یکی از مشکلات جامعه امروز، معضل ترافیک و جابه جایی است. این مقوله در شهرهای بزرگ نمود بیشتری پیدا کرده است، زیرا شهرهای که از قدیم الایام برنهاده شده اند و امروز با گسترش جامعه بشری وسعت پیدا کرده اند، دارای معضلات بیشتری در زمینه حمل و نقل و نظام جابه جایی هستند. خصوصاً در بافت قدیمی آن که در ابتدا فضایی مناسب برای روند رو به افزایش جمعیت شهرنشین در نظر گرفته نشده است. بر این اساس مشکلات ترافیکی را در بافت قدیم که از آن به عنوان بافت فرسوده یاد می شود، بررسی می شود.
و در خلال آن عوامل موثر بر این مقوله را ذکر خواهد شد. هدف این تحقیق بررسی موردی مشکلات نظام و جابه جایی در بافت فرسوده در شهر مشهد در محدوده مرکزی شهر موسوم به محدوده ثامن است.
در دو روز متفاوت و صبح و بعدازظهر بررسی شده است. در این تحقیق از روش جمع آوری اطلاعات کتابخانه ایی و مدارک اسنادی و تهیه عکس و نقشه از بافت مورد مطالعه قرار می گیرد.
مشاهده از بافت، به طور همزمان شامل مشاهده مستقیم مشاهده غیر مداخله ای، مشاهده قطعی، استفاده گردیده است. و همچنین از روش جمع آوری پرسش نامه از افراد واقع در بافت استفاده شده است.
در نتیجه روش تحقیق بر اساس سه روش کمی، کیفی و پیمایشی، به طور معید شان و با قالب بودن روش تحقیق پیمایشی در شهرسازی صورت پذیرفته است.
نتایج حامل از این تحقیق بررسی و ارزیابی نظام جابه جایی در بافت فرسوده و معرفی مشکلات و اولویت بندی آن ها خواهد بود.
تعاریف، مفاهیم و اصطلاحات
بافت: مراد از بافت، گستره ای هم پیوند است که با ریخت شناسی های متفاوت طی دوران حیات شهری در داخل محدوده شهر و یا حاشیه آن در تداوم و پیوند با شهر شکل گرفته باشند. این گستره می تواند از بناها، مجموع ها، راه ها، فضاها، تاسیسات و تجهیزات شهری و یا ترکیبی از آنها تشکیل شده باشد.
فرسودگی: مراد از فرسودگی، ناکارآمدی و کاهش کارآیی یک بافت نسبت به کارآمدی سایر بافتهای شهری است. فرسودگی بافت و عناصر درونی آن یا به سبب قدمت و یا به سبب فقدان برنامه توسعه و نظارت فنی بر شکل گیری آن بافت بوجود می آید، پیامد فرسودگی بافت که در نهایت به از بین رفتن منزلت آن در اذهان شهروندان منجر می شود، در اشکال گوناگون از جمله کاهش و یا فقدان شرایط زیست پذیری و ایمنی و نیز نابسامانی های کابدی، اجتماعی، اقتصادی و تاسیساتی قابل دریافت و شناسایی است.
بافتهای کهن: بخش هایی از بافت های شهری را شامل می شود که حاصل ساخت و سازهای قبل از سال 1300 هجری شمسی بوده و عمدتاً خود سازمان یافته هستند. این بافتها علی رغم فرسودگیهای کالبدی، نشان دهنده هویت تاریخی شهرها و دارای ارزشهای مکانی، فضایی، تاریخی و اجتماعی هستند.
بافتهای فرسوده: بخشهایی از بافت های شهری که کیفیت های کالبدی و کارکردی آنها کاهش یافته و مختل گردیده است. فرسودگی بر دو نوع است فرسودگی کالبدی و فرسودگی عملکردی هرگاه فعالیت ها و کاربری ها پاسخگوی نیازها باشند ولی کالبد آسیب دیده باشد و یا نظام فعالیت ها بهم ریخته و کاربریها مختل گردد ولی کالبد حفظ شده باشد فرسودگی نسبی است و اگر هر 2 نوع فرسودگی حادث شود کامل است.
1-1- طرح مساله
در وره تحولات جدید شهرنشینی و مشکلات ناشی از آنها مراکز و بافتهای تاریخی شهرها بیش از سایر نقاط شهری در معرض تاثیرات نامطلوب توسعه شهری قرار گرفته اند. چنانکه پیامدهای این موضوع را در سیمای شهرهای دنیا و بویژه شهرهای بزرگ ایران، به روشنی می توان دید؛ تا آنجا که لزوم احیای ارزش ها بافت های تاریخی در مسیر تحولات جدید، ناگزیر می نماید (ابراهیمی کارگر شیرازی و عابد زاده، 1285، ص 50) کهنگی و قدمت بافت های ساکنان و مالکان به نوسازی منطقه از سوی دیگر به فرسودگی و فساد کالبدی، افول کیفیت اجتماعی، اقتصادی و... و حتی ویرانی بسیاری از بافت های موجود در این بخش از شهرها انجامیده است. که در صورت عدم جلوگیری از آن به انهدام بافت یاد شده، منجر خواهد گردید.
علاوه بر این وجود این پدیده، فساد کالبدی را به بافت های مجاور نیز تسری خواهد داد. بافت تاریخی و سنتی شهرها که می توانند به عنوان توجیه انتقادات گذشته، احراز هویت ملی و مردمی، ارضای احساسات خاطره بانگیز، حفاظت از انتقادات غیر قابل تکرار و...، مورد توجه قرار گیرند، به مکان فرسوده ای تبدیل شده اند که افت زندگی اجتماعی، متروک و نیمه متروک شدن بناها، وجود مسکن نامناسب و نا ایمن.
نامتناسب بودن شبکه های دسترسی، تنزل کالبدی، اجتماعی، فرهنگی و...، به وضوح مشاهده می گردند (اسماعیل زاده، 1385، صص 66-65)
با توجه به موارد فوق الذکر برا آن شدیم که تحولات نظام جابه جایی و مشکلات ترافیکی را در بافت فرسوده شهری در دومین شهر بزرگ ایران یعنی شهر مشهد در محدوده مرکزی شهر معروف به محدوده ثامن که حرم مطهر امام رضا (ع) در این قسمت قرار دارد بررسی می نماییم.
در مقام زمینه های برنامه ریزی، شناخت، مرحله اول و اساسی محسوب می شود، زیرا برنامه ریزی برای یک موضوع و محدوده خاص باید بر اساس شناخت از وضعیت موجود و گذشته آن موضوع و محدوده صورت گیرد. همچنین شناخت از وضعیت موجود و گذشته آن موضوع و محدوده صورت گیرد. همچنین شناخت محدوده های نامطلوبتر و آسیب پذیر تر می تواند برنامه ریزان و مدیران را در اولویت بندی برای انجام چنین برنامه ریزی هایی یاری نماید.
بنابراین در این پژوهش سعی گردیده است که ویژگیها، مشخصات و بطور کلی وضعیت کالبدی و فیزیکی بافت تاریخی و قدیمی شهر مشهد از جنبه های مختلف و تا حدی که اطلاعات موجود و قابل استخراج بوده، مورد تحلیل و ارزیابی قرار گیرد.
1-2- اهمیت و اهداف تحقیق.
اهمیت و ضرورت مطالعه این موضوع به روند نوسازی و بازسازی این بافت بر می گردد زیرا این بافت ها در اکثر موارد در دل شهرها قرار دارند که امکان تهذیب و از بین بردن آنها وجود ندارد و از طرفی بهبود وضعیت آسایش ساکنان این بافت حائز اهمیت است.
برای مطالعات حمل و نقل و ترافیک، هدفی جد از قطعیت بخشیدن به توزیع و تراکم کاربریها در محدوده مرکزی شهرف فرض نمی کنیم. اما، کاربریها باید با توجه به «واقعیات و امکانات اجرایی» تعیین شوند؛ و از این نظر، ظرفیت موجود نظام جابجایی و امکانات واقعی افزایش آن در آینده، اصلی ترین عامل محدود کننده در تعیین نوع، تراکم، و توزیع کاربریهاست. بنابراین، هدف اصلی این مطالعت را به شرح زیر می توان خلاصه کرد:
مشارکت در تعیین نوع، تراکم، و توزیع کاربریها با تکیه بر محدودیتها و امکانات نظام جابجایی شهر
این مشارکت باید به مجموعه بکپارچه ای از نحوه استفاده از اراضی، شبکه خیابانها و سایر مشخصات نظام جابجایی، سیاستها، و بالاخره مقررات شهری برسد، که ضمن رعایت سایر اصول و ضوابط شهرسازی، بین عرضه و تقاضای جابجایی تعادل برقرار می کند. این کار، مستلزم جمع آوری اطلاعات، بررسی های محلی، و تهیه روشهایی است که وسعت و دقت آنها با توجه به هدف فوق تعیین می شود.
نحوه رسیدن به هدف فوق را با تعیین هدفهای تبعی مطالعه مشخص می کنیم. هدفهای تبعی در واقع اجزایی هستند که تحقق آنها برای وصول به هدف مطالعه ضروری است. اهداف تبعی را پس از بررسی محدوده مورد مطالعه و سنجش امکانات و محدودیتهای مطالعاتی موجود، به شرح زیر تعیین کرده ایم.
هدف تبعی 1. تشریح ظرفیتها و محدودیتهای نظام جابجایی موجود
هدف تبعی 2. تشخیص امکانات واقعی افزایش ظرفیت نظام جابجایی
هدف تبعی 3. تشریح خصوصیات کاربریها از نظر تاثیرات ترافیکی
هدف تبعی 4. ایجاد رابطه بین سفرسازی کاربریها و ظرفیتهای نظام جابجایی
هدف تبعی 1. تشریح ظرفیتها و محدودیتهای نظام جابجایی موجود
ظرفیتها و محدودیتهای نظام جابجایی را برای اجزای زیر تعیین می کنیم:
• مشخصات کلی و طبقه بندی خیابانها
• ظرفیت خیابانها و تقاطعها
• پارکینگ
• مدیریت ترافیک
• اتوبوس و مینی بوس
• تاکسی
• پیاده روی
• دوچرخه سواری
هدف تبعی 2. تشخیص امکانات واقعی برای افزایش ظرفیت و بهبود نظام جابجایی
امکانات واقعی افزایش ظرفیت و بهبود نظام جابجایی را برای هر یک از اجزایی که در هدف قبل تعیین شده بیان می کنیم.
هدف تبعی 3. تشریح خصوصیات کلی کاربریها از نظر سفرسازی آنها
موارد زیر را انجام می دهیم:
• تشخیص حوزه های متفاوت سفرسازی
• برآورد سفرها
• تشخیص سفرسازی های مهم
• تعیین میزانهای مهم سفرسازی
• تشریح تقاضای پارکینگ
• تعیین تغییرات روزانه و فصلی ترافیک
هدف تبعی 4. ایجاد رابطه بین سفرسازی بناها و ظرفیت نظام جابجایی
• ساختن مدلهای کمی برآورد سفر
• آزمایش سناریوهای مختلف در مدیریت ترافیک و اصلاحات هندسی
• آزمایش سناریوهای مختلف از وع وسایل نقلیه و سیاست های پارکینگ
• تعیین سقف توسعه ها
1-3- ضوابط و اصول
با رعایت ضوابط تعیین شده در آیین نامه طراحی راههای شهری، در طرح نظام جابجایی از موارد زیر پیروی می شود:
• توجه به توسعه پایدار و صرفه جویی در انرژی
• تکیه بر پیاده روی برای سفرهای داخل محدوده مرکزی
• تکیه بر استفاده از وسایل نقلیه جمعی برای ارتباط محدوده مرکزی با سایر مناطق شهر
• توجه به دوچرخه سواری
• استفاده بهینه زا حریم موجود راهها