکستگی ها به طرف بالا حرکت می‌نماید.
در برخی از مواقع مواد مذاب در داخل زمین تجمع حاصل کرده و اشکالی نظیر باتولیت، دایک و ...
را می‌سازند.
در پوسته قاره‌ای ماگما در اعماق مختلف گوشته بالایی ایجاد می‌شود.
انواع مختلف مواد مذاب در پوسته ممکن است با یکدیگر نزدیک شده و ماگماهایی با ترکیب شیمیایی بسیار گسترده‌‌ای را ایجاد نمایند.
ماگما دارای گازهای حل شده می‌باشد و با بالا آمدن ماگما به سطح زمین چون فشار طبقات بالایی کاهش می‌یابد این گاز آزاد شده و در نهایت اگر فشار گاز کافی باشد به آتشفشان حالت انفجاری می‌دهد.
هرگاه گدازه به صورت سیال باشد و دارای گرانروی پایین باشد، گازهای موجود در‌آن به راحتی آزاد می‌شوند شده و آتشفشان به صورت آرام با خروج گدازه سیال به فعالیت خود ادامه دهد.
ولی در صورتیکه گدازه ضخیم بوده و دارای گرانروی بالا باشد خروج گاز از ماگما به سختی انجام می‌شود و تراکم گاز در گدازه منجر به انفجار شده و آتشفشانهای انفجاری را ایجاد می‌نماید.
گازهای موجود در گدازه را می‌توان با گاز موجود در یک شیشه نوشابه مقایسه نمود.
هنگامی که انگشتمان را بر روی درب شیشه گذاشته و آن را به شدت تکان می دهیم گاز جدا شده از نوشابه به صورت حباب‌هایی ایجاد می‌شود و هر گاه انگشتمان را به صورت ناگهانی برداریم محتویات داخل نوشابه به بیرون فوران خواهد نمود.
گازهای داخل ماگما نیز چنین رفتاری را از خود نشان می‌دهند.
جدایش شدید گازها از گدازه ممکن است تولید سنگی بنام پومیس را نماید.
این سنگ بعلت وجود حبابهای گاز در آن بسیار سبک بوده و بر روی آب شناور می‌باشد.
در بسیاری از آتشفشانهای انفجاری شدت انفجار آنقدر زیاد بوده که مقداری از مواد تشکیل دهنده آتشفشان به هوا پرتاب شده و بمب‌ها و خاکسترهای‌آتشفشانی و گردوغبار آتشفشانها را تشکیل دهند.
اگر ماگما نزدیک به سطح زمین سرد شود سنگهای آذرین ریزبلور و یا شیشه‌ای را بوجود می‌آورد.
در صورتی که دما در سطح زمین به سرعت کاهش یابد سنگهای ولکانیکی را بوجود می‌آورد.
که از مشخصه آنها می‌توان قرار گرفتن بلورها در زمینه‌‌ای شیشه و یا مواد کریستالی دانه‌ریزتر را نام برد.
و هر گاه ماگما در اعماق زمین قرار داشته باشد و هرگز به سطح زمین نرسد به آرامی سرد شده و بنابراین در نهایت سنگهای آذرین با بلورهای درشت را ایجاد می‌نماید.
پس از بلوری شدن نهایی و سنگی شدن ممکن است این توده‌ها تحت تأثیر عواملی نظیر فرسایش پس از هزاران و میلیون‌ها سال در سطح زمین نمایان شود و بدین‌ترتیب توده‌های بزرگ از سنگهای آذرین درونی ظاهر می‌شوند.
مثلاً گرانیت الوند همدان و یا گرانیت علم‌کوه از مثالهای بارز در این رابطه می‌باشد تصاویری از آتشفشانها : دودکش آتشفشانی مآر (Maar) کالدرا (Caldera) کالدرای ریزشی مخروط آتشفشانی آتشفشان سپری آتشفشان نوع وزوو