دانلود مقاله جغرافیای طبیعی شهرستان نیشابور

شهرستان نیشابور با قرارگرفتن در استان خراسان رضوی و در محدوده‎ی ریاضی (58 درجه و 8 دقیقه تا 59 درجه و 20 دقیقه) طول جغرافیایی و (35 درجه و 35 دقیقه تا 36 درجه و 52 دقیقه) عرض شمالی واقع گردیده است .

(جدول ش 1: طول و عرض جغرافیایی شهرستان‎های استان)
موقع نسبی : این شهرستان به شکل بیضی در امتداد رشته کوه‎های بینالود قراردارد .

رشته کوه‎های بینالود که به‎صورت نواری در جهت شمال غربی جنوب شرقی شهرستان امتداد یافته است ، این شهرستان را از شهرستان‎های مشهد و قوچان جدا می‎سازد.

در قسمت غرب ، نیشابور و سبزوار 162 کیلومتر مرز مشترک دارند و از طریق رشته کوه طاغنکوه از یکدیگر جدا می‎گردند.

در قسمت جنوب غربی ، رشته کوه‎های سرخ ، با ارتفاعات نسبتاً بالا، این شهرستان را از شهرستان کاشمر جدا می‎سازد ؛ مرز مشترک نیشابور با شهرستان کاشمر حدود 51 کیلومتر و با شهرستان تربت حیدریه ، که در جنوب شرقی شهرستان نیشابور قراردارد ، حدود 69 کیلومتر است.

در قسمت شرق و شمال شرقی ، مرز مشترک شهرستان نیشابور با مشهد و چناران به ترتیب ، حدود 75 کیلومتر و حدود 60 کیلومتر است و 1-1-2.

وسعت شهرستان نیشابور
مساحت استان خراسان قبل از تقسیم به‎عنوان بزرگ‎ترین استان پهناور کشور به لحاظ وسعت 9/298082 کیلومترمربع است و براساس تقسیمات سیاسی وزارت کشور در سال 1378 قبل از تقسیم خراسان ، وسعت شهرستان نیشابور معادل 3/8925 کیلومتر بوده که 99/2% از مساحت استان را دربرمی‎گرفت و به لحاظ وسعت در سطح استان ، رتبه یازدهم را دارا بود.

در این میان شهرستان بیرجند با 3/34269 کیلومترمربع معادل 8/13 درصد از کل استان بزرگ‎ترین شهرستان و شهرستان فریمان با مساحتی برابر 5/3324 کیلومترمربع و 1/1% وسعت از کل استان کوچکترین شهرستان استان را به لحاظ وسعت تشکیل می‎دهند .

امّا بعد از تقسیم خراسان بزرگ به سه استان خراسان رضوی ، خراسان شمالی و خراسان جنوبی ، شهرستان نیشابور از نظر وسعت در مقایسه با سایر شهرستان‎های خراسان رضوی با 3/8925 کیلومترمربع از 7/150547 کیلومترمربع ، رتبه هشتم را داراست.

.

تقسیمات سیاسی شهرستان نیشابور
براساس تقسیمات سیاسی وزارت کشور در سال 1378 ، این شهرستان دارای 5 بخش ، 15 دهستان ، 5 نقطه شهری (درحال حاضر 7 نقطه شهری) و 606 آبادی دارای سکنه است ؛ مشخصات بخش‎ها ، دهستان‎ها و برخی از آبادی‎ها و نقاط شهری این شهرستان به شرح ذیل می‎باشد (ج ش 3 : نام‎ها و مساحت شهرستان به تفکیک بخش و دهستان) :
1) بخش مرکزی: این بخش که با مساحتی حدود 3/1331 کیلومترمربع ، 9/14% از شهرستان را دربرگرفته است ، دارای 4 دهستان به‎نام‎های فضل ، مازول ، دربقاضی و ریوند و تعداد 229 آبادی و شهر نیشابور (مرکز شهرستان) می‎باشد.

جمعیت این بخش معادل 227675 نفر و تراکم این بخش 01/171 نفر در کیلومترمربع و متراکم‎ترین بخش شهرستان است .

دهستان‎ها و آبادی‎های بخش مرکزی :
دهستان فضل : این دهستان با مساحتی حدود 5/292 کیلومترمربع و با مرکزیت روستای ابوسعیدی دارای 17853 نفر (جمعیت روستایی) است .

شهرنیشابور بخشی از آن است و 47 آبادی دارای سکنه در این دهستان قراردارد .
دهستان دربقاضی : مساحت این دهستان 1/268 کیلومترمربع و با مرکزیت روستای خوجان در قسمت جنوبی بخش مرکزی قرار دارد .

جمعیت روستایی این دهستان (بدون احتساب جمعیت شهرنیشابور) ، 11092 نفر بوده و تعداد آبادی دارای سکنه‎ی این دهستان 67 آبادی است .
دهستان مازول : با مساحت 9/531 کیلومترمربع و جمعیت روستایی 27579 نفر و تعداد 60 آبادی با مرکزیت روستای قطن آباد در بخش شمالیِ بخش مرکزی قراردارد .
دهستان ریوند : با مساحت 8/238 کیلومترمربع ، در غرب بخش مرکزی واقع گردیده ، جمعیت آن 12304 نفر ، دارای 55 آبادی دارای سکنه و مرکز آن روستای شادمهرک است .

2) بخش تحت جلگه : بخش تحت جلگه که با مساحت 9/1901 کیلومترمربع ، 3/21% از مساحت شهرستان را دربردارد ، دارای 3 دهستان به‎نام‎های تحت جلگه ، طاغنکوه ، فیروزه و تعداد 103 آبادی و شهر بزغان است .

این بخش به لحاظ جمعیت دارای 55955 نفر و تراکم جمعیتی در این بخش حدود 4/29 نفر در کیلومترمربع است .
3) بخش سرولایت : این بخش به‎عنوان شمالی‎ترین بخش شهرستان با مساحت 1/1608 کیلومترمربع ، 01/18% از شهرستان را دربرگرفته است ، دارای 2 دهستان به‎نام‎های بینالود و سرولایت و تعداد 30519 نفر جمعیت و تعداد 78 آبادی است .

تراکم جمعیتی آن معادل 19 نفر در کیلومترمربع .
4) بخش میان جلگه : این بخش به‎عنوان جنوبی‎ترین بخش شهرستان بامساحت4/2944 کیلومترمربع، 33% از وسعت شهرستان را دربرگرفته است.

این بخش دارای3 دهستان به‎نام‎های بلهرات، عشق‎آباد و غزالی، وتعداد94 آبادی است.

جمعیت این بخش 38377 نفر و تراکم جمعیتی آن 03/13 نفر در کیلومترمربع .

5) بخش زبرخان : بخش زبرخان که با مساحتی برابر7/1139 کیلومترمربع، 8/12% از مساحت شهرستان را دربرگرفته و در قسمت جنوب شرقی شهرستان واقع گردیده است ، دارای 3 دهستان به‎نام‎های اردوغش ، اسحاق آباد و زبرخان ، و 103 آبادی ، و 3 شهر درود ، قدمگاه و خرو است .

جمعیت آن 58709 نفر بوده و تراکم جمعیت در این بخش 5/51 نفر درکیلومترمربع می‎باشد (نقشه ش 2 : تقسیمات سیاسی شهرستان به تفکیک بخش و دهستان) .

1-2.

اقلیم شهرستان نیشابور
1-2-1.

بررسی کلی آب و هوا
در تقسیمات اقلیمی کشور، نیشابور جزو اقلیم فلات مرکزی و نیمه بیابانی است که در زمستان نسبتاً سرد و در تابستان معتدل است، در این اقلیم که بیش‎تر شرایط مناطق نیمه استوایی را دارد ، در اثر وزش بادهای مهاجر که به طرف استوا در حرکت هستند، هوا بسیار خنک است.

این منطقه جزو مناطق با فشار هوای زیاد است ، دراین گونه مناطق هوا به دلیل حرکت از قسمت‎های فوقانی ، از بالا به پایین گرم و خشک می‎باشد .
آب و هوای نیشابور ، نسبت به پستی و بلندی مناطق شمالی و جنوبی آن متفاوت است ؛ در کوهستان‎های شمالی و جنوبی ، معتدل مایل به سرد و در جلگه‎ی مرکزی ، معتدل است و از نظر میزان بارندگی جزو نواحی خشک محسوب‎می‎گردد .
1-2-2.

دما :
شهرستان نیشابور با میانگین درجه حرارت 9/13 در سال و 100 روز یخبندان در سال و با میانگین حداقل 1/7 و میانگین حداکثر دمای 5/22 جزو یکی از نقاط سرد استان محسوب می‎گردد.

(جدول ش 4 و نمودار ش 3)
متوسط درجه حرارت روزانه (دوره 30 ساله) C 8/13 است .

-2-3.

بارش:
پراکندگی باران ، در طول زمان و مکان ، در شناسایی اقلیم یک منطقه اهمّیت فراوانی دارد .

در شهرستان نیشابور نیز بارندگی به‎عنوان پارامتر مؤثّر در تعیین اقلیم این شهرستان تأثیر چشم‎گیری داشته است .
ریزش جوّی در این شهرستان از اواخر مهرماه آغاز و تا اوایل دی ماه به‎صورت باران ادامه می‎یابد و از اوایل دی ماه به‎صورت برف و باران (بیش‎تر به‎صورت برف) تا اوایل فروردین ماه ظاهرمی‎گردد ؛ سپس ازاوایل فروردین ماه تا اوایل اردیبهشت به‎صورت باران ادامه می‎یابد .

متوسط کل بارندگی سالانه‎ی شهر نیشابور (دوره‎ی سی ساله) 4/247 میلی‎متر ، حداکثر متوسط بارندگی ماهانه در اسفندماه 87/50 میلی‎متر و حداقل متوسط بارندگی ماهانه در مردادماه 16/0 میلی‎متر بوده است .

هم‎چنان که در نمودار شماره 4 مشاهده می‎شود ، شهرستان نیشابور از لحاظ متوسط میزان بارش در سال ، مقام سوم را در سطح استان به خود اختصاص داده است .
توزیع بارندگی در فصول مختلف متفاوت بوده ، به‎طوری که 6/52% بارندگی در فصل زمستان ، 8/34% در بهار، 7/0% در تابستان و 12% در پاییز صورت می‎گیرد .

(ج ش 5 : وضع جوّی شهرستان نیشابور به تفکیک ماه)

نمودار ش 3 : متوسط درجه حرارت سالانه ایستگاه‎های هواشناسی استان و نمودار ش 4 : بارندگی سالانه ایستگاه‎های هواشناسی استان خراسان ( طبق نمودار در صفحه مربوطه اصلاح گردد) ج ش 5 : وضع جوّی شهرستان نیشابور به تفکیک ماه مأخذ: آمارنامه استان خراسان:1378.

نمودار آمبروترمیک (روش گوستن) نمودار ترسیم شده نشان می‎دهد که در فصل سرد سال ، میزان دما پایین ، ولی میزان بارندگی قابل ملاحظه است و برعکس در فصل گرم به موازات بالارفتن دما، میزان بارش‎های جوّی کاهش می‎یابد ، درنتیجه خشکی تابستان ظاهرمی‎شود .

به همین جهت ماه‎های خرداد، تیر و مرداد دوره‎ی بحرانی پرورش محصول‎اند ، چون طی این ماه‎ها رطوبتی که از اواخر پاییز و زمستان و اوایل بهار در خاک ذخیره شده ، از یک طرف توسط گیاهان در حال رشد و از طرف دیگر به‎واسطه‎ی تبخیر رو به افزایش ، درنتیجه بالا بودن درجه‎ی حرارت ، از بین می‎رود .

دوره‎ی خشکی شهرستان نیشابور هفت ماه است ؛ تاریخ شروع فصل خشک از اواخر فروردین و اوایل اردیبهشت و پایان آن تا اواخر مهر است: (نمودار ش 5 : نمودار آمبروترمیک شهرستان نیشابور، دوره‎ی آماری 30 ساله) .

نمودار شماره 4: منحنی آمبروترمیک سال 1380 1-2-4.

رطوبت نسبی: براساس داده‎های آماری سازمان هواشناسی کشور بیش‎ترین میزان نم نسبی از آذر تا فروردین ماه و کم‎ترین نم نسبی از خرداد تا شهریورماه مشاهده می‎شود .

بین نم نسبی و میزان دما رابطه‎ی معکوس وجود دارد؛ زیرا تیرماه ، گرم‎ترین ماه سال در نیشابور ، دارای کم‎ترین نم نسبی و دی ماه ، سردترین ماه سال ، دارای بیش‎ترین نم است .

به‎طور کلی در ماه‎های گرم سال میزان نم نسبی از نقطه‎ی اشباع دور می‎شود ، درحالی که در دوره‎ی سرد سال ، نم نسبی نیشابور به نقطه‎ی اشباع می‎رسد .

(جدول ش 6 : متوسط رطوبت نسبی به تفکیک ماه ، دوره‎ی آماری 30 ساله) .

ج ش 6 : متوسط رطوبت نسبی به تفکیک ماه 1-2-5.

بادها : براساس دیده‎بانی انجام شده از جهت و سرعت باد، گلباد ایستگاه مورد نظر را برای ماه‎های مختلف می‎توان رسم کرد؛ سرعت بر حسب نات “ Knots ” سنجیده می‎شود؛ جهت باد نیز علاوه بر چهار جهت اصلی در جهات شمال غربی، شمال شرقی ، جنوب غربی و جنوب شرقی دیده‎بانی می‎شود : دیده‎بانی باد علاوه بر کاربردش در سطوح مختلف منطقه‎ای و فرامنطقه‎ای در مطالعات شهری به‎عنوان متراکم‎ترین سکونتگاه‎های انسانی کاربردهای مختلفی در زمینه‎ی شکل‎گیری بافت شهر، مکان گزینی صنایع، تعیین مسیر باند فرودگاه ، تعیین جهت حرکت ماسه‎های روان و … دارد .

به‎طورکلی بادهای محلی که به‎سوی نیشابور جریان‎پیدامی‎کنند عبارت‎اند از: الف) شمال غربی ؛ باد قوچان که با باران همراه است و در پاییز سبب سردی هوا می‎شود .

ب) جنوب غربی ؛ باد بلوک که در تابستان سبب بروز گرد و غبار و خشکی می‎شود و در زمستان موجب بارندگی و بارش برف می‎گردد .

ج) جنوب شرقی ؛ روزباد که گاهی سبب بارندگی می‎شود.

د) در شمال شرق شهرستان ، باد محلی دیزباد که تقریباً در تمام طول سال می‎وزد .

بررسی‎های آماری وزش باد (دوره‎ی30 ساله) حاکی از غالب بودن باد جهت شرقی نسبت به دیگر جهات جغرافیایی است .

از جهت غربی نیز از این لحاظ درمرتبه دوم قراردارد .

به‎طور متوسط در هر سال از جهت شرقی 235 باد با سرعت بین 3-1 و 5-3 m/s به سمت نیشابور وزش داشته است .

از جهات جغرافیایی جنوب شرقی و شمال غربی به ترتیب ، شاهد کم‎ترین وزش باد به لحاظ فراوانی هستیم.

3-1.

مطالعات ژئومورفولوژی شهرستان 1-3-1.

توپوگرافی : از کل مساحت جغرافیایی شهرستان که معادل 3/8925 کیلومترمربع یا 892530 هکتار است، 5500 کیلومترمربع آن را دشت و 3222 کیلومترمربع بقیه را ارتفاعات تشکیل می‎دهد .

سهم عظیمی از ناهمواری‎ها را رشته کوه‎های بینالود در شمال غربی ـ جنوب شرقی شهرستان دربرمی‎گیرد.

این رشته کوه‎ها با طول 125 کیلومتر در حدفاصل شهرستان‎های مشهد و نیشابور با جهت شمال غربی ـ جنوب شرقی دربخش شمالی شهرستان قرار دارد که دهستان‎های سرولایت ، مازول ، اردوغش و زبرخان در دامنه‎ی جنوبی و دهستان‎های پیوه ژن ، اردمه ، شاندیز، گلمکان و چناران دردامنه‎های شمالی آن واقع است .

این رشته کوه دارای قلل متعددی است که عبارت‎اند از : بینالود، چشمه‎سبز، یال کمالی ، یال بلوچ ، گرده سنگ کمرزرد ، میانه دوزی ، ذاوهون ، کوه پیلان شیرباد با ارتفاع 3200 متر ؛ قلّه زرگران با ارتفاع 3100 متر درجنوب قلّه‎ی بینالود قرار دارند .کلیه‎ی آبریزهای شمالی این کوهستان به کشف رود و آبریزهای جنوبی آن به رود کال‎شور می‎ریزد.

روستاهای مهمی چون زشک ، طرقبه وگلمکان در دامنه‎های شمالی و روستاهای بزرگی مانند بوژان ، درّود ، خرو دردامنه‎های جنوبی این کوهستان قرار دارند.

بینالود دور نمای برجسته‎ای را در خراسان به‎وجودآورده ودر هنگام بهار و تابستان عالی‎ترین مراتع را در اختیار می‎گذارد، به همین دلیل است که در فصل ییلاقی به تعداد زیادی کوچ‎نشین ، نیمه کوچ‎نشین و نیز گله‎هایی که به روستاییان تعلق دارد ، به خصوص در ارتفاع بین 1800 تا 2700 متر برمی‎خوریم .

ـ بینالود : این قلّه با ارتفاع 3315 متر در محدوده‎ی شهرستان نیشابور ، بخش تحت‎جلگه ، دهستان فیروزه ودر 26 کیلومتری شمال شهر نیشابور واقع شده است.

جهت کوه شمال غربی ـ جنوب شرقی بوده و مختصات جغرافیایی قلّه‎ی آن به طول 49 58 و عرض 28 36 است.

ـ کوه گرماب: دردهستان‎های بار، معدن و مشکان شهرستان و در 62 کیلومتری شمال‎غربی نیشابور، ارتفاع حدود 2050 متر ، ودارای معدن فیروزه است .

ـ کوه معدن : در دهستان بار معدن نیشابور، 57 کیلومتری شمال غرب نیشابور، ارتفاع 2050 متر، دارای معدن فیروزه و در شمال روستای معدن قرار دارد .

ـ کوه بوژان : این کوه با ارتفاع 2856 متر؛ در محدوده‎ی شهرستان نیشابور ، بخش مرکزی دهستان فضل و در 15 کیلومتری شمال شرقی مرکز شهرستان قرار دارد .

جهت کوه جنوب شرقی ـ شمال غربی است و با مختصات قلّه‎ای به طول 59 58 و عرض 17 36 دررشته کوه بینالود قرار دارد .

ـ کوه بالا سفید : این کوه در بخش مرکزی دهستان فضل و در 15 کیلومتری شمال شرقی مرکز شهرستان نیشابور قرار دارد؛ جهت کوه جنوب شرقی ـ شمال غربی ، از ارتفاعات بینالود است و به 59 58 و 17 36 عرض شمالی قراردارد.

ـ کوه هفت برادر : این کوه در دهستان‎های سرولایت بار و معدن نیشابور در 57 کیلومتری شمال غربی شهر نیشابور با ارتفاع 1973 متر قرار دارد.

روستاهای متعددی دردامنه‎های کوه هفت برادر واقع است که عبارت‎اند از: حاجی آباد ، لارستان ، چهار گوشلی ، فاضل آباد ، کلاته شاهین ، کلاته حاجی ، شتر سنگ، تخت مشک، گاوکش و قره گل ، رودخانه‎ی کال‎شور از دامنه شمالی و همچنین راه آسفالت سبزوار به چکنه سفلی از دامنه شمالی این کوه عبور می‎کند .

ـ کوه بهم: این کوه با ارتفاع 2300 متر در محدوده‎ی شهرستان نیشابور، بخش سرولایت، دهستان سرولایت و در 35 کیلومتری جنوب مرکز شهرستان قوچان واقع شده است.

جهت کوه شمال شرقی ـ جنوب غربی بوده و مختصات جغرافیایی قلّه‎ی آن به طول 27 58 و عرض 50 36 است .

در بخش جنوب غربی شهرستان نیز پیش کوه‎های سرخ که حد فاصل شهرستان‎های کاشمر و تربت حیدریه با نیشابور می‎باشند ؛ سیمای هموار نیشابور را به دشتی ناهموار تبدیل نموده و آن را محدود ساخته است ؛ ازقلل معروف در بخش جنوبی می‎توان به کوه‎های کمرسفید، کوه چین کلاغ ، کوه چشمه نی و کوه چشمه شیرین اشاره نمود.

بنابراین دشت هموار نیشابور که بخش عظیمی از شهرستان را دربرگرفته ، از شمال با رشته ارتفاعات بینالود ، از جنوب با پیش کوه‎های سرخ و از غرب با تپه ماهورهای طاغنکوه محدود می‎گردد .

نقشه شماره 3 : توپوگرافی شهرستان نیشابور ( باید جایگزین شود با نقشه رنگی ) ـ مسائل کلی زمین‎شناسی و خاک‎شناسی 1-3-2-1.

زمین‎شناسی شهرستان نیشابور ، در حوضه‎ی وسیعی از رسوبات مربوط به دوران چهارم واقع گردیده است.

درقسمت جنوب این شهرستان تشکیلات همراه با توف که مربوط به دوره آئوسن است و کنگلومرهای پلیوسن و سنگ‎های آذرین درونی دوران سوم قرار دارد.

درجنوب شرقی نیشابور کنگلومرهای پلیوسن همراه با لایه‎های قرمز رنگ میوسن و کنگلومرهای پالئوسن و تشکیلات شمشک دوره‎ی ژوراسیک قرار دارد و تا بعد از ولبران دنباله‎ی لایه‎های قرمز میوسن به طرف مشهد ادامه می‎یابد.

در شمال غرب شهرستان نیشابور ، مگانیک‎های آئوسن و لایه‎های قرمز میوسن و گراول‎هایPlio-Pleistocene وماسه سنگ‎هایEo.Oligocene قرار دارد و بعد از ماسه سنگ‎ها خط الرأس و هسته‎ی اصلی رشته کوه بینالود را تشکیلات شیستی و کوارتز در پهنه‎ی وسیعی تشکیل می‎دهد که مربوط به دوره ژوراسیک می‎باشد و بین دو سری تشکیلات ژوراسیک در رشته کوه بینالود تشکیلات شیست و دولومیتی مربوط به دوره پالئوزوئیک واقع است.

در رشته کوه بینالود که از مجموعه فوق‎الذکر تشکیل گردیده است ، گسل‎های متعددی که جهت شمال غرب ـ جنوب شرق دارند ملاحظه می‎شود ؛ مطالعات شرکت سهامی مطالعات منطقه‎ای آب ، گزارش تفصیلی زیر را از زمین‎شناسی نیشابور ارائه می‎دهد .

شیست‎های سیاه رنگ ژوراسیک به وسعت 250 کیلومترمربع در سرتاسر ارتفاعات بینالود تا ناحیه‎ی مشهد گسترش دارد .

تشکیلات کرتاسه بیش‎تر از جنس آهک سیاه‎رنگ سیلیکس‎دار است .

گستره‎ی این سری تشکیلات در ارتفاعات بینالود در حدود 300 کیلومترمربع است .

حاشیه بندی‎های جنوبی و شمالی توسط رسوبات دوران سوم از کنگلومرا ، ماسه سنگ ، مارن‎های قرمز رنگ نمک‎دار و سنگ‎های گرانیکی (ائون) و لئون تشکیل شده است .

ارتفاعات جنوبی دشت بیش‎تر از آمیزه رنگین و سنگ‎های اولترابازیک و نهشته‎های رسوبی دوران سوم است .

این سازند در شمال غربی منطقه، درکوه برج‎روکی نیز رخنمون دارد .

رسوبات دوران چهارم مخروطه‎ی افکنه‎ها ، تراس‎های آبرفتی ، شن‎های روان ، واریزه‎ها می‎باشند که سطح دشت را پوشانده و سفره‎ی آب زیرزمینی را به‎وجود می‎آورد.

( نقشه ش 4 : زمین‎شناسی شهرستان نیشابور) نقشه شماره 4: زمین شناسی منطقه جغرافیایی نیشابور 1-3-2-2.

خاک‎شناسی مطالعات خاک‎شناسی نیشابور براساس مطالعات مؤسسه‎ی تحقیقات آب و خاک در سه منطقه‎ی دهنو شور ، به وسعت 14500 هکتار در 90 کیلومتری شمال‎غرب شهرستان نیشابور ، منطقه‎ی اندرآب به وسعت 2300 هکتار ، از کارخانه‎ی قند تا ده زرند ، در فاصله تقریبی45 کیلومتری شمال غربی شهرستان نیشابور ، همچنین گزارش نیمه تفصیلی خاک‎شناسی 250 هزار هکتار از اراضی دشت نیشابور ، صورت گرفته است .

به‎طورکلی خاک‎شناسی شهرستان نیشابور را چنین می‎توان شرح داد : 1) بخش جغرافیایی نیشابور و ماروسک الف) دره‎های کوهستانی : که به سبب ارزش منابع آبی دارای اهمّیت بیش‎تری است و بافت بسیار نامتجانس (ماسه‎ای ، قلوه‎ای سنگ و لیمون‎دار) دارد و مساحت آن‎ها حدود3 هزار هکتار و استعداد اصلی آن برای کشت درختان میوه و یونجه است.

بنابراین تنگنای اصلی منطقه به لحاظ محدودیت خاک و زمین زراعی است .

ب) دامنه‎ی پایکوه : از تجمع مخروطه‎افکنه به‎سوی تشکیل و توزیع خاک‎های آن به ترتیب ذیل است: حدود 5/15 هکتار لیمون‎دار شنی همراه قلوه‎سنگ با استعداد زراعی غلات و درختان میوه، حدود 5/14 هزار هکتار خاک‎های شیب‎دار که امکان بهبود آن با گسترش لیمون‎هایی که سیلاب‎ها به‎جای می‎گذارند ، وجود دارد .

بنابراین ، حدود تقریبی این منطقه بامنحنی میزان 1500 متر مطابق است .

ج) دشت لیمونی نیشابور : شامل 22 هزار هکتار خاک‎های لیمونی مناسب برای هر نوع زراعت آبی چون : غلات ، چغندر ، یونجه ، آفتابگردان و پنبه و 36هزار هکتار خاکی که اندکی شور است و بهره‎برداری از آن‎ها به مرغوبیت آب کشاورزی بستگی دارد .

درسال‎های اخیر با احداث چاه‎های عمیق متعدد در ناحیه‎ی اخیر محدودیت شوری آب و خاک تا حد زیادی بر طرف و از برون‎کوچی منطقه کاسته است .

د) دشت شور ساحل راست کال‎شور : شامل 12 هزارهکتار خاک‎های لیمونی ـ رس با مشکلات ناشی از شوری زیاد و حدود 40 هزار هکتار اراضی شوره‎زار کویر کال‎شور .

ذ) امتداد پایکوه جغتای : تشکیل شده از رسوبات به‎جای مانده‎ی شنی و ماسه‎ای‎ـ‎شنی ناشی ازفرسایش تخته سنگ‎های آتشفشانی ، با استعداد زراعی کشت غلات و درختان میوه ، در این ناحیه محدودیت اصلی از نظر منابع آبی است .

2) بخش جغرافیایی کال‎شور این بخش شامل قسمت جنوبی کال‎شور بوده که از دامنه‎های وسیع سنگریزه‎ای به مساحت 70 هزار هکتار تشکیل می‎شود و از تپه‎های شنی که باد آن‎ها را جابه‎جا می‎کند، پوشیده‎است .

دراین منطقه وسیع ، محدودیت آب و خاک به همراه شن‎های روان باعث تراکم بسیار پایین روستاها و جمعیت شده‎است.

1-4.

منابع طبیعی 1-4-1.

پوشش گیاهی جنگل : در سطح شهرستان نیشابور 56625 هکتار از اراضی را جنگل پوشانده است ؛ از این مقدار، 18 هزار هکتار آن را اراضی دست کاشت ( جنگل مصنوعی ) و بقیه را جنگل‎های طبیعی ارس تشکیل می‎دهد ؛ این جنگل‎ها در بخش‎های مختلف شهرستان به ویژه در قسمت‎های شمالی و نواحی کوهستانی پراکنده است .

عرصه جنگلی نیشابور در حدود 2 درصد عرصه‎های جنگلی استان است و جزو مناطق فقیر از لحاظ عرصه‎های جنگلی استان می‎باشد(جدول ش7) .

جدول شماره 7 : مقایسه‎ی وسعت عرصه‎های جنگلی شهرستان‎های استان خراسان در سال 1380 ( هکتار ) مرتع : جمع کل مراتع شهرستان در سال 1379، 5/437/421 هکتار بوده که عمدتاً از نوع مراتع فقیر است و حدود 2/2% از مراتع استان را دربرمی‎گیرد.

ظرفیت علوفه‎ی تولیدی این مراتع 50 هزار تن برآورد شده ولی به دلیل استفاده‎های نادرست به‎وسیله‎ی دامداران و ناپایداری نزولات جوّی از وضعیت نامناسبی برخوردار است .

جدول ش8 : مساحت جنگل‎ها و مراتع شهرستان نیشابور و استان خراسان (1379) آمارنامه استان خراسان، 1379، ص459.

زندگی جانوری شهرستان نیشابور دارای دو منطقه‎ی مهم حفاظت شده به نام‎های پناهگاه حیات وحش حیدری و منطقه شکار ممنوع رئیسی است که به‎خاطر وجود حیوانات وحشی متعدد و گونه‎های مختلف پرندگان و همچنین پوشش گیاهی مناسب جزو مهم‎ترین زیستگاه‎های حیات وحش کشور به‎شمار می‎رود.

پناهگاه حیات وحش حیدری در منتهی‎الیه غربی رشته کوه بینالود و دارای آب و هوای کوهستانی است .

حیات وحش منطقه شامل قوچ ، میش اوریال ، گراز ، پلنگ ، گرگ ، گربه وحشی ، روباه و انواع پرندگان شکاری مثل : کبک ، تیهو و… می‎باشد.

جمعیت قوچ و میش منطقه بالغ بر3000 رأس است .

منطقه شکار ممنوع رئیسی در دشت نیشابور و در سمت شرق محور نیشابور ـ کاشمر واقع شده است که حیات وحش آن شامل : آهو ، گرگ ، روباه ، کفتار ، گربه وحشی ، خرگوش ، کبک ، تیهو ، باقرقره ، هوبره و انواع پرندگان شکاری می‎باشد.

جمعیت آهوی منطقه بالغ بر400 رأس است .

در میان انواع جانوران حیات وحش نیشابور قوچ اوریال از اهمّیت خاصی برخوردار است.

به‎طوری‎که بعد از نژاد مارکوپولو که محبوب‎ترین نوع آن‎هاست ، قوچ اوریال در جهان مورد توجه خاصی است .

1-5.

منابع و مسائل آب 1-5-1.

هیدرولوژی دشت نیشابور وسعت حوضه‎ی آبریز دشت نیشابور که به‎نام کال‎شور معروف است 6100 کیلومترمربع و وسعت دشتی که در آن مطالعه‎ی نیمه تفصیلی انجام گرفته ، در حدود 2900 کیلومترمربع است .

(نقشه شماره 5) دشت نیشابور ، از طرف شمال به ارتفاعات بینالود ، از جنوب به کوه‎های کم ارتفاع دشت رخ ـ کاشمر، ازمشرق به دنباله‎ی ارتفاعات شمالی و جنوبی که به هم نزدیک شده‎اند و از مغرب به ارتفاعات بین نیشابور و سبزوار محدود است ؛ قدیمی‎ترین رسوبات شناخته شده در این ناحیه مربوط به دوران دوم می‎باشد.

شیست‎های سیاه‎رنگ ژوراسیک به وسعت 250 کیلومترمربع درسرتاسر ارتفاعات بینالود تا ناحیه مشهد گسترش دارد.

شیست‎های ژوراسیک با دارا بودن درز و شکاف فراوان جزو سنگ‎های نیمه نفوذپذیر محسوب می‎شود.

تشکیلات کرتاسه بیش‎تر از جنس آهک سیاه‎رنگ سیلیکس‎دار می‎باشد.

این سری تشکیلات در ارتفاعات بینالور به‎وسعتی حدود 300 کیلومترمربع گسترش دارد .

آهک‎های کرتاسه در بعضی نقاط همراه با رسوبات مارنی خاکستری رنگ دیده شده است .

آهک‎های خالص کرتاسه با وجود درز و شکاف فراوان ، منبع ذخیره آب زیرزمینی بوده و دشت را تغذیه می‎نماید .

تشکیلات دوران سوم از آهک‎های نومولتیک ائوسن ـ الیگوسن تشکیل یافته است ؛ این آهک‎ها دارای ضخامت کم بوده و با وجود حفره و شکاف‎های فراوان منبع مناسبی برای ذخیره آب می‎باشند.

در ارتفاعات شمال غرب وجنوبی تشکیلات توفی و الگو مرائی به‎صورت سری سبز نمایان می‎گردند.

روی سری سبز تشکیلات آذرین خروجی را قلیایی که بیش‎تر از جنس اندریت می‎باشد ، پوشانیده است .

سنگ‎های آذرین حوضه به‎علت تجزیه فلدسپات‎ها دارای درز و شکاف فراوان بوده و منبع ذخیره‎ی آب زیرزمینی است .

تشکیلات میوسن به‎صورت رسوبات مارنی و گچی همراه با ماسه سنگ با رنگ‎های مختلف وجود دارد.

این تشکیلات در سرتاسر حاشیه‎ی شمالی و بخشی از جنوب دشت گسترش دارد.

تشکیلات میوسن کاملاً غیرقابل نفوذ بوده و در بعضی نقاط سبب شوری آب زیرزمینی می‎گردد.

تشکیلات پیلوسن از جنس کنگلومرای مشخص بختیاری است که به‎صورت دگرشیب روی تشکیلات میوسن قرارگرفته‎است .

این تشکیلات ، نیمه نفوذپذیر بوده و تاحدی در تغذیه‎ی دشت نیشابور مؤثّر می‎باشد.

دوران چهارم متشکل از تراس‎های رودخانه‎ای مخروطه‎های افکنه و آبرفت دشت است .

تراس‎های رودخانه‎ای در مسیر ماروسک و در دره‎های بوژان، خرو، درّود و فاروب رومان به ضخامت متوسط 20 متر وجود دارد، وسعت تراس‎ها کم بوده ولیکن به‎علت زمان طولانی جریان آب از رودخانه ، تا اندازه‎ای در تغذیه‎ی دشت مؤثّر است .

مخروط‎های افکنه در سرتاسر حاشیه‎ی شمالی دشت با وسعت زیاد گسترش دارد.

مواد متشکله‎ی مخروط‎ها از شن و ماسه و کمی رس می‎باشد.

نسبت شن و ماسه مخروط‎ها از 8% متجاوز بوده و ضریب ذخیره‎ی آن‎ها در حدود 15 تا 18% است .

مخروط‎ها بهترین منبع تغذیه‎ی آب زیرزمینی هستند .

آبرفت دشت بعد از مخروط‎های افکنه قرار دارد.

دانه‎های متشکله‎ی آبرفت در قسمت‎های بالادست دشت نسبت به رسوبات مخروط‎ها دانه‎ریزتر است .

نسبت شن و ماسه آن‎ها در حدود 50% می‎باشد، قسمت‎های مرکزی و انتهای دشت توسط آبرفت دانه‎ریز پوشیده شده است.

نسبت شن و ماسه در آن‎ها کم‎تر از 40% می‎باشد.

ضریب ذخیره در قسمت‎های مرکزی و انتهای دشت در حدود 5% بوده و به‎علت ریزبودن دانه‎ها تقریباً غیرقابل نفوذ است .

ماسه‎های روان در سرتاسر ناحیه‎ی جنوب کال‎شور مشاهده می‎شود .

وجود این ماسه به دلیل بادهای شدید این نوار است که سبب جابه‎جایی دائم تپه‎های ماسه‎ای می‎شود.

تشکیلات ماسه‎ای کاملاً قابل نفوذ بوده ولی به‎علت کمی بارندگی در این ناحیه از دشت ، در تغذیه‎ی دشت چندان مؤثّر نیست .

تغذیه‎ی دشت از طریق نفوذ آب‎های زیرزمینی در حوضه‎ی نیشابور، از سمت ارتفاعات شمالی (بینالود) و ارتفاعات جنوبی به‎طرف کال‎شور و مقطع خروجی انتهای دشت در جنوب غربی ناحیه است ؛ به‎طوری‎که در قسمت شمال کال‎شور مسیر حرکت آب‎های زیرزمینی از شمال و شمال شرقی به‎طرف جنوب غربی و در قسمت جنوب کال‎شور از سمت جنوب و جنوب شرقی به‎طرف شمال غربی است .

از نظر کیفیت شیمیایی ، آب زیرزمینی در حوالی ارتفاعات جنوبی ، نباته و در اواسط دشت ، اوایل رودخانه کال‎شور، سولفاته و در انتهای دشت و اطراف تپه مسیر رودخانه کال‎شور، کلروره است ، مقدار کلر آب زیرزمینی در مخروطه‎های افکنه‎ی حاشیه‎ی بینالود ، 15 میلی‎گرم در لیتر و در محل تلاقی رودخانه‎های ماروسک و کال‎شور در انتهای دشت به حدود 5000 میلی‎گرم می‎رسد.

میزان هدایت الکتریکی از حداقل 300 میکرو مهوس سانتی‎متر و در انتهای دشت و حوالی کال‎شور تغییر می‎نماید.

مقدارS.A.R نیز بین یک تا شصت بوده و با درنظرگرفتن این که حداکثر S.A.R مناسب برای کشاورزی حدود 30 می‎باشد؛ بنابراین ، آب زیرزمینی قسمتی از اطراف کال‎شور و انتهای دشت جهت کشاورزری مناسب نیست .

1-5-2.

آب‎های سطحی به‎طور کلی منابع آب‎های دشت نیشابور را می‎توان به آب‎های سطحی و آب‎های زیرزمینی تقسیم نمود.

منابع آب‎های سطحی که به‎وسیله‎ی رودخانه‎ها از ارتفاعات سرچشمه گرفته و وارد دشت شده ، و بیش‎تر جهت استفاده‎ی کشاورزی بهره‎برداری می‎گردد.

از منابع آب‎های سطحی می‎توان به رودخانه‎های فصلی و دائمی اشاره داشت ؛ در دشت نیشابور ، رودخانه‎ها بیش‎تر فصلی است .

از رودخانه‎هایی که در دشت نیشابور جریان دارند ، می‎توان به بوژان ، تنگل آغاسر، جوین ، درود ، رودکال‎شور، سرولایت طاغان، کال آبشور، کال چشمه ریگی ، کال چشمه یاقوت ، کال دهنه ، کال سلیت ، کال‎شور جوین ، شور رود ودشامکان ، کال‎شور سبزوار ، کال قاسم آباد ، کال ماروس ، کال ینگجه ، رودخانه فاروب رومان ، اشاره نمود.

1- رودخانه بزرگ (Bozorg) این رودخانه که در دهستان اردوغش قرارگرفته ، در حوضه‎ی آبریز دشت کویر و جزو ریزابه‎ی کال‎شور سبزوار به‎طول 30 کیلومتر و به‎صورت فصلی جریان دارد ؛ ازارتفاعات 2300 متر سرچشمه گرفته و ارتفاع ریزشگاه آن به 1150 متر می‎رسد ؛ مسیر کلی رودخانه ، جنوب غربی سرچشمه ، کوه‎های تیغ میان سیاه خانی و تخت عوض در 32 کیلومتری شمال شرقی نیشابور است .

این رودخانه پس از عبور از روستاهای خرو بالا و خرو پایین وارد دشت جنوب خاوری نیشابور می‎شود و تقریباً کور می‎شود و در بارندگی‎های غیرعادی به کال‎شور سبزوار می‎ریزد.

2- رودخانه بوژان (Buzan) رودخانه بوژان یکی از ریزابه‎های کال‎شور سبزوار و در حوضه‎ی دشت کویر به‎صورت فصلی به‎طول 10 کیلومتر جریان دارد.

این رودخانه در دهستان مازول قرارگرفته‎است.

از کوه‎های گودزرد و بوژان و سیاه خانی ، از رشته کوه‎های بینالود ، که در23 کیلومتری شمال شرق نیشابور قرار دارد و از ارتفاعات 3100 متر سرچشمه گرفته و در ارتفاع 1600 متر با شیب متوسط 15% کور می‎شود.

این رودخانه پس از خروج از کوهستان و سیراب نمودن روستاهای بوژان و بوژ آباد محو و ناپدید می‎گردد و درفصل‎های پر باران و بارندگی غیرعادی به کال‎شور سبزوار می‎ریزد .

( همان ) 3- تنگل آغاسر این رودخانه که در دهستان اسحاق آباد قراردارد ، از دامنه خاوری کوه پیازی در73 کیلومتری جنوب شرقی نیشابور ، شمال گردنه‎ی مهدمیرزا ، سرچشمه گرفته و پس از عبور از روستاهای گوبخوک بالا وپایین به کال چشمه ریگی تغییر نام می‎ یابد و پس از پیمودن 35 کیلومتر در 4 کیلومتری غرب روستای دیزباد پایین به کال‎شور سبزوار می‎ریزد .

(منبع پیشین ، 157)ذکر منابع به‎صورت یکدست نیست 4-درّود این رودخانه در دهستان زبرخان ، به‎صورت فصلی با طول حدود 25 کیلومتر جریان دارد .

سرچشمه‎ی آن کوه یال رباط در 43 کیلومتری شرق نیشابور است .

این رودخانه پس از عبور از روستای درّود و واردشدن به دشت جنوب‎شرقی نیشابور ، تقریباً محو می‎گردد و در بارندگی‎های غیرعادی به کال‎شور سبزوار می‎ریزد .

( همان منبع ، 218) 5- رودخانه‎ی سرولایت این رودخانه که با طولی برابر 44 کیلومتر در دهستان سرولایت به‎صورت فصلی جریان دارد ، از قسمت بالایی دره‎ی وان در 105 کیلومتری شمال غرب نیشابور سرچشمه می‎گیرد و ضمن عبور از دره‎ی وان ، روستای استخر را سیراب می‎کند ، سپس از کنار روستاهای بهار بالا، دربند ونشیب می‎گذرد و قبل از رسیدن به روستاهای داراب با دو ریزابه‎ی غربی کوچک که از اراضی شمالی و جنوبی کوه قوچ‎خوار جریان دارند ، مخلوط می‎شود و پس از سیراب نمودن روستای داراب ، به روستاهای کاهان و بسک و سیمان و عباس آباد می‎رسد.

در جنوب روستاهای اخیر، دو ریزابه‎ی شرقی که از کوه ماهرخ سرچشمه گرفته‎اند در هم می‎آمیزد و به سوی روستاهای دیوانگاه و یام و گل گنبد روان می‎شود و در 2کیلومتری جنوب غربی روستاهای اخیر به کال‎شور جوین می‎ریزد .

(پیشین ، 271) 6- طاغان این رودخانه با طولی حدود 18 کیلومتر از ارتفاعات 2850 متر سرچشمه گرفته و در دهستان ماروسک پس از عبور از روستای طاغان و روستای چهار باغ در 27 کیلومتری شمال غرب نیشابور به کال سیلیت می‎ریزد ؛ جریان این رودخانه نیز فصلی است .

(منبع پیشین ، 319) 7- کال‎شور آبشور این رودخانه که جزو ریزابه‎ی کال چشمه یاقوت است و با طول 19 کیلومتر در دهستان عشق آباد ، به‎صورت فصلی ، جریان دارد ، از ارتفاعات 1390متر سرچشمه گرفته ، با طی مسیر شمال غربی از روستای سرچشمه می‎گذرد .

(منبع پیشین ، 346)