بجنورد را در تاریخ بیژن گرد نوشته اند که در طول زمان بیژن گرد ، بوزن گرد ، بوزنجرد بوده که بعدها با اندک تغییری به صورت بجنورد نوشته شده است در شمال غربی شهر کنونی بجنورد تپه ها و آثاری کهنه از شهر قدیمی به چشم می خورد که مر دم این محل را بیژن یورت می نامند . از متون چنین بر می آید که این خرابه قبل از صفویه مسکونی بوده است . تاریخ بنای شهر بجنورد از سه قرن پیش تجاوز نمی کند . تولیخان شادلو که رئیس طوایف شادلوها بوده شهر بجنورد را در نزدیکی چرمغان می سازد. در نزدیکی مزار سلطان سید عباس فرزند امام موسی کاظم (ع) آثار یک شهر قدیمی نمودار است که به نام جرمگام معروف است کتاب حدوالعامل من المشرق الی المغرب جرمگان را جزو محدوده نیشابور ذکر نموده است این محل از شهرهای آباد و بزرگ قدیم خراسان به شمار می رفته که در حمله مغول بکلی ویران می شود.
درخصوص ایجاد توسعه شهر بجنورد در کتاب مطلع الشمس آمده بجنورد تقریبا دویست سال قبل تولیخان دویم از اجداد یار محمد خان سهام الدوله بنا کرده و اولاد او بر بنا و آبادی این شهر افزوده اند . در فتنه حسن خان سالار بجنورد خراب شده باز به مرمت و عمارت آن پرداختند . این شهر که تقریبا مربعست دوازده برج در ضلع شرقی دارد و دوازده برج در ضلع جنوبی با دو برج طرفین دروازه قبلی و بروج طرف شمالی برجهای ارکست . از اماکن مشهور اینجا ( بجنورد ) بیژن یورتست و آن مقبره معتبری بوده است در شمال غربی و الان ویرانست و از آثار ابنیه آن چیزی بجز خرابه نارین قلعه باقی نیست و خود این قلعه بر بالای تلی مصنوعی ساخته شده به شکل مربع مستطیل که امتداد آن از شرق به غرب است بعد از ویرانی این آبادی ( بیژن یورت) بجنورد ساخته شده و از اسلاف سکنه حالیه بجنورد که در اینجا می نشسته اند و اینجا را در این عهد کهنه می گویند یعنی قریه کهنه از افواه مردم این نواحی چنین سموع می شود که آبادی آن در زلزله خراب شده .
به نظر می رسد تا قبل از هجوم مغولان ساکنان بجنورد تات زبان بوده بوده اند . ترک زبانان را پروفسور دورفراز نسل ترکان سلجوقی می داند بدنبال استیلای مغولان بر ایران و اسکان عده ای از آنان در شمال خراسان طایفه گرائیت یا گرئیلی در حوالی بجنورد ساکن می شوند و اکراد بجنورد به دنبال سیاست اسکان دادن چادرمشینان توسط شاه عباس صفوی به این سرزمین آمدند .
آثار و بنای تاریخی شهر بجنورد : از جمله بناهای سه درب بش قارداش ، بیمارستان مفخم ، تالار آینه در دوران شاهان قاچار ساخته شده که آثار حفاظتی خوشنویسان آن دوره بر دیوارهای این بناها نقش بسته است
2-1 موقعیت جغرافیایی شهرستان
شهرستان بجنورد یکی از شهرستانهی شمال خراسان است که بین 42و36 تا 20و 38 عرض شمالی و 2و56 تا 50و57 طول شرقی واقع شده است . این شهرستان از شمال به جمهوری ترکمنستان ، از شرق به شهرستان شیروان ، از جنوب به شهرستان اسفراین و جاجرم و از غرب به شهرستان مانه و سملقان و گنبد کاووس ( استان گلستان ) محدود می شود . وسعت این شهرستان 6532 کیلومترمربع معادل 6/2 درصد مساحت استان خراسان می باشد .فاصله شهر بجنورد مرکز شهرستان تا مشهد ( مرکز استان ) 244 کیلومتر می باشد .
شهرستان بجنورد در سال 1375 دارای شهرها ، بخشها و دهستانهای زیر بوده است.
این شهرستان بر اساس آخرین تقسیمات سیاسی آبان ماه سال 1382 سه بخش مرکزی ، گرمخان ، راز و جرگلان بوده است . همچنین دارای 8 دهستان و 2 نقطه شهری می باشد .
تعداد بخشها و دهستانهای این شهرستان در جدول شماره 1 نشان داده شده است .
1-3-1 ناهمواریها
کوهستانهای شمال رود اترک جزئی از مجموعه کوهستانهای کپه داغ را تشکیل می دهد این کوهها ادامه کوههای قفقاز هستند که به سمت مشرق ادامه نامهواریهای کف دریای خزر را تشکیل داده در بخش شرقی دوباره مرافع گشته و به سمت شرق ادامه می یابد این کوهها در بجنورد کمتر از سه هزار متر ارتفاع داشته و به طرف جنوبی یعنی رودخانه اترک از ارتفاع آن کاسته می شود این ارتفاعات بخش شمالی حوضه آبریز اترک را تشکیل می دهد این کوهها در شرق باجگیران به هزار مسجد تغییر نام می دهد.
در این زمینه مهمترین ناهموایها ژی این شهرستان می توان به موراد زیر اشاره نمود:
رشته کوه آلادغ : این رشته کوه در جنوب بجنورد با جهتی شمال غربی – جنوب شرقی واقع شده است. این رشته کوه توسط عوامل فرسایش دستخوش تغییراتی شده که از آن جمله می توان به پیدایش دشت رسوبی بجنورد اشاره نمود . بلندترین قله این ارتفاعات کوه سالوک است که ارتفاعی حدود 2670 متر دارد
رشته کوه شاه جهان : این رشته کوه با جهت شرقی – غربی در جنوب شهر بجنورد واقع شده است مرتفع ترین قله آن 3032 متر می باشد
کوه کپه داغ : این رشته به وسیله گودالی عمیق و فرو رفته خراسان از آنتی کلینال البرز جدا می شود یک واحد چین خورده کامل بوجود می آورد این رشته کوه مرز مشترک ایران و جمهوری ترکمنستان را تشکیل می دهد
علاوه بر این می توان به ارتفاعاتی از قبیل درنا،گزن،زو،الله داغ و یمن داغ اشاره نمود که اهمیت آنها نسبت به ارتفاعات فوق الذکر کمتر می باشد
علاوه بر ارتفاعات فوق می توان به دشتهای شهرستان به عنوان یکی دیگر از واحدهای ژئومورفولوژیکی اشاره نمود مهمترین دشتهای این شهرستان عبارتند از: دشت بجنورد و دشت شوقان .
- زمین شناسی
بر اساس تحقیقات صورت گرفته در منطقه بجنورد قدیمی ترین سازندها متعلق به دوران دوم زمین شناسی می باشد و سایر دورانها به ترتیب بر روی این دوران شکل گرفته اند . در بررسیهای جزیی که در بعضی مناطق یکسری دوره ها حذف گردیده ولی توالی رعایت گردیده است
مرز بین ژوراسیک و کرتاسه نمود چینه ای است که مربوط به ژوراسیک فوقانی و کرتاسه زیرین است . شروع کرتاسه با تشکیلات ماسه سنگی قرمز رنگ و کنگلومرا و مارنی سازند شوریجه می باشد . این سازند عمدتا در شمال شرقی بجنورد و در حاشیه دشت بجنورد قرار دارد این سازند ( شوریجه ) به طرف بالا شامل آهکهای اوربیتولین دار تشکیلات تیکان و مارنهای اوربیتولین دار سازند سرچشمه و شیلهای خاکستری و مارنهای سازند سنگانه می باشد
دروان چهارم مرز بین دوران سوم و چهارم به صورت نمود چینه ای می باشد رسوبات این دوران از قدیم به جدید عبارتند از :
* پادگانه ها – مخروطه افکنه ها و دشتهای آبرفتی
* پادگانه ها – مخروطه افکنه های جوان و دشتهای آبرفتی
* نهشته های لسی و آبرفتهای جوان
دشت بجنورد دارای رسوبات آبرفتی به صورت مخروطه افکنه تراسها می باشد لازم به ذکر است که منطقه بررسی شده شدیدا گسله ای و خرد شده است که تراکم گسلها در شمال بجنورد به طور واضح دیده می شود و یک گسل بزرگ نیز در ضلع جنوبی شهرستان بجنورد با روند شمال شرق جنوب غربی می گذرد که مورد کارهای عمرانی و فعالیتهایی از این قبیل ، حرکات این گسل باید مد نظر باشد .
2-3-1 آب و هوا
شهرستان بجنورد به دلیل موقعیت خاص ( وجود ارتفاعات و همجواری با جتگل گلستان ) دارای تابستانهای معتدل و زمستانی بسیار سردسیر است .آمارهای موجود نشان می دهد که متوسط درجه حرارت ایستگاه بجنورد طی دوره آماری- معادل درجه سانتیگراد بوده است . متوسط حداقل و حداکثر سالانه درجه حرارت طی همین دوره به ترتیب 2/13- و 6-39 گزارش شده است
آمارهای مربوط به بارندگی طی دوره آماری فوق الذکر حاکی از بارندگی 9/221 میلیمتر برای این ایستگاه می باشد ژکه عمدتا در فصل زمستان و بهار صورت می گیرد از کل ریزشهای جوی ایستگاه بجنورد 1/30 درصد مربوط به فصل بهار و 7/4 درصد مربوط به فصل تابستان ، 4/28 درصد مربوط به فصل پاییز و 8/36 درصد مربوط به فصل زمستان بوده است . تعداد روزهای یخبندان پبت شده در این ایستگاه در طول یکسال 57 روز می باشد
- باد
شمال خراسان شدیدا متاثر از جریانات سرد قطبی می باشد این جریانات هنگام ورود به ایران در ابتدا در مناطق شمال بویژه شمال خراسان اثر گذاشته و درجه حرارت هوا را شدیدا پایین آورده و موجب برودت هوا می شود به همین دلیل عمده شهرهای شمال خراسان دارای اقلیمی سرد می باشد
شهرستان بجنورد نیز بواسطه قرارگیری در مسیر این جریانات در اکثر ماههای سال دارای هوایی سرد می باشد وزش بادهای غربیکه عمدتا از روی دریای خزر عبور کرده و پس از عبور از گرگان وارد دشت بجنورد شده و روطبت زیادی را وارد منطقه می کند و به باد گرگان یا قره بیل معروف است ضمن اینکه تا حدودی موجب تعدیل هوا می شود .
باد قبله : جریان هوایی دیگر است که در مدتی از سال بر روی هوای منطقه تاثیر می گذارد و از سوی جنوب می وزد این باد به دلیل عبور از مناطق داخلی و کویری دارای درجه حرارت بالا می باشد بالا بودن ردجه حرارت این باد و گرم و مرطوب بودن جریانات عربی باعث گردیده است که از سرمای شدید جریانات سرد سیبری به طور چشمگیری کاسته شده و هوا تا حدودی معتدل شود که با این حال هنوز غلبه با جریانات سرد سیبری می باشد
باد سورتوک : سومین جریان هوای مورد بررسی در منطقه است که این باد از جانب شمال وزیده و در زمستان سرمای شدیدی به همراه داشته و تابستان از شدت هوا کاسته و باعث اعتدال هوا می شود این جریان به تبع جریان سرد سیبری حرکت کرده و اختلاف آن با جریانات سرد سیبری در وسعت و نام آن می باشد
3-3-1 منابع آب
منابع آب شهرستان در دو بخش منابع آب سطحی و منابع آب زیر زمینی مورد بررسی قرار می گیرد
الف – منابع آب سطحی
یکی از مهمترین جریانات سطحی شهرستان بجنورد رودخانه معروف اترک است که از ارتفاعات لارویان سرچشمه می گیرد همچنین می توان به رودخانه های بابا امان ،بازخانه، فیروزه ، چناران و می شود . این رودخانه ها زهکشی دشت بجنورد را انجام می دهند. تمامی رودخانه های فوق الذکر را می توان بعنوان سرشاخه رودخانه اصلی حوضه یعنی رودخانه اترک به شمار آورد.
ب- منابع آب زیرزمینی
در این شهرستان علاوه بر منابع فوق الذکر در زمینه تامین آب شرب و کشاورزی بایستی به منابع آب زیرزمینی نیز اشاره نمود. در سطح این شهرستان مجموعا 163 قلعه چاه به تخلیه سالانه 22 میلیون متر مکعب. 18 رشته قنات با تخلیه سالانه 4 میلیون متر مکعب و 23 دهانه چشمه با تخلیه سالانه 15 میلیون متر مکعب ،آب کشاورزی شهرستان راتامین می نمایند.
4-3-1 خاکها
خاکهای شهرستان بجنورد را می توان به چند دسته بزرگ که هر کدام شامل زیر گروههایی خواهند بود، تقسیم نمود. در این مطالعه سعی می شود یک اشاره کلی به هر دسته از خاکها و زیر گروههای مربوطه داشته باشیم.
- خاکهای مخروط افکنه
این خاک که حاصل عملکرد آبهای جاری بوده و عمدتا در پای دامنه ها به چشم می خورد شامل رسوبات آبرفتی بادبزنی شکل ، رسوبات واریزه سنگریزه دار و خاکهای سنگلاخی می باشد.
- خاک فلاتها
مهمترین زیر رده های این خاک شامل خاکهای واریزه ای و خاکهای قهوه ای می باشند که در قسمتهای مختلف شهرستان پراکنده اند.
- خاک رسوبی
این خاک در قسمت جنوبی، غرب و جنوب غربی شهرستان پراکنده می باشند. قسمت عمیق خاک به رنگ قهوه ای مایل به زرد با بافت رس و شنی همراه با کمی آهک و سنگریزه پراکنده می باشد.
- خاک دشتهای دامنه ای
این خاک شامل خاکهایی از قبیل رسوبی، رسوبی زرد رنگ و خاکهای فرسایش یافته می باشد که بخشهایی ازشمال، شمال غرب و غرب شهرستان را در بر می گیرد.
- خاک دره ها
خاک دره ها عمیق به رنگ قهوه ای بابافت شنی و رسی تا رسی و شنی می شوند. در قسمتهای جنوب شرقی شهرستان مشاهده می شود.
- خاک اراضی پست
این خاک عمیق بوده و دارای رنگ قهوه ایبا بافترس و شنی می باشد.
- خاک تپه ماهور و کوهستانی
این خاک ها برروی بستر سنگی قرار گرفتهاند و فاقد پروفیل کامل می باشند. فرسایش در عدم تکامل پروفیل نقش اساسی را ایفا می نماید.
5-3-1 پوشش گیاهی
پوشش گیاهی شهرستان بجنورد رامی توان به دو دسته جنگل و مرتع تقسیم بندی نمود.
الف- مراتع
مجموع وسعت مراتع شهرستان 6/373261 هکتار مرتع معادل 4/73 درصد از کل منابع طبیعی شهرستان و 8/1 درصد مراتع استان را شامل می شود.