دانلود مقاله بررسی شرایط اقلیمی- جغرافیای کالبدی استان اردبیل

استان اردبیل درمنطقه ای سردسیر و درشمالغربی فلات ایران با وسعت 5/17952کیلومترمربع یک درصد مساحت کل کشور را تشکیل میدهد.

این استان بخشی ازفلات مثلثی شکل ایران درشرق فلات آذربایجان واقع میباشد که حدود3 /2 آن دارای بافت کوهستانی با اختلاف ارتفاع زیاد بوده و بقیه رامناطق هموار و پست تشکیل داده است .

مرتفع ترین نقطه استان ،قله سبلان باارتفاع تقریبی 4811 میباشد.

اقلیم استان اردبیل بطور عمده به چهارعامل ارتفاع ، عرض جغرافیایی ، منابع آبی و توده های هوای مهاجر بستگی دارد.

عوامل دیگری نیز نظیر پوشش گیاهی ، فعالیتهای کشاورزی صنعتی و معدنی درمقیاس کوچک بر اقلیم تاثیرداشته و یا تاثیر می پذیرند.

2-1- ویژگی‌های اقلیمی
2-1-1- نقش ارتفاعات براقلیم استان :
باتوجه به اینکه استان اردبیل دارای 3/2بافت کوهستانی باارتفاع متوسط 3700مترازسطح دریامی باشدوسبلان نگین تابناکی بربلندای استان با ارتفاع 4811متر واقع شده است بطوریکه غیرازآن کوههای طالش وقوشه داغ درغرب کوه سبلان وبزغوش درجنوب وجنوب غربی سبلان باارتفاع متوسط 2200مترویارشته کوه پلنگان درحوالی دریاچه نئوروقله آق داغ باارتفاع 3322متردراستان واقع گردیده اند.

سبب شده که اقلیم استان اردبیل تحت تاثیراین ارتفاعات ازویژگیهای خاص برخوردارشودواین استان درشماریکی ازسردترین استانهای کشورقرارگیردورژیم بارندگی ودمایی آن درحدوسیعی تحت تاثیرارتفاعات بوده که غالباً با برف پوشیده می باشند.

2-1-2- نقش منابع رطوبتی :
استان اردبیل دارای رودخانه های ارس ،قره سو،بالخلی چای ودریاچه های نئوروشورابیل می باشدکه درشکل گیری اقلیم نقش قابل توجهی داردومنبع رطوبتی دریای خزربررژیم های اقلیمی آن بطورشاخص اثرمیگذارد.

2-1-3- تاثیرعرض جغرافیائی
عرض جغرافیائی نیزجزءعوامل اصلی مؤثربرشکل گیری اقلیم میباشد.استان اردبیل یکی ازاستانهائی است که دارای گستره وسیع شمالی –جنوبی است که نزدیک به 3درجه عرض جغرافیائی اختلاف دارندکه این اختلاف موجب گردیده است برشرایط جغرافیایی وآب وهوائی استان تاثیربگذاردورژیم دمائی واقلیمی متفاوتی رابوجودآورد.

2-1-4- نقش پوشش گیاهی وکشاورزی دراقلیم استان :
استان اردبیل ازپوشش مرتعی مناسبی دربسیاری ازمناطق برخوردارمیباشدو وجودجنگلهای استان درشمال وشرق اردبیل وارتفاعات طالش واقع دراستان تاثیرات قابل ملاخظه ای براستان پدیدمی آورندوبه عنوان عوامل فرعی تاثیرگذاربررژیم آب وهوائی می باشد.

2-1-5- تاثیرتوده های هواوسیستم های هواشناسی :
توده های هوابه حجم بزرگی ازهوا با خصوصیات فیزیکی خاص اطلاق می گردد، توده های هوابه دلیل قرارگرفتن درروی یک ناحیه وسیع به دلیل عبورآرام ازیک منطقه بتدریج خصوصیات فیزیکی ناحیه ازقبیل دماورطوبت رابه خودمیگیرد.

2-1-5-1- منابع اصلی شکل گیری توده های هوا:
یک توده هوابه حجم عظیمی ازهواگفته می شودکه وقتی به صورت افقی درداخل آن حرکت کنیم دارای خصوصیات فیزیکی مشابه درطول مسیرباشد،یک توده هواممکن است سطحی بیشترازهزاران کیلومترمربع رابپوشاندمثلایک توده هوای بزرگ زمستانی بیشترازنصف قاره آمریکارامی پوشاند.

2-1-5-2- دسته بندی توده های هوا:
توده های هوا براساس منابع شکل گیری واهمیت به سه گروه اصلی توده های قطبی ،توده هوای عرض های میانی وتوده هوای حاره ای که هرگروه براساس منبع شکل گیری توده هوابه توده هوای دریایی وخشکی تقسیم می شوندونیزدوتوده هوای دیگرتوده هوای کلاهک قطبی واستوایی می باشند.

توده هوائی که روی اقیانوسهاشکل می گیرنددارای رطوبت بیشتری هستند.

2-1-5-3- توده هواهائی که استان راتحت تاثیرقرارمی دهند:
درفصل بهاروتابستان بیشترجریانات عرضهای میانی وجنب حاره ای دراستان اردبیل فعال هستندبه طوریکه بیشترین میزان بارندگی استان دراثرنفوذجریانات ناپایدارعرضهای میانی پس ازتقویت درروی دریای مدیترانه وکسب رطوبت کافی میباشد.

بارندگی های اصلی اردبیل درفصل بهاروتابستان بیشتردراثرفعالیت عبورجریانات عرضهای میانی وکم فشارسودانی میباشدکم فشارسودانی که درحین فعالیت ازروی شرق مدیترانه درفصل بهاروتابستان این سیستم درحال دینامیکی وحرکت روبه شمال شرق باعث بارندگی درحاشیه غربی کوههای زاگرس گردیده وبه علت ازدست دادن رطوبت خودبه صورت بادنسبتاگرم دراستان اردبیل جریان پیدامیکند.زمانی که جریان عرضهای میانی تاغرب مدیترانه گسترش پیداکرده باشدهوای سردی ازحاشیه جنوبی اقیانوس اطلس شمالی بخصوص مجمع الجزایر آزور و در پشت این سیستم قرارمیگیردوبه دنبال جریانات گرم منطقه راتحت تاثیرقرارمیدهدومعمولابابارندگی های نسبتاخوب توام بارعدوبرق دربهاروتابستان ودرزمستان باعث بارش برف سنگین دراستان میگردد.

جریانات مؤثردر فصول پائیز و زمستان بیشتر شمالی و شمال غربی هستند به طوریکه :
الف درفصل زمستان ریزش هوای بسیارسردسیبری افت شدیددماوبارش برف دراستان اردبیل رابه همراه داردزمانیکه کم فشارهای عرضهای پائین درحین نفوذبه فلات ایران ازتوسعه وگسترش خوبی برخوردارباشندوتاعرضهای 40درجه برسند،نفوذهوای سردسیبری وبرخورد آن باهوای نسبتا گرم عرضهای میانی باعث تقویت ناپایداریهاوبارندگیهای خوب دراستان اردبیل میگردد.

نفوذ مرکز فشار زیاد سیبری درفصل پائیزباعث افت قابل ملاحظه دماگردیده ودربعضی سالهاکاهش زودرس دماباعث واردآوردن خسارات زیادبه محصولات کشاورزی وباغبانی میشود.

ب توده هوای دیگری که درفصل زمستان براستان اردبیل تاثیرگزاراست ،توده هوای شکل گرفته درروی مناطق پوشیده ازبرف کانادااست که به دوصورت درمنطقه عمل میکند: خست پس ازعبورازروی کشورهای اسکاندیناوی وشمال اروپاباسیستم پرفشارسیبری ادغام گردیده وازروی دریای سیاه وارد استان شده وباعث افت شدیددرجه حرارت وبارندگی میگردد.

دوم توده هوای شکل گرفته درروی مناطق جنوب شرقی کانادااست ،که مرکزآن درروی مجمع الجزایر آزور قرارمیگیرد،به دلیل کسب رطوبت ازاقیانوس اطلس شمالی پس ازعبورازروی اروپاودریای مدیترانه ازبخشهای شمالغربی کشورواردشده وباعث بارندگیهای نسبتا خوب دراستان اردبیل میشود.

کم فشارهای سودانی درمناطق مختلف استان اردبیل اثرات متفاوتی برجای میگذارنددرشهرهای اردبیل وخلخال به صورت وزش بادگرم همراه با گردوغبارو در پارس آباد ،مشگین شهر،گرمی وبیله سواربصورت رگبارهای پراکنده همراه بارعدوبرق جریان پیدامیکند.

کم فشارهای سودانی دراستان اردبیل باعث بروزبیماریهای گوارشی ،جلدی و...میگردد،جریانات فوق پس ازرسیدن به اردبیل درحاشیه جنوبغربی کوه سبلان ودرصعودازارتفاعات سبلان دراثربارندگی رطوبت خودراازدست داده وبه صورت هوای خشک وگرم ازدامنه های جنوب شرقی سبلان سرازیرشده ودررسیدن به شهراردبیل باعث وزش بادجنوبغربی بانام محلی گرمیج دراین شهرمیشود.
برای برسی اقلیم منطقه شناخت عناصر اقلیمی ضروری می باشد که در ذیل به بررسی می گردد :
2-1-6- بارندگی :
بارندگی یکی از مهمترین عامل تعیین کننده اقلیم و چرخه آب در منطقه می باشد و اگر بخواهیم بارندگی را در یک عبارت بسیار ساده تعریف کنیم اصطلاحاً به کلیه نزولات جوی بارندگی گویند.

باران و برف عمده‌ترین نزولات جوی منطقه بوده و برحسب مطالعاتی که انجام یافته بیا نگر این است که حداکثر بارش منطقه با حد اکثر رطوبت ارتباط مستقیم نداشته و در مجموع، میزان بارندگی به عوامل مختلفی مانند عامل صعود؛ کاهش دما؛ وجود هسته های تراکم به مقدار لازم در هواو منبع رطوبتی، بستگی دارد.

متوسط مجموع بارندگی سالانه محاسبه شده از ایستگاه های مورد مطالعه9/333 میلیمتر است که مقدار بارندگی در مناطق شمالی استان نسبت به مناطق دیگر کمتر است.

در جدول مجموع بارندگی ماهانه و سالانه و فصلی تهیه گردیده است.

این جدول نشان می دهدکه کم‌باران‌ترین ایستگاه مشیران با 2/209 میلیمتر و پر باران ترین آن با 6/482 میلیمتر مربوط به ایستگاه سرعین است .با محاسبه میزان بارندگی فصلی و توزیع آن مشخص می شودکه میانگین مکانی بارش بهاره استان 2/111 میلیمتر معادل 1/34 درصد بارش سالانه است و بیشترین بارش سالانه استان به غیر از ایستگاه پارس آباد و سرعین که در فصل پاییز و فیروز آباد و کلور اردبیل که در فصل زمستان اتفاق می افتد ،بقیه مناطق در فصل بهار روی می دهد.

بنابر این پرباران ترین و کم باران ترین فصول سال به ترتیب بهار و تابستان است؛ که فصل تابستان با متوسط مجموع بارندگی 9/32 میلیمتر معادل7/8 درصد از کل بارش استان دراین فصل اتفاق می افتد.

میانگین سالانه بارندگی اردبیل 5/303 ، مشگین شهر 9/367 ، سرعین 6/482 ، مشیران 2/209 ، خلخال 6/375، و پارس آبا دمغان 8/264 میلیمتراست.
2-1-7- دمای هوا :
توزیع دمای هوادرسطح استان متناسب باتوپوگرافی وسایرویژگیهای طبیعی آن است نواحی پست واقع دردره رودخانه ارس ودشت مغان گرمترین وارتفاعات سبلان سردترین مناطق استان می باشند.

میانگین سالانه دمای هوادربین 9/7 تا2/15 درجه سانتی گراددرنوسان می باشد.ومیانگین حداکثردرجه حرارت دربین ایستگاههای استان بین 3/14 تا 5/20 درجه سانتی گرادمتغیراست ومیانگین حداقل درجه حرارت دربین این ایستگاههابین 5/1 تا 7/9 درجه سانتی گرادمتغیرمی باشدولی وجوددرجه حرارتهای مطلق بین 5/38- درجه سانتی گرادتا44درجه سانتی گرادبه ترتیب درایستگاههای فیروزآبادخلخال ومشیران است که حاکی ازاختلاف شدیددمائی است .ودرجدول زیردمای سالانه تهیه گردیده است .
توزیع دمای هوادرسطح استان متناسب باتوپوگرافی وسایرویژگیهای طبیعی آن است نواحی پست واقع دردره رودخانه ارس ودشت مغان گرمترین وارتفاعات سبلان سردترین مناطق استان می باشند.

میانگین سالانه دمای هوادربین 9/7 تا2/15 درجه سانتی گراددرنوسان می باشد.ومیانگین حداکثردرجه حرارت دربین ایستگاههای استان بین 3/14 تا 5/20 درجه سانتی گرادمتغیراست ومیانگین حداقل درجه حرارت دربین این ایستگاههابین 5/1 تا 7/9 درجه سانتی گرادمتغیرمی باشدولی وجوددرجه حرارتهای مطلق بین 5/38- درجه سانتی گرادتا44درجه سانتی گرادبه ترتیب درایستگاههای فیروزآبادخلخال ومشیران است که حاکی ازاختلاف شدیددمائی است .ودرجدول زیردمای سالانه تهیه گردیده است .

2-1-8- تعدادروزهای یخبندان : برحسب موقعیت وشرایط جغرافیائی مناطق ونواحی مختلف استان اردبیل ،تعدادروزهای یخبندان درسال بیشترازمناطق جلگه ای ودشت های استان است ودرنقاط مرتفع برفگیراستان،تعدادروزهای یخبندان به حدود6ماه درسال میرسد.

برحسب آماربلندمدت جوی تعدادروزهای یخبندان شهرستان اردبیل 128روزومشگین شهر88روزوپارس آباد53روزومشیران 79روزوخلخال 154روزو سرعین147روزوفیروزآباد166روزاست .این آمارنشان میدهندکه باافزایش ارتفاع ازشمال استان به جنوب ونقاط مرتفع تعدادروزهای یخبندان افزایش می یابدودرارتفاعات بالای 2200مترازسطح دریاجزواقلیم ارتفاعات فوقانی محسوب میشود.

2-1-9- توفان رعدوبرق: توفان رعدوبرق ازآن دسته پدیده های جوی است که رخدادآن ممکن است باخسارت مالی یاحتی تلفات جانی همراه باشدواصولاوقوع این پدیده موجب ایجادترس ووحشت می شوددرمرکزاستان اردبیل درهرسال تقریبا8تا9روزتوام باتوفان رعدوبرق است که فراوانی آن درماههای اردیبهشت وخردادکه ماههای گذرفصل سرد به فصل گرم استان است، بیشترازسایرماههای سال میباشد.

در مشگین شهرتعدادروزهای توفانی درسال درحدود6روزدرخلخال13روزدرپارس آبادمغان 11 روز در سال است .در مشگین شهر ماههای بهار، در خلخال اردیبهشت و خرداد و در پارس آباد مغان هم اردیبهشت وخردادبیشترازسایرماههای سال درمعرض توفان رعدوبرق قرارمی گیرند.

2-1-10- باد : جریان هواهمیشه ازنقطه ای به نقطه دیگردرحال حرکت می باشدباحرکت این جریان که از سیسستم فشارزیادبه طرف سیستم فشارکم میباشدبادراتولیدمینمایددرهرمنطقه دونوع باد یافت میشود که یکی بادهای محلی است ودیگری بادهای جبهای که بانفوذجبهه به طرف منطقه شروع میشود.

در حالت کلی بادهای عمومی استان عبارتنداز: 2-1-10-1- بادشرقی : درفصول مختلف سال که به بادمه یابادخزری معروف است ازطرف شرق به طرف غرب میوزدوحداکثررطوبت دریای خزرراباخودبه مناطق مختلف می آوردوعلت آنرامیتوان اختلاف ارتفاع اردبیل ودریای خزر را ذکرنمود.

2-1-10-2- بادغربی : این بادنیزمیتوانددرفصول مختلف سال بوزدودراصطلاح محلی به بادگرمیچ معروف است ودراثرعبورتوده هوای مدیترانه ای ودریای سیاه اتفاق می افتدومعروفترین باددرمنطقه بشمارمی رودکه سبب تبخیروخشکاندن زمین کشاورزان می شود.

2-1-10-3- باد غالب : علاوه بربادهای ذکرشده بادهای دیگری نیزدراستان اردبیل مشاهده می شودکه به نامهای مختلفی موسوم هستندودرگلبادهای رسم شده مشخص میشود.

جهت وزش بادغالب درشهرستان اردبیل طی ماههای دی وبهمن جنوب غربی که سرعت آن دردی ماه 7/9ودربهمن 1/9متربرثانیه است ودراسفندماه باتغییرجهت ازجنوب غربی به شرقی سرعت آن نیزکاهش یافته وبه 8/6متربرثانیه می رسد.درتمام طول فصل بهاروتابستان وماه اول پاییزجهت بادغالب دراردبیل ،شرقی وسرعت آن درفروردین ماه 1/7ودراردیبهشت 1/7درخردادماه 2/7درتیرماه 6/7درمرداد1/7درشهریورومهر6/6متربرثانیه است .ازماه دوم پاییزجهت وزش بادهای غالب جنوبغربی شده که این جهت وزش درطول ماههای آذرودی وبهمن تداوم می یابد.سرعت بادغالب درآبان ماه 9 ودرآذرماه 6/8متربرثانیه است .دراردبیل بیشترین سرعت بادغالب 7/9متربرثانیه دردیماه وکمترین سرعت 6/6متربرثانیه درماههای شهریورومهراست .وسرعت بادهای غالب بطورنسبی درفصول سردسال بیشترازماههای گرم سال میباشد.

شدیدترین بادوزیده شده درطول دوره آماری بلندمدت اردبیل باجهت جنوبغربی وسرعت 34متربرثانیه بوده است .

بادهای غالب مشگین شهرکه درجدول نشان داده شده است 9ماه ازسال جنوبغربی وسه ماه شمالغربی میباشدوسرعت بادغالب بین 2/4تا2/8متربرثانیه درهرسال میباشد.وحداکثرسمت وسرعت باددرطول دوره آماری 29متربرثانیه ازسمت جنوب میباشد.

بادهای غالب شهرستان خلخال 7ماه غربی و5ماه شرقی میباشدکه دربادغالب آن غربی باسرعت 3/4متربرثانیه است وحداکثرسرعت باداتفاق افتاده جنوبغربی با24متربرثانیه است درپارس آبادبادغالب شرقی با5متربرثانیه است وحداکثرسمت وسرعت اتفاق افتاده جنوبشرقی با23متربرثانیه است که درسال 1989اتفاق افتاده است .

2-1-11- طبقه بندی اقلیمی استان موقعیت خاص جغرافیائی استان اردبیل سبب گردیده است که این استان درفصلهای سردسال تحت تاثیرتوده هواهای مهاجرازشمال ،شمالغرب وغرب قرار گیرد.درفصل های تابستان نیزگاهی سیستم های هواشناسی کم فشارباران زائی تاثیرگذاشته وبارندگیهای تابستانه رادراین مناطق نازل می گردد.

بخشهائی ازاستان تحت تاثیراقلیم خزری قرارداشته ودریای خزردرشرق استان برشرایط دمائی ورطوبتی آن اثرمی کندوموجب تعدیل این عوامل جوی می شود.باعنایت به اینکه استان ازدوبخش کوهستانی سردوجلگه ای معتدل تشکیل شده وبه تبع تنوعات طبیعی وجغرافیائی ،دارای تنوعات اقلیمی قابل توجه است .اماویژگی سردی که ناشی ازهجوم توده های هوای سردشمالی ،ارتفاع وعرض جغرافیائی است .صفت مشترک اقلیم های گوناگون استان گردیده وحتی درپست ترین نقاط استان که طبیعتادارای اقلیم معتدل هستند.

بطورمتوسط درحدود61روزازسال دارای شرایط یخبندان بوده وسردی هوابرتمامی استان و کلیه اقلیمهاکم وبیش تاثیرمیگذارد.

بر اساس طبقه بندی اقلیمی دمارتن محاسبه رابطه آن بین ایستگاه های مختلف استان نوع اقالیم موجود به شرح جدول زیر مشخص شده است: جدول پارامتر های مربوط به طبقه بندی آمبرژه استان اردبیل 2-2- توصیه‌‌های طراحی 2-2-1- ویژگی‌های طراحی بومی منطقه استفاده از پلان‌های متراکم و فشرده به حداقل رساندن سطح خارجی در برابر حجم مورد پوشش استفاده از مصالح با ظرفیت و عایق حرارتی خوب به حداقل رساندن میزان تعویض هوای داخلی و تهویه طبیعی و در نتیجه، جلوگیری از ایجاد سوز در داخل و خروج حرارت داخلی به خارج ساختمان.

انتخاب بام‌های مسطح و نگهداری برف بر روی بام‌ها به عنوان عایق حرارتی.

(اقلیم و معماری، مرتضی کسمایی ، ص 92) موارد گفته شده در جهت جلوگیری از اتلاف حرارت ساختمان در قسمت‌های مختلف مناطق سرد باید رعایت شود.

در این مناطق، تمایل و ضرورت استفاده از حرارت ناشی از تابش آفتاب در داخل ساختمان در فصل زمستان احساس می‌شود ولی بدلیل تأثیر باد و سرمای ناشی از وزش آن بر ساختمان در مجموع سعی شده است سطح خارجی در حداقل ممکن نگه داشته شود و برای استفاده از انرژی حرارتی حاصل از تابش آفتاب، پوشش سطوح خارجی به رنگ انتخاب شده و ابعاد پنجره‌ها نیز نباید زیاد بزرگ انتخاب شود.

(همان، ص 92)‌ 2-2-2- اصول طراحی و اقلیم 2-2-2-1- انرژی خورشیدی جذب شده در دیواره‌ها مقدار انرژی خورشیدی جذب شده در دیواره‌های خارجی ساختمان به رنگ سطح خارجی دیواره‌های آن بستگی دارد.

سطوح سفید و براق، فقط حدود 15 درصد از انرژی خورشیدی دریافت شده را جذب می‌کنند.

رنگ‌های معمولی روشن مانند کرم یا خاکستری روشن حدود 40 تا 50 درصد، رنگ‌های تیره مانند خاکستری تیره، سبز و قرمز حدود 60 تا 70 درصد و رنگ سیاه 80 تا 90 درصد انرژی خورشیدی دریافت شده را جذب می‌کنند (همان ص 110 و 111) با توجه به مطالب گفته شده بهتر است که نمای ساختمان دارای رنگ‌هایی مانند کرم یا خاکستری روشن و تیره و قرمز و سبز باشد.

2-2-2-2- انرژی خورشیدی نفوذ یافته از طریق پنجره‌ها مقدار انرژی خورشیدی که از شیشه‌های پنجره‌ها یا سطوح شیشه خود به داخل ساختمان نفوذ می‌کند به نوع سایه‌بان‌ها و تا حد کمی به جنس شیشه بستگی دارد.

سایه‌بان‌های خارجی تیره‌ رنگ 10 درصد از پرتوهای خورشیدی تابیده به پنجره را به داخل هدایت می‌کنند.

ولی سایه‌‌بان‌های داخلی پرده‌های کرکره، 40 تا 70 درصد از پرتوهای خورشید را به داخل هدایت می‌کنند در صورت عدم استفاده از سایه‌بان حدود 90 درصد پرتوهای خورشید به داخل نفوذ می کند (همان ص 110) در مناطق سرد استفاده از سایه‌بان‌های داخلی در فصل تابستان توصیه می‌شود تا در فصل‌های سرد سال بتوآن آنها را از پنجره جدا کرد.

و از حداکثر پرتوهای خورشیدی برای بالا بردن حرارت داخلی ساختمان استفاده کرد.

2-2-2-3- انتخاب مصالح ساختمانی در مناطق سرد برای تأمین حرارت داخلی در فصول سرد سال بهتر است از دیواره‌های تیغه‌ای با مقاومت و ظرفیت حرارتی کم و رنگ سطح خارجی تیره استفاده کرد.

2-2-2-4- فرم ساختمان به دلیل سرمای شدید هوای این مناطق در فصل زمستان فرم‌های باز یا فرم‌هایی که ضلع‌های شمالی – جنوبی آنها بلند‌تر از ضلع‌های شرقی – غربی آنهاست مناسب نیست و بهتر است فرم ساختمان فشرده و پلان‌ آن مربع باشد.

ساختمان‌های دو طبقه‌ای که فرم آنها شبیه به مکعب است بهترین نوع ساختمان از نظر کنترل گرمای هوای داخلی در زمستان است (همان ، ص 120) [ شکل 2: فرم مطلوب ساختمان در اقلیم‌های مختلف (اقلیم و معماری – مرتضی کسمایی ، ص 119] 2-2-2-5- جهت استقرار ساختمان به طور کلی، انتخاب جهت استقرار ساختمان به عواملی چون وضع طبیعی زمین، میزان نیاز به فضاهای خصوصی، کنترل و کاهش صدا و دو عامل باد و تابش آفتاب بستگی دارد.

در مناطق سردسیر و در عرض جغرافیایی زیاد که هوا معمولاً‌ سرد است ساختمان باید در جهتی قرار گیرد که حداکثر انرژی خورشید را در طول سال دریافت کند.

برای ایجاد بهترین شرایط حرارتی در داخل ساختمان (هوای گرم در زمستان و هوای خنک در تابستان) باید نمای اصلی ساختمان رو به جنوب باشد.

اگر چه نماهای جنوب شرقی و جنوب غربی آفتاب را به طور یکنواخت‌تر دریافت می‌کنند، ولی در تابستان گرم‌تر و در زمستان سرد‌تر از نمای جنوبی می‌شوند.

دیواره‌های شرقی و غربی در تابستان گرم‌تر و در زمستان سرد‌تر از دیواره‌های جنوبی، جنوب شرقی و جنوب غربی می‌شوند.

(همان، ص 126) پس در مناطق سرد نمای اصلی باید در ضلع جنوبی قرار بگیرد و کشیدگی بنادر جهت شرقی غربی باشد تا ضلع بزرگتر بنا رو به جنوب قرار بگیرید.

[شکل 2- جهت ساختمان با توجه به اقلیم (اقلیم و معماری، مرتضی کسمایی ، ص 127] 2-3- سیمای طبیعی و جغرافیایی اردبیل استان اردبیل با مساحتی بالغ بر 5/17952 کیلومتر مربع (شمالی‌ترین نقطه ایران قرار دارد.

این استان از شمال به جمهوری آذربایجان از شرق به ا ستان گیلان، از جنوب به استان زنجان و از غرب به استان آذریجان شرقی محدود است.

از نظر مختصات جغرافیایی، مدار‌های 37 درجه و 45 دقیقه و 35 درجه و 42 دقیقه منتهاالیه شمالی – جنوبی و نصف النهارات 48 درجه و 55 دقیقه و 47 درجه و 2 دقیقه منتها الیه غربی – شرقی استان را می‌پوشاند.

میزان نزولات جوی در استان به طور متوسط از 250 الی 600 میلیمتر در نوسان است.

براساس آخرین تقسیمات کشوری استان اردبیل شمال شهرستانهای اردبیل بیله‌سوار، پارس آباد ، خلخال، مشکین شره، مغان ، غین ، نیروکوثر (کیسوی) بوده دارای 17 شهر، 21 بخش و 63 دهستان می‌باشد.

رشته کوههای سبلان، مرتفعات غیر و (تالش)، صلوات داغ و خروسلو کوههای مهم استان می‌باشد.

دریاچه‌های آن عبارتند از : نئور، شور لبیل ، شورگل، آلوچه، علااحمد ، مرداب قره سو که زیستگاه پرندگان آبی است.

مهمترین رود‌های استان عبارتند از: (ارس)‌آراز، قره سو، دره رود، خیاوچای و غین چای .

2-4- مشخصات جمعیتی : جمعیت کل شهرستان اردبیل در سال 1383 برابر با 351551 نفر است که تقریباً 50 % جمعیت استان اردبیل است و از این تعداد 412623 نفر را جمعیت شهری (%6/77) و 118928 نفر را جمعیت روستایی (3/22%) تشکیل می‌دهد.

این جمعیت شامل 113840خانوار است که 22890 خانوار آن روستایی است .

تعداد کل کودکان زیر یک سال شهرستان 8762 نفر است که شامل 2138 نفر از جمعیت روستایی است.

42126 کودک زیر 5 سال در این شهرستان زندگی می‌کنند که 10366 نفر آنان جزء جمعیت روستایی هستند.

بافت شهری و روستایی در نواحی کوهستانی برخلاف سواحل جنوبی کشور که محیط زیست مسکونی جهت مقابله با حرارت و گرمای زیاد هوا شکل گرفته است، در اینجا سرمای زیاد عامل تعیین کننده در شکل‌گیری بافت شهری و روستایی می‌باشد.

خصوصیات کلی بافت شهری روستایی به قرار ذیل است: الف – فضاهای شهری و روستایی کوچک محصور ب- بافت شهری و روستایی متراکم و ابنیه متصل به هم ج- جهت آفتاب و عوارض زمین عامل تعیین کننده در نحوه استقرار، گسترش و سیمای کلی شهر و روستا.

د- کوچه‌ها و معابر اصلی به موازات خط‌ تراز زمین اغلب با عرض کم .

به دلیل سرمای بسیار زیاد در بخش عمده‌ای از سال، در این نواحی بافت شهری متراکم و ابنیه متصل به هم هستند تا بدین نحو سطح تماس فضاهای گرم مسکونی با محیط سرد خارج کمتر شود.

فضاهای شهری نیز تا حد امکان محصور و کوچک هستند تا جریان باد سرد به داخل این فضاها کمتر نفوذ کند.

به علاوه تابش حرارت از سطوح خارجی دیواره‌های گرم ساختمان‌های تا حدی باعث اعتدال هوای سرد فضاهای شهری است و کوچک بودن این فضاها از این نظر دارای مزیت است.

به چهار دلیل شهرکها و روستاها در کوهستانها غالباً در وسط کوهپایه و در سمت جنوبی آن بنا می‌شوند.

اول اینکه اگر شهر یا روستا در پایین دره باشد خطر سیل وجود دارد.

ثانیاً در شب هنگام هوای سرد که سنگین‌تر است به پایین دره نفوذ کرده و در همان محل ساکن می‌شود و سبب اضافه شدن سرما در بافت مسکونی می‌شود.

ثالثاً سمت شمالی کوه که همیشه در سایه و سرد است مکان خوبی برای زندگی نیست.

رابعاً بالای کوه نیز برای استقرار روستا یا شهر مناسب نیست زیرا معمولاً ناهمواریهای زمین در بالای کوه بیشتر است و از آن مهمتر شدت باد در این ناحیه بیشتر می‌باشد و هیچگونه حفاظی برای بافت مسکونی در مقابل باد وجود ندارد و بالاخره اینکه بالای کوه از رودخانه که همیشه در پایین در مجاری می‌شود دور است.

بررسی بافت‌ شهری اردبیل با توجه به اقلیم سرد و کوهستانی اردبیل، بافت مجموعه‌های ساختمانی در این شهر فشرده و متراکم می‌باشد تا موجب کاهش اتلاف حرارت ساختمان در مواقع سرد سال شود.

در چنین بافتی با این فشردگی و تراکم ساختمانها مساحت سطوح خارجی کاهش و تماس ساختمان با هوای بیرون کمتر خواهد بود.

با توجه به اینکه در شرایط اقلیمی شهر اردبیل ایجاد جریان دائمی هوا در فضاهای داخلی و محیط اطراف ساختمانها ضرورتی ندارد حداقل فاصله بین ساختمانهای پشت سر هم تابع مقدار سایه ایجاد شده در پشت ساختمان رو به آفتاب می‌باشد.

به بیان دیگر فاصله بین ساختمانها به حدی است که امکان نفوذ آفتاب به فضاهای داخلی در فصل سرد وجود دارد.

چرا که بهره‌گیری از انرژی خورشیدی در گرمایش فضاهای داخلی یکی از اهداف در شکل‌گیری سکونت گاهها بوده است.

از دیگر عوامل اقلیمی باد‌های سرد و مزاحم در فصل سرد سال از جانب شرق می‌باشد که جهت استقرار خانه‌ها (یکی از عوامل مؤثر در شکل‌گیری بافت شهری) به گونه‌ای است که اثر این باد مزاحم را از بین ببرد.

(الگوی معماری صلیبی در خانه‌های قدیمی اردبیل).

عوامل دیگری چون عوامل محیطی (فرم زمین،‌ عوارض طبیعی زمین و ...) باورهای اجتماعی و فرهنگی (قطع دید همسایه‌ها به قسمت خصوصی خانه، لزوم قراردادن خانه رو به قبله و ...

) در جهت استقرار‌خانه و در نتیجه بافت شهری اردبیل تأثیر گذاشته است.

منابع و مآخذ: اقلیم معماری، مرتضی کسمائیان، نشر خاک، چاپ چهارم، پاییز 1385 بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران – وحید قبادیان، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ چهارم، 1385.

نشانی اینترنتی استانداری اردبیل Ardebilstate province نوع منطقهنوع اقالیمنام ایستگاهاستپینیمه خشکاردبیلاستپینیمه خشکپارس آبادمعتدل جنگلینیمه مرطوبخلخالاستپینیمه خشکفیروز آبادمعتدل جنگلینیمه مرطوبسرعینبیابانیخشکمشیرانمرز بین استپی و معتدل جنگلیمرز بین خشک و نیمه مرطوبنمیناستپینیمه خشکنیر نـوع اقـلیـمنام ایستگاهنیمه خشک سرداردبیلنیمه خشک معتدلپارس آبادارتفاعات فوقانیخلخالارتفاعات فوقانیسرعینخشک سردمشیراننیمه مرطوب سردنمیننیمه مرطوب سردنیر