چرا و چگونه نهضت مشروطه بوجود آمد ؟
کسروی مانند اغلب مورخان رواج روزنامه و ایجاد دبستان را از عوامل بیداری مردم و انقلاب مشروطیت به شمار می اورد. ولی حقیقت آن است که تعداد محدود دبستان ها و روزنامه ها وافراد باسواد ناچیز تر از ان بود که نشاء حرکتی انقلابی شوند . بخصوص زمانی که در نظر آوریم که باسوادان غیر روحانی از طبقه اعیان واشراف جامعه و حامی استبداد بودند وفرصت طلبانه به صف انقلاب پیوستند ،کم اهمیتی عوامل مذکور بیشتر روشن می شود .
چرا:
انقلاب مشروطه در نتیجه ظلم و فشار روزافزرون شاه وشاهزادگان و حکامو ماموران دولتی به مردم ونیز بر اثر مداخلات بیگانگان در همه امور کشور بوجود آمد . به گفته ی ناظم السلام کرمانی مردم چنان بهستون امده بودند که همین قدر منتظر بهانه یا اذنی از طرف علما بودند که دکان ها راببندید تا این قدرت نهایی دست عمال دوست و بیگانگان را برای همیشه از جان و مال و ناموسشان کوتاه کنند . حوادثی از جمله به چوب بستن تاجر قند در تهران و انتشار عکس نوزبلژیکی در لباس روحانیت که در آخرین سالهای سلطنت مظفرالدین شاه رخ داد و درواقع جرقه ای بود که بر مخزن باروت خشم مردم خورد و یکباره شعله های اتش انقلاب سراسر کشور را فرا گرفت .
همچنین اقتباسی از کتاب تاریخ انقلاب مشروطیت به نویسندگی دکترمهدی ملک زاده (چرا ) ایجاد مشروطیت را بررسی می کنیم .
در پیدایش نهضت مشروطه افراد زیادی بودند که در اینکار قدم نهادند. و عده ای پیش از آن دارفانی را وداع گفتند و عده ای در نهضت مشروطه سهیم بودند. اکنون به ذکر وقایعی می پردازیم که زمینه ساز وقوع انقلاب مشروطه شده اند .
1- انقلاب کبیر فرانسه : انقلاب کبیر فرانسه که مهم ترین حوادث سیاسی و اجتماعی جهان باید دانست در بیداری ملل از خواب غفلت و ویران کردن کاخ بیدادگران و نجات اقوام از بندگی و استبداد و بدست آوردن آزادی و حقوق بشریت بالاترین مقام رادر تاریخ دیا حائزاست .
در هر فرد متفکری لازم است که تاریخ انقلاب کبیر فرانسه را تحت دقت و مطالعه قرار دهد واز تکان بزرگی که نهضت ملی بر ارکان بشریت داده وتحولات عظیمی از آن جنبش آزادیخواهی که کلیه شئون جامعه بشر بوجود آورده آگاه گردد . در زمانی که تمام دنیا در تاریکی ، استبداد فرو رفته بود وسلاطین جابر ودست های خودمختار و روحانیون ریاکار چون شاهین پنجه های خود را دراعماق جسم و جان ملل جهان فرو برده بودندو همچون اسیرانی بودند و برای آنان جرقه ای در آن عالم ظلمانی جستن کرد و خرمن هستی استبداد بزرگترین کشور جهان را مبدل به تلی خاکستر نمود و در کلیه شئو.ن اجتماعی و سیاسی و فرهنگی آن ملت تحول عظیمی بوجود آورد . پایه ی تمدن دنیای نوین و رشه ترقیات محیرالعقول علم و صنعت گردید . پایه این انقلاب بزرگ و این انقلاب عظیم انسانیت در روی این اصل مسلم غیر قابل تردیداستوار بود . « خداوند انسان را ازاد خلق کرده وباید آزاد زندگانی کند » . این نهضت چنان رستاخیز عظیمی در دنیا برپا کرد و طوفان بی نظیری بوجود اورد که دنیا را در مقابل عظمت آن سر تمکین فرود آورد و تاج و تخت سلاطین و ابهت و بزرگواری روحانیون چون اشیای سبک وزن در طوفان یکی بعد ازدیگری سقوط کرده و جای خود را به قانون حقوق بشریت و اصل مسلم آزادی و عدالت دادند . پس از وقوع این اتفاق بزرگ در فرانسه ناپلئون بزرگ که یکی از سربازان شجاع انقلاب بود به مقام امپراطوری نائل شد. و پس از فتوحات درخشان و تسلط بر اروپا بنای تیرگی را با انگلستان که یکی از دولتهایی بود که مقابل قد رت ناپلئون مقاومت می کرد گذارد و چون کشور انگلستان جزیره ای است که از دریاها محصور است و قدرت دریایی انگلیس بر نیروی دریایی ناپلئون برتری داشت واشغال خاک انگلستان برای ناپلئون ممتنمع بود ، این بود که امپراطور بزرگ فرانسه بر آن شد که موثرترین قسمتهای امپراطوری انگلیس که هندوستان بود اشغال کند وچون از راه دریا به دلیلی که ذکرکردیم میسر نبود به آن شد که از راه خشکی و عبوراز ممالک مختلفه آن کشور وسیع و حاصل خیز را اشغال کند وبرای عملی کردن این منظور مجبور بود یا از راه دوستی یا بوسیله ی جنگ از ممالکی که در راه هندوستان جای داشتند عبور کند. از جمله ی این کشورها ایران بود ، از این رو قصد داشتند حیاتی به ریاست ژنرال گاردان به ایران بفرستند و چون در آن زمان شهرت این امپراطور در همه جا طنین انداز شده بود و فتحعلی شاه پادشاه ایران اتحادبا یک دوست مقتدر را خودمان بودبا کمال میل دوستی را پذیرفت .د ر اینجا یادداشتی از آقای هانری دوبرن که یک مرد انقلابی و از مردان ژنرال گاردان بود قید می کنیم : ایشان می نویسد؛ ایرانیان مردمان باهوشی هستند ولی ازاوضاع جهان و تحولاتی که در قرن اخیر روی داده بکلی بی خبرند . چنانچه گویی در پشت دیوار چین زندگی می کنند . من وقتی که از انقلاب کبیر فرانسه واصول جمهوریت و حقوق بشر برای برخی از رجال مهم صحبت می کردند آنها به درجه ای ازشگفت رسیده بودند که گویی از کتاب هزارویک شب برای آنان سخن می گوییم . در آخر با تهدیداتی که از سوی انگلیسی ها به سمت فتحعلی شاه می شد بنا به شد که اثر ژنرال گاردان و همراهانش را از خاک ایران خارج کند، فارس را منتقل کرده و شاهزاده زندیه را که در آن زمان در هندوستان زندگی میکرد را برتخت سلطنت بنشاند . فرانسوی ها از سوی ایرانیان رانده شدند .
2- انقلابات روسیه :
دولت مقتدر و مستبد روس پس از آن که انعقاد قرارداد ترکمچای و تضمین سلطنت ایران در خانواده های قاجاریه همیشه درتلاش بود که قدرت و نفوذ خود را درایران زیاد کند و راه به خلیج فارس و دریای آزاد که یکی از بزرگترین آروزهای دیرینه آن دولت بود پیدا کند .
تاسیس بریگارد قزاق در فرماندهی و ریاست صاحبمنصبان روسی درزمان ناصرالدین شاه یکی از موفقیت های بزرگ آن دولت بدست آوردن اقتدار و نفوذ پذیری وی در داخل ایران بود زیرا که بیگارد قزاق یگانه قوای منظم دولت ایران محسوب میشد . و اغلب ماموریت های مهم دولتی به آن محول می گشت . اختیارات راه آهن جلفا و راه شوسه رشت و بانک رهنی و وامی که به ایران داد زد . که هر کدام مضراتی را به دنبال دارد . نفوذ دولت روسیه را در ایران روزافزون کرده بود وازهمه بالاتر نفوذی بود که مقامات سیاسی روسیه در دستگاه دولت ایران پیدا کرده بودند و به میل خود میتوانستند صدراعظم ها و حکام و وزرا را تغییردهند و کسانی که مورد اعتمادشان بود بجای آنان بنشانند و درنتیجه رجال دولت ایران سر تمکین درمقابل سیاست ان دولت فرود اورده و دست نشانده ی سفیر روسی شده بودند .
از وقایع روسیه که بیش از یک قرن از پیدایش مشروطیت ایران شروع شده بود وبه قیمت جان میلیون ها مردم ازادی خواه و بی گناه خاتمه یافت مانع بزرگی بود که روس ها بتوانند باسرما به جهانگیری بپردازند و طبع استوایی خود را آنطوری که مایل بودند زیر سایه ملل تحمیل کنند .
3- مشروطیت ژاپن :
کشور ژاپن که در اقصای شرق جای داشته وا زدریاهای بی پایان احاطه شده بود و در گم نامی میزیست نه اسمی از آن در جهان برده می شد درنتیجه پیدایش مشروطیت در آن شود به اندک زمانی ترقیات فوق العاده نایل گشت و درامور اجتماعی – فرهنگی – دفاعی پیشرفت شایانی نمود .و توجه جهانیان را به خود معطوف داشت . چون کشور ژاپن یکی ازممالک آسیاییاست و در آن زمان تمام کشورهای آسیا در تاریکی جهل زندگی می کردندظهور تسازی درخشان حکومت ملی در یک کشور آسیایی دوردست تاثیر بسیاری در کیسه ممالک آسیا من جمله ایرن داشت و طبقه ی روشنفکران ایران این تحول عظیم وترقی غیر منتظره ی ژاپن را که درخت تمدن آزادی است ، با تحسین تلقی کردند که روی آنان نیز از قید بندگی نجات یافتند . مشروطیت ژاپن نورامیدی در دلهای ایرانیان روشنفکر مایوس بوجودآورد .و ترقی سریعتر آن کشور آسیایی که متکی به شرکت دادن مردم در کارهای حکومتی و برخوردار شدن مردم از قانون بود ایرانیان طرفدار فلسفه ی نوین را به آینده ی کشور خود تا حدی دلگرم و امیدوار ساخت . این است که حقا مشروطیت کشور ژاپن را باید یکی از عوامل پدایش حکومت ملی در ایران دانست .
4- ایجاد حرب فراماسون درایران :
یکی دیگر از علل ایجاد حزب فراماسون درایران است . قبل از پیدایش حزب فراماسون درایران ،ایرانیان ازافکار نوین ، فلسفه ی جدید و عقاید احزاب مترقی اروپا و علل اختلافات فکری و اختلافات اجتماعی اطلاع نداشتند . این پیدایش حزب فراماسیون در ایران و شرکت عده ای از مردان روشن فکر نواور و ضد تغیرات اجتماعی دراین جمعیت ، جمعی از ایرانیان رابه فلسفه ی نوین دنیای مترقی آشنا کرد .عده ای از رهبران بزرگ مشروطیت انقلاب ملی چنانچه پس از مرگشان معلوم گشت در آن حزب شرکت داشته اند .
5- اقلیت های مذهبی :
طبعا در کشورهایی که آزادی و قانون نیست طبقاتی که در اولویت مذهبی هستند مورد فشار و طعن و لحن و تجاوز علاقه مردم قرار می گیرند . مخصوصا در ممالک مسلمان که مردم بیشتر به مقاصد مذهبی علاقه مند هستند تا به وطن . در ایران هم یهود ،ارامنه ، زردشتی وطرفداران مذاهب جدید از فشار و صدمات عامه مصون نبودند ودولت های وقت هم نسبت به ان هابی رحمیهایی داشتند که شاید در تاریخ کشور نظیر آن دیده شده است . فشار روحانیون و عامه مردم به طبقاتی که در قلیت بود و طبعا آن ها را مایل به یک حکومت آزادی خواه و قانونی نمود و آرزومند بودند که روزی در تحت حمایت قانون از ستم گریهایی که به آنان شد رها شوند و از محرومیتهایی که در نتیجه ریاکاری روحانیون نصیب آنان شده بود خلاص شوند این بود که روشنفکران اقلیت ها هم با اینکه قدر ت و توانایی نداشتند و خود آنان محتاج حمایت دیگران بودند تا از آنجاییکه برای آن ها مقدور بود ازدستگاه استبدادی بیزاری می کردند و برای پیدایش مشروطیت و برقرای قانون ملی سعی و کوشش می نمودند . نهضت مشروطیت را ناجی خود دانسته آن ها راتکریم و تعیین نموده و از آنان پیروی می کردند .