دانلود مقاله بررسی و کالبدشکافی جریان صدر در عراق

تحقیق حاضر که به بررسی و کالبدشکافی جریان صدر در عراق میپردازد در ابتدا مقدمه ای کوتاه از کشور عراق و تنوع و شکافهای قومی در آن کشور و جایگاه خانواده صدر می پردازد و سپس وارد مباحث اساسی این گروه و کالبدشکافی آن می گردد. شیعه به عنوان اکثریت جمعیت عراق برای اولین بار پس از 1300 سال، حکومت را در این کشور بدست آورده است تا به جایگاه واقعی خود دست یابد. در میان احزاب مسلمان در عراق جریان صدر بدلایل مختلف از جمله وابستگی به خانواده آل صدر و نقش خانواده صدر در سلسه جنبان تحزب در جامعه شیعیان عراق، شعارهای مساوات‌طلبانه و عدالت‌جویانه و اظهارات ضدامریکایی و حرام دانستن هرگونه مماشات با آمریکا توسط مقتدا صدر و از همه مهمتر دراختیار داشتن یک شاخه نظامی با نام جیش المهدی پرداختن به جریان صدر و بررسی و کالبدشکافی این کروه را ضروری می نماید.
مقدمه
عراق یکی از کشورهای خاورمیانه است که از شرق با ایران، از شمال با ترکیه، از شمال غرب و غرب با سوریه، از جنوب با عربستان سعودی و از جنوب شرق با کویت همسایه است.
این کشور بیشترین مرز مشترک جغرافیایی حدود 1332 کیلومتر با ج. ا. ایران دارد و تقریبا بالاترین اشتراکات َفرهنگی را در بین کشورهای همسایه با ما دارد. یکی از اصلی‌ترین اشتراکات دو کشور وجود اکثریت جمعیت شیعه مذهب است که همواره به عنوان عاملی مهم و تعیین‌کننده در روابط دوجانبه و معادلات منطقه‌ای حائز اهمیت ویژه بوده است.
مشخصه بارز کشور عراق تنوع قومی و مذهبی و وجود شکاف میان آنها و داشتن محدودیت‌های ژئوپلیتیکی و سلطه حاکمان قدرت طلب و دیکتاتور در طول تاریخ است. خشونت‌های فرقه‌ای باعث بیشترین تعداد تلفات غیرنظامی در عراق است. در حقیقت عراق در چرخه کشنده‌ای قرار گرفته است. شورشیان سنی به شیعیان حمله می‌‌کنند و در مقابل شیعیان به اقدامات انتقام‌گیرانه دست می‌‌زنند و برعکس.
(Alissa J. Rubin, New York Times, U.S. and Iranian Officials Plan Talks on Iraqi Security, November 21, 2007)
شیعه به عنوان اکثریت جمعیت عراق برای اولین بار پس از 1300 سال حکومت را در این کشور بدست آورده است. بنابراین آنها سخت بدنبال حفظ حکومت خود هستند. با این وجود شکاف‌هایی در درون ائتلاف شیعه که ائتلاف عراق متحد نامیده می‌شود، ظاهر شده است. کشمکش جناح‌های شیعه به دلیل کسب قدرت بیشتر در مناطق شیعه نشین، وزارتخانه‌ها و در کل عراق است. (Friedman, Thomas, L, Op cit)
خانواده آل صدر
خانواده آل صدر در لبنان، ایران و عراق به علم و تقوا معروف بوده، خدمات بزرگی به اسلام و مذهب تشیع تقدیم کرده اند و علما و مراجع بسیاری در دامان خود پرورده اند که از لحاظ علمی، اجتماعی و سیاسی تاثیرات بسیار مهمی از خود بر جای گذاشتند.(سید کاظم جابری، 1382: 13) برای شناخت این خانواده به نقش آنها در احزاب عراق در گذشته نیز اشاره خواهد شد.
از علمای متاخر این خانواده می توان به بزرگانی مانند سید عبدالحسین شرف الدین در لبنان، سید صدرالدین صدر در ایران، شهید سید محمدباقر صدر در عراق و همچنین امام موسی صدر اشاره کرد.
آیت الله محمد صادق صدر با دختر عموی خود فرزند سید محمد جعفر صدر ازدواج کرد که خداوند از ایشان چهار فرزند پسر بنامهای (مصطفی، مقتدی، مومل و مرتضی) به او عنایت فرمودکه سه فرزند اول وی با دختران شهید سید محمد باقر صدر ازدواج کردند.(همان:14)
شهید صدر دوم، سه بار توسط حکومت بعث دستگیر شد و مورد شکنجه قرار گرفت که آخرین آن پس از انتفاضه شعبانیه 1410 بود و دلیل آن نیز بیانیه وی در تایید انتفاضه بوده است.(همان:21)
کشتار وسیع شیعیان و اعمال سیاستهای سرکوبگرانه علیه آنها از سوی رژیم بعثی در سال‌های پس از انتفاضه باعث شد جنبش شیعی عراق که در سال‌های پیش ضربات سنگینی از دیکتاتور بعثی متحمل شده بود دچار نوعی سرخوردگی و ضعف فزاینده شود و حس ناامیدی و قبول شکست بر روحیه و فعالیت‌های احزاب و اشخاص معارض حاکم گردد. علاوه بر آن، تشتت آراء و افزایش اختلافات داخلی متأثر از به درازا کشیده شدن مبارزات و عدم موفقیت آن، اصلی‌ترین عواملی بودند که باعث شد گروه‌ها و شخصیت‌های مبارز امید چندانی به آینده جنبش نداشته باشند. البته در خلال این سال‌ها تا قبل از سرنگونی صدام حرکت هوشیارانه‌ای به ابتکار مرحوم آیت‌الله سیدمحمدصادق صدر پسر عموی شهید سیدمحمدباقر صدر(ره) شروع و دنبال شد. بعضی معتقدند ایشان با انجام مصالحه‌ای غیر رسمی با دولت بعثی، تعهد کرد در ازای تلطیف فضا به نفع شیعیان و کاهش فشارهای دولتی علیه آنها، شرایط لازم برای انجام امور مذهبی شیعی آن هم به صورت کاملاً حداقلی فراهم سازد و البته به هیچ وجه وارد حوزه سیاست نشود. بدین ترتیب، رژیم بعث عراق تا اندازه‌ای از فشارهای خود علیه شیعیان را کم کرد. نقطه اوج این انعطاف را باید موافقت با برگزاری نمازهای جمعه در شهر نجف اشرف دانست.
تحت تأثیر این شرایط بود که حوزه های علمیه نجف و کربلا بار دیگر جان تازه‌ای گرفتند و طلاب زیادی جذب کردند. این در حالی بود که بعثی‌ها به شدت تحرکات و اقدامات سیدمحمد صادق صدر را تحت نظر داشتند و پس از آنکه دیدند اقدامات وی تا حدودی تحرک اجتماعی شیعیان را زیاد کرده، در توطئه‌ای ایشان را از سر راه خود برداشته و بار دیگر فضای رخوت و ناامیدی را در میان نخبگان و عامه شیعیان دامن زدند.(برنا بلداجی، 1383: 175).
نقش خانواده صدر در سلسه جنبان تحزب در جامعه شیعیان عراق
در میان احزاب شیعه عراق، « جماعه العلماء » را باید سر سلسه جنبان تحزب در جامعه شیعیان عراق قلمداد نمود که خانواده صدر در این حزب نیز نقش ایفا کرده اند، گروهی از روحانیون در سال (1958م) مانند: شیخ مرتضی آل یاسین( دایی شهید محمد باقر صدر)، سید اسماعیل صدر، سید محمد باقر صدر، شیخ حسین همدانی، سید محمد جمال هاشمی، شیخ محمد طاهر آل شیخ راضی، شیخ محمد تقی جواهری و سید محمد تقی بحرالعلوم را با هدف پل زدن بین اسلام و اقشار مختلف امت، جماعه العلماء را پایه گذاری نمودند. این تشکل، پاسخی بود به فشار‌های فزاینده رژیم بعثی، تفکرات رو به رشد کمونیستی و گرایشات و احساسات ناسیونالیسم افراطی، که موجی از گرایش‌های اسلامی را به رهبری « شیخ مرتضی آل یاسین» در شیعیان عراق به وجود آورد. این سازمان فعالیت‌های خود را از امور فرهنگی شروع نمود و نشریه این ارگان «الضواء» نام داشت. رشد و معرفی شخصیت و توانایی‌های علمی و اقتدار کاریزماتیک سید محمد باقر صدر از همین زمان و با توجه به تالیفاتی که از خود در زمینه‌های مختلف بر جای گذاشت، نهادینه شد.
(ابرار معاصر « نقش شیعیان در فرایند دولت سازی عرق نوین و تاثیر آن بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران» ص30.)
اگرچه این گروه از سال 1979م تغییر روش خود به تاکتیک های خشونت آمیز را رسما اعلام کرد، اما رویکرد‌ اساسی جماعه العلما در عراق و ایران (این حزب فعالیت‌های خود را در ایران از سال 1359 ، آغاز نمود) معطوف به توده های مردم و اساساً سیاسی فرهنگی بود. در واقع، فعالیت‌های این تشکل بود که بعد‌ها زمینه سقوط حکومت عبد الکریم قاسم را فراهم نمود. فعالیت‌های تشکیلاتی این گروه‌ به دلیل عدم انسجام داخلی و شرایط دیکتاتوری آن زمان، بخصوص بعد از پایان دوره برادران عارف، به تدریج به خاموشی گرایید، ولی پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، دوباره فعالیت‌های خود را، از عراق آغاز و سپس در ایران ادامه دادند. پس از انقلاب ، سید محمد باقرحکیم از شاگردان بر جسته سید محمد باقر صدر سید محمد بحر العلوم، شیخ محمد مهدی آصفی، سید حسین صدر، شیخ محمد باقر ناصری و شیخ محمد باقر ساعدی(از شیوخ عشایر) از سوی وی ماموریت داشتند تا ضمن مهاجرت به ایران ، وظیفه ارتباط، سازماندهی و آموزش نیرو‌های اسلامی عراق را در داخل ایران عهده دار شوند. البته در مقاطع بعدی، سید حسین صدر که پس از احساس ناکار‌آمدی مجلس اعلاء و در پی اختلافات با رئیس وقت این مجلس در اواخر دهه 60 به لندن رفت و به تدریج در کنار اشخاص دیگری مانند: سید محمد بحرالعلوم، شیخ محمد باقر ناصری، براهیم الاشیقر(معروف به دکتر جعفری و عضو شورای انتقالی و اولین نخست وزیر دولت عراق بعد از صدام) تحت عنوان تشکیلات لندن، تا بهار 1382 به فعالیت های خود ادامه دادند.(همان:31)
سیدمحمدباقر صدر، فرزند آیت‌الله سیدحیدر صدر،‌ به سال 1931 م در شهر کاظمین دیده به جهان گشود. پیش از رسیدن به سن سی سالگی، به درجه اجتهاد نائل آمد. وی در نجف از محضر بزرگانی چون آیت‌الله سیدمحسن حکیم، شیخ مرتضی، شیخ راضی و شیخ محمدرضا آل‌یاسین بهره برد. نقش بارز سیاسی ایشان را می‌توان از زمان تأسیس «جماعه العلمای نجف اشرف» دانست. پس از درگذشت آیت‌الله سیدمحسن حکیم، ایشان به عنوان یک رهبر مورد توجه قرار گرفت. یکی از اقدامات مهم شهید صدر، تحریم عضویت در حزب بعث و نیز مخالفت با برنامه‌های آموزشی آن حزب در مدارس بود، همین مسأله باعث گردید تا رژیم عراق به انحای مختلف ایشان را مورد آزار و اذیت قرار دهد. وی همواره از انقلاب اسلامی ایران دفاع کرده و از رهبری آن حضرت امام خمینی حمایت می‌نمود. اقدامات شهید سیدمحمدباقر صدر باعث گردید که رژیم عراق بر سخت‌گیری‌های خود بیافزاید و ایشان را در اوایل جمادی‌الاول 1400 ه‍ . ق. دستگیر نماید. وی به همراه خواهر مبارز خود بنت‌الهدی پس از تحمل شکنجه‌های فراوان در 22 جمادی‌الاول همان سال ( 19 فروردین 1359) به شهادت رسیدند. از این مجتهد آثار بسیاری در زمینه‌های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و دینی به یادگار مانده است که می‌توان به اقتصادنا، فلسفتنا، حکومت اسلامی بانکداری اسلامی، غایه الفکر، علم اصول فقه و ده‌ها اثر دیگر اشاره کردSadr), Islamic Political system, P27.)
اگرچه صدر و خواهرش به شهادت رسیدند، ولی شهادت آنها به مبارزات مردم عراق علیه رژیم شدت بخشید. این شهادت پیامدهایی را به دنبال داشت، از جمله:
1. برپایی تظاهرات در کشورهای پاکستان، هند، لبنان و سوریه علیه رژیم عراق.
2. تشکیل مجلس اعلای اسلامی عراق.
3. اقدامات مسلحانه توسط طرفداران شهید صدر در عراق.
4. اکثر مسلمانان جهان این اقدام جنایتکارانه رژیم را محکوم کردند.( برنا بلداجی، ایالات متحده و نقش شیعیان در فرایند دولت‌سازی و نظام سیاسی عراق نوین، مترجم سیروس، 1383، ص 80.)
انتفاضه شعبانیه
یکی از نقاط عطف تاریخ شیعیان عراق قیام 15 شعبان 1411 هجری قمری مطابق با مارس 1991 میلادی است که پس از حمله صدام به کویت و هجوم آمریکا و متحدانش به رژیم عراق صورت گرفت. این قیام شیعی که از جنوب عراق آغاز شد، به سرعت گسترش یافت تا جایی که پس از چند روز 14 استان از 18 استان عراق را در برگرفت. این قیام حدوداً دو هفته به طول انجامید و بعضی از شهرهای سنی نشین کرد مانند کرکوک و خانقین نیز در آن همکاری داشتند. در عین حال اغلب مجاهدین و مبارزین و رهبران آن را شیعیان تشکیل می‌دادند.
انتفاضه شعبانیه با هدف سرنگونی نظام حاکم و جایگزین کردن یک حکومت مردمی به پیش رفت اما به دلایل گوناگون با شکست مواجه شد. قیام کنندگان پس از گرفتن یک منطقه، به دلیل عدم آگاهی و تجربه کافی، در اداره و مدیریت مسائل آن ناکام می‌ماندند و به دلیل عدم برخورداری از یک رهبری و مدیریت قوی و وحدت‌بخش به اقدامات خودسرانه و بدون هماهنگی دست می‌زدند و بر ضعف انتفاضه می‌افزودند. از طرف دیگر آمریکا نیز با برداشتن فشار نظامی خود از ارتش صدام به او این اجازه را داد که نیروهای خود را بازسازی کند و علیه این قیام به کار گیرد، چرا که به هر حال برای آمریکا وجود صدام دیکتاتور بهتر از روی کار آمدن یک حکومت مردمی شیعی مانند ایران در عراق بود. بدین ترتیب نیروهای حزب بعث عراق پس از مدتی سردرگمی و پذیرش نوعی شکست، به شدت با این قیام برخورد کردند و دست به سرکوب عوامل آن زدند. بعثی‌ها با سردادن شعار «لا شیعه بعد الیوم» یعنی از امروز شیعیان محکوم به نابودی هستند و با اعمال روشهای خشونت‌آمیز و هراس‌انگیز، مردم عراق را از عواقب این قیام ترساند. بسیاری از مردم عراق پس از شروع حملات ارتش علیه انتفاضه به خارج از کشور فرار کردند. این امر به خروج هزاران نفر از عراق به سوی کشورهای مجاور خصوصاً ایران، ترکیه و عربستان سعودی یا کشورهای دور و نزدیک دیگر منجر شد.(ابراهیم فرهاد، 1996: 361)
بطور خلاصه اینکه انتفاضه شعبانیه(1411ه ق برابر با1991م) به دلایل مختلفی از جمله: ترس آمریکا و همسایگان عراق از تشکیل مدل ایرانی حکومت اسلامی در عراق، فقدان آلترناتیو مناسب در بین رهبران معارض که در بین گروه‌های معارض و توده‌های مردم از مشروعیت لازم برخوردار باشد، بازگذاشتن دست صدام در سرکوب شدید، با شکست مواجه شد و نوعی فترت و ناامیدی فزاینده بر روحیه و فعالیت‌های احزاب و اشخاص معارض مستولی شد. بعلاوه ‌تشتت آراء و اختلافات داخلی که متاثر از طولانی شدن روند پیروزی جنبش‌ اسلامی و پایان جنگ تحمیلی عراق و ایران مجموعه عواملی بود که باعث شد گروه‌ها و توده‌های معارض امید چندانی به آینده جنبش نداشته باشند. این واقعیت، باعث شد تا مقارن با ترور آیت الله سید محمد صادق صدر(پدر مقتدی صدر در زمستان1378)، روزنه‌های امید متاثر از خیزش نوینی را که ایشان با برگزاری نخستین نماز‌های جمعه در نجف ایجاد نموده بود، از بین برود. چنین فضایی باعث بروز و افزایش اختلاف در بین گروه‌های معارض شد.
جماعت موسوم به صدر‌یون ثانی، با هدف استمرار راه محمد صادق صدر و تقابل با رویکرد‌های اقتدار گرایانه و محافظه گرانه و تاکید بر ضرورت استقلال معارضین از کشور‌های مختلف فعالیت خود را ادامه می‌دادند و پس از سقوط نظام بعثی در تاریخ(20/1/1382)، با بهره‌برداری از فضای شبه انقلابی مردمی، نیز با اقبال عمومی مواجه شدند. اما زمانی که مقتدی صدر، رهبر طیف اصلی این گروه، با دخالت نظامی امریکا در عراق به شدت مخالفت کرد رویکردی رادیکال و مشی غیر مسالمت جویانه را پیشه کرد، تا جایی که برخی از ناظران مسائل عراق، کماکان ترور عبدالمجید خویی در خرداد 1382 را به نیروهای وی نسبت دادند و بدین سان، وی به نحو بارزی حساب خود را از سایر گروه‌های همگرا با احزاب مشارکت جو در فرایند‌های کنونی دولت سازی جدا کرد و بر همین اساس، از لحاظ درون تشکیلاتی برخی از نیروهای به اصطلاح روشنفکر اصول‌گرا، را از پیرامون خود دور نمود. گفتنی است، این نیرو‌ها در ایران، از مقلدین و معتمدین« وکلاء شهید صدر ثانی» و هواداران متعهد به مقتدری صدر بودند. برخلاف اختلافی که جماعت موسوم به صدریون در ایران با مجلس اعلاء داشتند در شرایط کنونی عراق، بین برخی از نیرو‌های این گروه با تعداد محدودی از نیرو‌های حامی مجلس اعلا همگرایی ایجاد شده است. این همگرایی احتمالا می‌تواند معطوف به رویکرد‌های خشونت آمیز باشد بنابر این همین رویکرد، نیرو‌های امریکایی در تابستان 1382 یک بار نسبت به دستگیری مقتدی صدر اقدام نمودند پس از آن اقدامات امنیتی ویژه‌ای را در حومه محل اسکان ایشان به عمل آوردند به گونه‌ای که پیش بینی می‌شد چنانچه مقتدی صدر رویکرد خشونت‌آمیز را همچنان در دستور کار خود قرار میداد و به تعامل قابل اعتنایی با سایر علمای عراق به خصوص آیت الله سیستانی نمی‌رسید، نیرو‌های امریکایی یا حتی دولت عراق مجبور به برخورد خشن‌تری با ایشان می‌گردید و احتمالا وی را دستگیر نمود و گروه تابع وی را خلع سلاح‌ می‌کردند. (موسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات ابرار معاصر « نقش شیعیان در فرایند دولت سازی عرق نوین و تاثیر آن بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران» شماره01/105/83 :49-47)