آتشفشان یک ساختمان زمین شناسی است که به وسیله آن مواد آتشفشانی (به صورت مذاب ، گاز ، قطعات جامد یاهر 3)از درون زمین به سطح آن راه می یابند.
انباشتگی این مواد در محل خروج، برجستگی هایی به نام کوه آتشفشان ایجاد می نماید.
آتشفشان یکی از پدیده های طبیعی و دائمی زمین شناسی است که در طول تاریخ زمین شناسی نسبتا بدون تغییر باقی مانده و در ایجاد، تحول و تکامل پوسته و گوشته زمین نقش اساسی داشته و دارد.
تولید مواد آتش فشانی و پدیده های مؤثر در ایجاد آتشفشان از دوره پرکامبرین تا عهد حاضر تغییر چندانی نداشته است و آنچه در این راستا تغییر کرده است، نوع دانسته ها، چگونگی اندیشیدن و نحوه بهره گیری از آنهاست.آتشفشانها پدیده های جهانی هستند و در سایر کرات منظومه شمسی به ویژه سیارات مشابه زمین یک پدیده عادی محسوب می شود و آتشفشان بی شک در کیهان نیز رخ می دهد.
همچنین پوشش سطحی ماه اغلب با سنگ های آتشفشانی پوشیده شده است و بارزترین ارتفاعات مریخ توسط آتش فشانها ساخته شده است.
فوران های فومرولی در برخی کرات مانند قمر آیو در سیاره مشتری یک پدیده عادی می باشد.
زبانه های آتش و لکه های خورشیدی را جدا از ماهیتشان، می توان نوعی فوران آتش فشانی در خورشید تلقی نمود.
علم آتشفشان شناسی به مباحث نحوه تشکیل و تحول ماگما، چگونگی جابجایی و حرکت انواع مواد، گدازه ها و ماگماها و نیز تحولات آنها در اتاقک های ماگمایی، چگونگی فعالیت آتش فشان ها و گسترش مواد آتشفشانی در سطح زمین، چگونگی تحول مواد آتشفشانی و ...
اشاره می کند.
علم آتشفشان شناسی از برخی علوم زمین چون پترولوژی ، تکتونیک جهانی، ژئوشیمی، چینه شناسی ، رسوب شناسی ، ژئوفیزیک ، کیهان شناسی و برخی دیگر از علوم تجربی مانند شیمی، فیزیک ، آمار و ریاضی کمک می گیرند.
آتشفشان روزنهای در سطح زمین است که سنگهای گداخته، خاکستر و گازهای درون زمین از آن به بیرون فوران میکنند.
فعالیت آتشفشانی با برونافکنی صخرهها، با گذشت زمان باعث پیدایش کوههای آتشفشانی بر سطح زمین میشود.
آتشفشانها معمولاً در نقاطی یافت میشوند که ورقههای زمینساخت، همگرایی یا واگرایی دارند.
دید کلی می دانیم که زمین در ابتدا به حالت کره گداختهای بوده است که پس از طی میلیونها سال بخش خارجی آن به صورت قشر سختی در آمد.
این پوسته به دفعات بر اثر عبور مواد مذاب درونی سوراخ گردید و سنگهای آتشفشانی زیادی به سطح آن رسید.
این عمل حتی در عصر کنونی نیز ادامه دارد.
تمام پدیدههایی که با فوران تودههای مذاب بستگی دارند، پدیده آتشفشانی میگویند و علمی را که هدف آن بررسی این پدیده هاست با آتشفشان شناسی مینامند.
وقتی که از فعالیت آتشفشانی صحبت میشود در فکر خود فورانهای بزرگ ، سیلهایی از گدازه ، بهمنهایی از سنگهای گرم و خاکستر ، گازهای سمی و خطرناک و انفجارات شدید در نظر مجسم مینماییم که با مرگ و خرابی همراه است.
به قول ریتمن کسی که این حوادث را میبیند هرگز نمیتواند فراموش کند و این امر به قدرت عظیم طبیعت و ضعف نیروی انسانی مربوط میباشد.
بزرگترین آتشفشان کره زمین بزرگترین آتشفشان کره زمین مونالوآ نام دارد که بخشی از جزایر هاوایی را تشکیل میدهد.
محیط قاعده مخروط این آتشفشان 600 کیلومتر و قله آن نسبت به کف اقیانوس که آن را احاطه کرده است 10 کیلومتر ارتفاع دارد.
این آتشفشان ، همراه با سایر قسمتهای جزایر هاوایی نشاندهنده موادی هستند که به وسیله فورانهایی که از یک میلیون سال پیش تا کنون ادامه داشتهاند، بیرون ریخته شدهاند.
بزرگترین آتشفشان کشف بشر بزرگترین آتشفشانی که تا کنون به وسیله بشر کشف شده است، الیمیوس مونز یا کوه المپیک نام دارد که در کره مریخ واقع است.
شواهد به دست آمده از طریق عکسبرداریهای سفینه فضایی ماریند 9 نشان میدهد که ارتفاع این آتشفشان احتمالا 23 کیلومتر بوده و کالدرای آن نیز 65 کیلومتر عرض دارد.
نمونهای از فورانهای مهم دنیا آتشفشان وزوو آتشفشان مونالوآ آتشفشان پله آتشفشان بزیمیانی آتشفشان پاری کوتین در مکزیک آتشفشان نست هلن اقسام آتشفشانها آتشفشانهای نقطهای که مواد گداخته از یک محل بیرون میآید (آتشفشان نوع مرکزی).
انواع آتشفشانهای نقطهای عبارتند از:
آتشفشانهای نوع هاوایی یا سپری آتشفشانهای نوع استرومبولی آتشفشانهایی پرکابی آتشفشانهای نوع پله آتشفشانهای نوع ولکانو
آتشفشانهای شکافی یا خطی که فوران آن در امتداد یک شکاف صورت میگیرد.
آتشفشانهای شکافی یا خطی که فوران آن در امتداد یک شکاف صورت میگیرد.
انواع آتشفشانهای شکافی یا خطی عبارتند از: فورانهای خطی غیر انفجاری فورانهای خطی انفجاری رابطه آتشفشان شناسی با سایر علوم زمینی ژئوفیزیک: برای اثبات و آگاهی از کانونهای درونی آتشفشانها و پیشگویی شکل و محل و موقعیت آن.
ژئوشیمی: تعیین دقیق عناصر که بصورت مواد جامد ، مایع و گاز از آتشفشان خارج میشوند.
ترمودینامیک: برای فهم و ارزیابی نیروی حرارتی آتشفشان و انرژی حاصله از آن و رابطه تشکیل مواد گداخته با حرارت و فشار و همچنین انجماد آن.
سنگ شناسی: جهت اطلاع از اختصاصات گدازه و شناسایی دقیق سنگهای آتشفشانی رسوب شناسی: پراکندگی و نحوه انتشار مواد جامد آتشفشانی در دریاها و خشکیها که به صورت خاکستر ، توف ، برش و ...
ته نشین میشوند.
اهمیت آتشفشان شناسی از نظر اقتصادی: استفاده از انرژی گرمایی آن و انرژی گازهای فومرولی در گردش توربین و به دست آوردن مواد شیمیایی با ارزش که امروزه در ایتالیا ، زلاندنو ، ژاپن و ایسلند اهمیت پیدا کرده است و در کشور ما نیز اخیرا برای استفاده از نیروی حرارتی زمین (انرژی ژئوترمال) حفاریهایی انجام شده است.
پیشگیری از خطرات اجتماعی آتشفشان اطلاع و آگاهی از ساختمان و ترکیب پوسته و تا اندازهای گوشته زمین.
آتشفشانها در فضا اطلاعات اولیه روش مقایسه از مشخصات اختر شناسی جدید است.برای مطالعه قوانین حاکم بر تکامل و ساختمان یک جسم فضایی ، پیدا کردن یک یا چند جسم مشابه آن در فضا و یافتن وجه اشتراک و تفاوت آنها مفید میباشد.
با تعیین عللی که منجر به تشابه یا اختلاف میشوند، پرداختن به کار اصلی آسانتر است.
تشابهات ، جنبههای مشترکی را که بر تکامل اجسام مورد علاقه تاثیر میگذارد نشان میدهد و عدم تشابه مشخص کننده عواملی میباشد که مسیرهای مختلف تکامل آنها را تعیین مینماید.
حتی انتزاعیترین تحقیقات علمی باید طبیعتا به کاربرد علمی دانش جدید منتهی شود.
این جهتیابی کارهای علمی ، از ماهیت اجتماعی علم به عنوان نوعی از فعالیتهای انسان سرچشمه میگیرد.
اختر شناسی نیز از این مسئله مستثنی نیست.
اخترشناسان در ضمن بررسی رویدادهایی که در فضا به وقوع میپیوندند.
به ویژه هنگام مطالعه سیارات منظومه شمسی ابتدا درباره زمین فکر میکنند.
زیرا این مسئله به آنها کمک میکند که درباره خانه خود در جهان بیشتر بدانند.
از این نظر در مطالعه فعالیت آتشفشان ما بسیار باارزش است.
آتشفشان در زمین مراحل آتشفشانی از تظاهرات جالب فعالیت درونی سیاره ما است که اثرات زیادی بر روی بسیاری از فرآیند ژئوفیزیکی دارد.
میتوان به کمک این واقعیت که حدود 540 آتشفشان فعال در دنیا وجود دارد.
یعنی آتشفشانهایی که حداقل یک بار در طی تاریخ ثبت شده دستخوش انفجار شدهاند.
درباره میزان آتشفشان زمین تصوری پیدا نمود.
از این تعداد 360 آتشفشان در «حلقه آتش» رشته کوههای آتشفشانی که اقیانوس آرام را احاطه کردهاند، واقع شدهاند و 68 آتشفشان در کامچاتکاپنینولا و جزایر کوریل قرار گرفتهاند.
در سالهای اخیر مشخص شده که تعداد بسیار زیادتری از آتشفشان در کف اقیانوس وجود دارند.
و فقط در ناحیه مرکزی اقیانوس آرام ، حداقل 200000 آتشفشان یافت میشود انرژی انفجار آتشفشان مقدار انرژی که در ضمن یک انفجار عادی آزاد میشود.
با انرژی 400000 تن از سوخت معادل آن قابل قیاس است.
انرژی که در یک انفجار عظیم ایجاد می گردد تقریبا معادل انرژی است که از سوختن 5000000 تن ذغال سنگ حاصل میشود.
پیدایش آتشفشان در سطح ماه ذرات جامد زیادی که در ضمن انفجار به فضا رانده میشوند و پراکنده شدن پرتوهای خورشیدی ، اثر قابل توجهی بر مقدار گرمایی که به زمین میرسد دارند.
برخی از اطلاعات موجود نشان میدهند که در تاریخ سیاره ما پیش از دوره یخبندان طولانی فعالیت شدید آتشفشانی صورت گرفته است.
اطلاعات کنونی علمی نشان میدهند که فعالیت آتشفشانی همچنین در اجسام سیارهای دیگری که از نظر ماهیت و ساختمان به زمین شباهت دارند رخ میدهد.
آتشفشان ها و حفرههای سطح ماه ماه که نزدیکترین همسایه زمین است.
از نظر تکاملی شباهت زیادی با سیاره زمین دارد.
بنابراین ، مقایسهها و مطالعات ماهوارهای باید آشکار کننده بسیاری از مسائل باشد.
بر اساس اطلاعات به دست آمده از دستگاههای اکتشاف ماه ، بیشتر دهانههای حلقهای شکل سطح ماه در اثر تصادم پدید آمدهاند.
از سوی دیگر ، اثرات واضحی از فعالیت آتشفشانی در سطح آن کشف شده است.
به عنوان مثال سنگهای سیاه آتشفشانی مانند گدازههای منجمد از مشخصات برجسته سطح ماه هستند.
به علاوه دلایلی برای قبول این مسئله وجود دارد که ما سکونها یا تجمع ماده که به وسیله ماهوارههای مصنوعی ماه در زیر ماریا (دریای ماه )کشف شدهاند.
چیزی جز حفرههای گدازههای منجمد نیستند.
احتمالا مشخصات دیگر سطح ماه وجود ارتباط نزدیکی را با فعالیت آتشفشانی نشان میدهند اثرات آتشفشان در ماه در سطح ماه نواحی برآمده یا مناطق دایره شکل که ارتفاع وجود دارد.
و بر روی برخی از آنها علائمی مانند دهانههای آتشفشانها (مناطق صخرهای تخریب شده اطراف دهانهها) به وضوح دیده میشود.
ساختمانهای مشابهی که لاکولیت نامیده میشوند نیز در زمین وجود دارند.
آنها برآمدگیهای پوسته زمین هستند که در نتیجه آتشفشان پدید آمدهاند.
برخی از تپههای قفقاز شمالی یعنی ماشوک ، بشتاف ، و زیمیکا به این گروه تعلق دارند.
دانشمندان عقیده دارند که فعالیتهای آتشفشانی شدید بیشتر در طی نخستین ، یک و نیم میلیون سال تاریخ پیدایش ماه بوجود آمدهاند.
این نظریه به وسیله سنجش عمر صخرههای ماه که دارای مواد آتشفشان میباشد تایید گردید عمر صخرهها حداقل سه بیلیون سال است.
آتشفشان در سیاره تیر اثرات واضحی از فعالیت آتشفشانی در عکسهای تهیه شده از تیر نزدیکترین سیاره به خورشید دیده میشود.
سطح این سیاره به وسیله تعداد زیادی حفره ، سوراخ شده است.
با آنکه حفرهها در اثر تصادم پدید آمدهاند.
اثرات جاری شدن گدازهها در ته برخی از آنها قابل تشخیص است.
آتشفشان در سیاره زهره برخی از اطلاعات حاکی از آن است که فعالیتهای آتشفشانی هم اکنون نیز در سیاره زهره ادامه دارند.
همانطور که میدانید درجه حرارت سطح زهره حدود 500 درجه سلسیوس است که در نتیجه اثر گلخانهای معین تجمع گرمای خورشید در ناحیه پایین جو زهره به علت وجود لایه ابری در اطراف سیاره میباشد.
کاملا امکان دارد که آتشفشانها و به ویژه جریان گدازههای داغ عامل کمک کننده دیگری باشد.
ممکن است ذرات جامد فراوانی که بر اساس برخی از اطلاعات در جو زهره یافت میشوند.
دارای منشا آتشفشان باشند.
به علاوه باید گفت که 17 درصد جو از دی اکسید کربن ، گازی که در ضمن فوران آتشفشان آزاد میگردد تشکیل یافته است.