هنر ایران پیش از اسلام
هنر مقوله ای است بسیار ارزشمند و مهم، تا حدی که از زمان پیدایش و خلقت انسان، رگه ها و اثراتی از رشته های مختلف آن را می توان در تاریخ بدست آورد.
هنر نتیجه زحمات انسانها در گذر زمان است و در نتیجه شناخت آن بسیار ضروری و مفید است توجه به تلاش و همت انسانها در بوجود آوردن آثار هنری و تشریح تغییرات و تکامل هنر در دوران مختلف ما را با رابطه بین زندگی و هنر و تحولاتی که در اثر تغییرات زندگی انسانها در هنر بوجود می آید آشنا می سازد.
هنر ایران به دو بخش تقسیم می شود :
هنر ایران پیش از اسلام (هنر ایران باستان) و هنر ایران پس از اسلام به طور کلی زمینه های مختلف این هنر عبارتند از : پیکرسازی و برجسته کاری، سفالگری ، نقاشی ، فلزکاری ، خوشنویسی و تذهیب، تجلید ، قالیبافی و نساجی.
در فصل اول : هنرهایی چون پیکر سازی، سفالگری ، نقاشی ، فلزکاری، موزائیک سازی در دوران ایران باستان، هخامنشی ، اشکانی،ساسانی و ...
بررسی می گردد.
سایر هنرها در دوران پادشاهان دیگر از جمله دوران سلجوقی، عهد مغول، عهد تیموری ، عهد صفویه، قاجاریه به اطلاع دانش آموزان می رسد.
مطالعه دقیق مطالب کتاب تاریخ هنر ایران یک هدف کلی را دنبال می کند و آن آشنایی دانش آموزان جوان با تاریخ هنر ارزشمند ایران از دوران باستانی تا قرن معاصر می باشد که امید است در پایان توضیحات این مطالب، دستیابی به این هدف نائل آید.
فصل اول : هنر ایران پیش از اسلام
1-1- کلیاتی درباره ی تمدن و هنر ایران باستان :
1-2- هنر ایران به دوره ای مربوط می شود که پیش از تاریخ آغاز شده و تا قرن هفتم میلادی ادامه می یابد.
1-3- در بررسی هنر ایران باستان با مشکلات مختلفی از قبیل کمبود اسناد، در دسترس نبودن آثار بدست آمده و عدم توجه به کاوش و تحقیق که از گذشته به ما رسیده روبرو هستیم.
هنر ایران باستان به دلایل مختلف مورد توجه بسیاری از محققین جهان بوده و هست.
از دلایل بارز این توجه، پیدایش یکی از تمدنهای کهن جهان در این منطقه بوده است.
در حدود پنج هزار سال قبل در جوار فلات ایران، دولتهای سومر آکو بابل و آشور در بین النهرین (بین دو رود دجله و فرات) بوجود آورند و سپس حدود سه هزار سال پیش در فلات ایران دولت عیدمیان ایجاد شد.
پس از آن مهاجران آریایی با ایجاد دولت ماد و سپس هخامنشی ، حکومتهای عیلام و بین النهرین را از بین بردند.
دولت هخامنشی نیز با حمله یونانیان به سرداری اسکندر از بین رفت و آنگاه دولت سلوکی و اشکانی به دنبال هم بوجود آمدند.
پس از اشکانیان دولت ساسانی روی کار آمد که با فتح ایران بوسیله اعراب مسلمان از بین رفت.
1-4- از دلایل دیگر توجه محققین به هنر ایران باستان این است که دولتهای قدرتمند ایرانی در عهد باستان با استفاده از قدرت خود هنرمندان کشورهای مختلف را به خدمت گرفته و با در اختیار گذاشتن امکانات بیشتر ، رشته های مختلف هنری را از رشد قابل توجهی می ساختند.
و این مسئله هنر و تمدن دولتهای دیگر را تحت تأثیر قرار می داد.
به طوری که به عنوان یک مکتب هنری از آن تقلید می نمودند.
در قلمرو کهن ترین دولتهای جهان (سومر، آکو، بابل، آشور و ....) که در بین النهرین ایجاد شده بودند.تمدن به معنی : شهرنشینی و همکاری افراد جامعه در امور اجتماعی، فرهنگی ، سیاسی و غیره به رشد قابل توجهی رسید.
با پیدایش شهرها و تشکیل دولتها و رشد فرهنگ ، قوانین اجتماعی نیز ایجاد شد.
در سنگ نوشته حمورابی یا قانون نامه حمورایی مجموعه ای از قوانین اجتماعی است که در زمان حمورابی ( از پادشاهان بابل) وضع شده است.
در یک طرف این ستون سنگی مجموعه قوانین و در طرف دیگر تصویر شاه حک شده است.
این تغییر و تحول و رشد فرهنگ شهرنشینی از طرفی باعث بوجود آمدن آثار هنری برتر شده و عناصر پیش برنده فرهنگی مثل خط و غیره نیز بوجود آورده است.
فرهنگ ساکنان اولیه فلات ایران یعنی مردمی که در سیلک (تصویر زیر) (تپه ای نزدیک شهر کاشان) شوش و دیگر نوای ایران زندگی می کردند و نیز از رشد و پیشرفت تمدن بین النهرین تأثیر گرفته و بهره زیادی برده است.
این مردم هم همانند مردم بین النهرین شهر نشین شدند.
دانستن این نکته ضروری است که هر قومی که به تمدن و ثبات دست یافت، قادر به ایجاد آثار برتری نسبت به گذشته خود شده است.
در تمدنی ابداع هنری صورت می گیرد که احساس کمبود و نیاز به رفع این کمبود از جانب هنرمند و جامعه او صورت پذیرد.
در یک بررسی اجمالی مشاهده می شود اقدامی که با فرهنگ شهرنشینی آشنایی نداشتند وقتی در شهرها ساکن می شدند بنا بر احتیاج و برای حفظ موقعیت خود، فرهنگ مردم شهرنشین را می آموختند.
همین مسئله باعث می شد شیوه های ابداع آثار هنری آنها نیز از گذشته برتر شود.
1-2-1 – پیکر سازی و برجسته کاری : می دانیم که نقاشی در صحنه فقط با دو بعد مطرح می شود و هنری است دو بعدی اما پیکرسازی هنری است سه بعدی و دارای حجم .
به همین دلیل دست هنرمند در این رشته برای نشان دادن حالت های قابل لمس بازتر است این نکته در مودر آثار سه بعدی دیگر مثل برجسته کاری، مهرها، کنده کاریهای روی دیوارها (کتیبه ها) و حتی سکه های نیز صادق است.
بنابراین تمام آثار سه بعدی را می توانیم در این رشته بگنجانیم.
عالی ترین و قدیمی ترین نمونه ای که در این زمینه بدست آمده است دسته چاقویی از استخوان است که از سیلک کاشان بدست آمده و مردی را نشان می دهد که لنگی در بر دارد و کمربندی به کمرش بسته است.
تعدادی مهر هم از همین منطقه بدست آمده که شباهت تصویری زیادی با تصاویری که از شوش در دست داریم دارد.
این نشانگر نوعی رابطه میان سیلک و شوش می باشد.
آثار بعدی متعلق به عیلامیان است که در شوش بدست آمده است.
دولت عیلام تا حد زیادی مدیون تمدن بین النهرین بوده است.
بنابراین شباهت های فراوانی در آثار عیلامیان میان مردم بین النهرین وجود دارد.
از حفاریهای شوش و هفت تپه تعدادی پیکر و لوحه بدست آمده است که نشانگر هنر پیکرسازی در میان عیلامیان است .
مقایسه میان آثار تمدنهای عیلام و بین النهرین شباهت ها روشن تر می سازد.
مجسمه هایی که از شوش بدست آمده اند نشانگر خصوصیات فرهنگی مردم عیلام اند.
مثل مشکل پوشاک ، زیور آلات و حتی زندگی آنها ، لباس این مردم اکثراً نوعی ردای بلند بوده است.
بدون شک این مجسمه ها تأثیر مذهب عیلامیان برهنر آنهاست.
اکثر مجسمه ها از حالتی برخوردارند که گویا برابر چیزی احترام می گذارند.
و این نکته در مجسمه مرد نیایشگر بخوبی دیده می شود.
2-2-1 – سفالگری ماده سفالگری گل است.
گل در دستها جان می گیرد به شکلهای مختلف در می آید.
مثل کوزه یا ظروفی که نقشهای برجسته دارند و حتی مجسمه و به تعبیری ، در تلاشی که دستهای یک هنرمند انجام میدهند.
شکلی نهفته از میان توده گل کشف می گردد.
شکلی که می تواند یک مجسمه باشد و یا یک کوزه از ساکنان اولیه فلات ایران سفالینه های قابل توجهی بدست آمده است .
معروفترین آنها متعلق به سیلک و شوش است.
این سفالها تقریباً از 4 تا 6 هزار سال پیش قدمت دارند.
اما در فاصله بین این دو زمان دگرگونی بسیار مهمی در سفالگری صورت می گیرد و آن اختراع چرخ سفالگری است.
تقریباً در همین زمان بدعت پختن سفالها در کوره نیز آغاز می شود و این دو عامل باعث رشد قابل توجهی دراین رشته ی هنری می گردند.
بسیاری از محققین جهان اعتقاد دارند که ساکنان اولیه فلات ایران مبتکر چرخ سفالگری و پخت آن بوده اند.
آثاری که تا به حال بدست آمده، قدمتی بیش از 6 هزار سال داشته است و اکثراً دست ساز هستند.
یعنی بدون استفاده از چرخ کوزه گری درست شده اند.
به همین دلیل این آثار از تقارن کامل برخوردار نیستند.
در حالی که اگر به سفالینه هایی که از سیلک آمده در حالی که اگر به سفالینه هایی ه از سیلک بدست آمده بنگریم، تأثیر چرخ سفالگری را در این آثار مشاهده می کنیم.
یعنی کوزه ها کاملاً متقارن هستند.
تأثیر این تحول در سفالهایی که از شوش بدست آمده اند، به خوبی پیداست .
زیرا کوزه ها از حد عادی بسیار بزرگتر و از ساخت ظریفتری برخوردارند.
هر چه جلوتر بیائیم، مشاهده می کنیم که کوزه ها برای سهولت در حمل و نقل دارای پایه ، لبه و دسته می شوند و رابطه دستها و ظروف روشن تر می شود.
در آثاری که از شوش و هفت تپه بدست آمده، قطعاتی از سفال لعابدار و مجسمه هایی لعابدیده نیز دیده می شوند.
احتمالاً این فن از بین النهرین به عیلامیان رسیده است زیرا مردم بین النهرین در فن لعاب دادن سفال بسیار پیشرفته تر بوده اند.
با ورود آریائیان آثار سفالی متفاوتی ساخته شد.
این آثار بیشتر و مارلیک ( گیلان)کشف شده اند.
در این آثار نوعی پیوند میان سفالگری و یا پیکرسازی مشاهده می شود.
به طور مثال یک کوزه و یا پیه سوز ممکن است به شکل حیوان یا انسان باشد.
3-2-1 – نقاشی : نقاشی در میان ساکنان اولیه فلات ایران بیشتر شامل نقش های روی سفالینه هاست .
بدعت نقاشی روی سفال را بیشتر محققان به ساکنان اولیه فلات ایران نسبت داده اند.
به جز نقاشیهای روی سفالها ، تعدادی نقاشی بر دیوارهای غارهای لرستان بدست آمده که متعلق به بیش از 12 هزار سال است.
پس از این نقاشی ها، نقاشی دیگری نداریم، مگر همان نقشهای روی سفالها ، اختراع چرخ سفالگری و بدعت پختن سفال ها از تحولات بزرگی بودند که در سفالگری رخ داد.
این دو مسئله امکانات بیشتری را برای نقاشی روی سفال فراهم کرد.
وجه مشترکی که در اکثر سفالهای بدست آمده از سیلک و شوش وجود دارد، کاربرد یکرنگ به خصوص رنگ سیاه در ترسیم آنهاست.
نقشهای بکار برده شده عبارتند از : شکلهایی از حیوانات و طبیعت که بسیار ساده و هندسی رسم شده اند.
با توجه به اینکه خط از نقاشی بوجود آمده است، به نظر می رسد که این نقشها نیز مایه ای از خط داشته اند.
در بسیاری از نقوش رابطه ظریف میان خط و نقاشی قابل تشخیص است.
4-2-1 - فلز کاری کشف ذوب فلزات تأثیر بزرگی در تمدن بشری داشت .
با ذوب فلزات و قالب گیری می توان به هر شکلی دست یافت.
شاید این نکته در گل و سفالگری هم مطرح باشد، اما فلز مانند سفال شکننده نبوده و از استحکام برخوردار است.
به همین دلیل ساختن بسیاری از وسایلی که تا پیش از کشف ذوب فلزات مقدور نبود.
پس از کشف آن ممکن شد.
ذوب فلزات حدود 5 هزار سال پیش کشف شده است.
اما ساختن آلیاژ تا 4 هزار سال پیش میسر نشده بود.
آلیاژی که از ترکیب مس، روی و قلع بدست آمده مفرغ (برنز) نامیده می شود.
ترکیب مس، روی و قلع بدست آمده مفرغ (برنز) نامیده می شود.
آثار مفرغی زیبایی از لرستان بدست آمده است که اکثراً شامل وسایل روزمره زندگی انسان هستند، مثل دهنه اسب، ظروف آلات جنگی و غیره .
در میان مفرغهای لرستان به آثار دیگری هم برمی خوریم که مشتمل تر بندسیها و پیکرهای کوچکی هستند که اعتقادات مردم آن سرزمین را در آن روزگار نشان می دهند.
پس از این دوره، تعدادی آثار در زمین از مارلیک و زیور بدست آمده که در ردیف زیباترین آثار هنری جهانند که از طرفی به نوعی پیکرسازی یا برجسته کاری روی طلا به حساب می آیند.
فهرست منابع و مآخذ ١-خلاصه تاریخ هنر پرویز مرزبان تهران انتشارات علمی و فرهنگی .
١٣٧٣ ص ٣٠ و ٢٦ 2- تاریخ هنر ایران و جهان فرهاد گشایش، بهرام نفری تهران انتشارات.
عفاف ١٣٧٨ ص ٢٠١ و ٢٠٣ 3- هنر ایران باستان ادیت پرادا ترجمه یوسف مجیدزاده تهران .
انتشارات دانشگاه تهران ١٣٧٦ ٤ -صد وسی سال حفاری شوش کامیار عبدی نشریه میراث فرهنگی، .
شماره ١٢ ١٣٧٣ ٥ - معماری ایران آتور اپهام پوپ ترجمه غلامحسین صدری افشار .
ارومیه انتشارات انزلی ٣٦٦ ص ١٨ ١٦ ٦ - دائره المعارف هنر روئین پاکباز تهران فرهنگ معاصر ١٣٧٩ .
ص ٧٦٢ ٧- تاریخ ایران جمعی از مؤلفان سازمان نقشه برداری کشور .
١٣٧٨ ص ٢٣ ١٦ ٨ - سی و دو هزار سال تاریخ هنر فردریک هارت نشر پیکان ١٣٨٢ ٩- تاریخ ماد ا.م.
دیاکونوف ترجمه کریم کشاورز ١٣٤٠ ١٠ - تاریخ ایلام پیرآمیه ترجمه شیرین بیانی انتشارات دانشگاه .
تهران ١٣٤٩ ١١ - دنیای گمشده ایلام والتر هنیتس ترجمه ف.فیروزنیا انتشارات علمی فرهنگی.