دریچه ای رو به روشنایی استان سمنان در دوران باستان بخشی از 14 ایالت مهم تاریخی بوده و بشدت مورد توجه حکومت مرکزی ایران قرار داشته است ، مهمترین جاده ارتباطی بین شرق و غرب (جاده ابریشم) از این استان عبور می کرده و به واسطه این جاده محل برخورد تمدنها و اندیشه های گوناگون بوده است ، این خطه از ایران محل پیدایش و ظهور مکاتب تصوف و عرفان است.
در این گذر به شهرستان شاهرود برمی خوریم.
احداث مسجد جامع قدیم میان باغها و بستان های منطقه ، باعث دگرگون شدن وضعیت شاهرود در بین روستاهای همجوار شد، زیرا مسجد جامع در دوران اسلامی به عنوان شاخص تمایز شهر از روستا به شمار می رفت.
بعدها قلعه هایی جدید به نام ولووا و قلعه سنگ برای دفاع از شهر ایجاد شد.
فرم معماری این قلعه و همانندی های ساختاری آن با اجزا و عناصر مسجدهای دوره ایلخانی ، روشنگر این نظریه است که احداث قلعه ولووا اندکی پس از مسجد جامع شهر برای حفاظت از ساکنان در مواقع ضروری صورت گرفته است.
شاهرود به عنوان دژی محکم مقابل مهاجمان بویژه در دوره شبیخون افغان ها و ستیزه های داخلی در دوره نادر شاه ( 1148 - 1160 هجری قمری ) و پس از آن تا سالیان دراز مامن ساکنان و قافله ها بود.
یکی از نقاط تاریخی و باستانی شهرستان شاهرود بسطام است.
این منطقه زمانهای گذشته یکی از بلاد مهم ایالت قومس یا کومش (سمنان) بود و در قرنهای متمادی ، راه ارتباطی شرق و غرب از این شهر می گذشت.
این شهر از موقعیت و اهمیت سوق الجیشی بسیاری برخوردار بود.
بسطام با فاصله اندکی در شمال شاهرود در دشت حاصلخیزی قرار دارند که اطراف آن را کوههای کم ارتفاع فراگرفته اند.
آب و هوای این ناحیه معتدل و خشک است.
مردم بسطام به زبان درسی سخن می گویند و پیرو مذهب شیعه اثنی عشری هستند.
قدمت بسطام به بیش از 700سال می رسد.
یکی از مهمترین آثار تاریخی این شهر برج کاشانه بسطام در جنوب شرقی مسجد جامع است.
(برجی بلند و زیبا که به نام کاشانه معروف است ).
از تاریخ بنای این برج اطلاع صحیحی در دست نیست.
برخی خاورشناسان بر این عقیده اند که این بنا از آثار غازان خان مغول است و اسم اصلی آن غازانه بوده و به مرور زمان و بدون توجه به اصل آن به کاشانه تبدیل شده است.
گویا در دوره های بعد از اسلام ، از این برج برای دیده بانی بسطام استفاده شده است.
از دیگر آثار موجود در شهر بسطام ، آرامگاه بایزید بسطامی است.
ابویزید طیفوربن عیسی بن سروشان مشهور به بایزید بسطامی از مشاهیر و مشایخ بزرگ صوفیه و از مشهورترین عرفای ایران است.
او از شاگردان مهم و تراز اول امام جعفر صادق بوده که به حق او را بادی سلطان العارفین گفت ، چراکه یکی از پیشتازان مکتب تصوف و عرفان است.
او در حالی که از توحید سخن می گوید با مطرح کردن عشق الهی ، مردم را به محبت به دیگران و دوست داشتن همه آفریدگان خدا تشویق می کند.
بایزید مکتب انسانیت را تحت لوای عرفان در زمانی شروع کرد که فرهنگ بیگانه خاطر ایرانیان را نگران کرده بود.
او با سخنان بدیع خود فرهنگ ایرانی را از دستبرد اجانب دور نگاه داشت.
آرامگاه بایزید بسطامی مجموعه زیبا و وسیعی است که آثاری از دوران سلجوقی و ایلخانی به بعد را شامل می شود.
این مجموعه کنار مرقد و خانقاه متعلق به او واقع است.
خود مرقد چیزی از یک قبر ساده در گوشه جنوبی صحن باز مجموعه و در مجاورت گنبد ایوان غازان خان نیست ؛ یک سنگ قبر و یک ضریح آهنی مشبک با سقفی شیروانی شکل بر فراز آن که سال 1335 هجری شمسی نصب شده است.
گفته شده که پس از دفن بایزید در این محل در قرن سوم هجری ، هیچ گاه بنایی بر فراز مرقد برپا نشده تا این که در قرن هشتم هجری که به دستور غازان خان ، همزمان با بنای بقعه ای بر فراز مرقد امامزاده محمد، بقعه ای نیز برای آرامگاه بایزید ساخته می شود تا بازمانده جسد وی بدانجا منتقل شود که به عللی این انتقال صورت نمی گیرد.
سنگ قبر بایزید، مرمر زردرنگی متشکل از 4 قطعه است.
مناجات مشهور علی ابن ابیطالب ع بر آن حک شده است.
به طوری که از مفاد این سنگ نوشته برمی آید، این سنگ به شخصی به نام قاضی ملک از حکام ایالت قومس (سمنان) تعلق دارد، ولی معلوم نیست به چه علت آن را روی آرامگاه بایزید نصب کرده اند.
در فاصله چندمتری در سمت غربی مرقد، خانقاه بایزید قرار دارد که 3اتاق کوچک متصل به هم با سقفهای کوتاه مشاهده می شود.
در یکی از این اتاقها، محراب گچبری بسیار زیبایی وجود دارد که آیات قرآن بر روی آن با مهارت اجرا شده است.
رو به روی محراب ، دریچه کوچکی قراردارد که برای روشنایی باز کرده اند.
در جنب آرامگاه بایزید بسطامی ، بقعه بسیار معروف امامزاده محمد (بنا بر روایتی ، محل دفن فرزند امام صادق ع یا نوه او) واقع شده است.
این بقعه شبیه گنبدی است که در فاصله 15کیلومتری سمت شمال آن ساخته شده و تقریبا قرینه یکدیگرند.
گنبد سمت شمال آن به نام گنبد غازان خان معروف است که بنای آن را به غازان خان مغول (670-703)نسبت می دهند.
غازان خان دو گنبد را بر سر قبر امامزاده محمدع و آرامگاه بایزید بنا کرده است.
جمله ای معروف از او نقل شده که می گویند؛چون در نماز درآمدی گفتی : «خدایا به پوشش خود ما را پوشانیده ای.
اگر پرده خود را از ما برداری رسوا خواهیم شد.» شاهرود شهرستان شمال کیلومتری در 6 بسطام ، ما شهر و مغول دوران به آن بناهای قدمت و است واقع دور ذهنم از هیچ‌گاه روز آن خاطره.می‌رسد صفویه خسته و کنگره‌های‌بلند ناله‌های صدای هنوز.نمی‌شود فیروزه‌ای سرامیکهای و "محمد زاده امام" شبستان که جانکاهی درد گویی.می‌شنویم را مسجد محراب رنگ بیرون بسطامی بایزید شیخ العارفین ، سلطان ازمقبره .درمانی‌نداشت هیچ می‌تراوید ، اولین رومانی گردشگر سه بگویم باید که متاسفم تمام به نسبت من بی‌اعتنایی به را هوشیاری تلنگر و منزدند (ع)محمد زاده امام بنای ساختار و اجزا در بودیم ، چون خرسند علمی گردش این از همکلاسی‌هایم از می‌توانستیم مدرسه هیاهوی از دور و باز فضای یک سه اما کنیم ، خالی شانه ساعتی چند تکالیف ، بار .انداختند جوش و جنب به را همه غریبه توریست با جدی‌بودند ، و دقیق کارشان در بی‌نهایت مناره‌های پود و تار از هندی‌کم و عکاسی دوربین‌های رنگ فیروزه‌ای و خشتی گنبدهای و کشیده فلک به سر از هم آخر در و ; برداشتن تصویر به کردند شروع مسجد و امامزاده دیوارزنجیره‌ای و بناها استخوان‌بندی .
کردند تهیه عکس و فیلم آن زیبای و چوبی درب حتی ما تمسخرآمیز بعضا و بی‌اعتنا نگاههای برابر در آنها که آوردند بیرون کول‌پشتی‌شان از زیبایی کتاب روی رنگی تصاویرداشت کننده‌ای مسحور زیبایی بنای و گنبد ومیل تخت‌جمشید از مرغوب گلاسه کاغذهای تهیه حال در می‌گفتند تبریز در گلی ایل قدیمی صفویه و مغول دوران معماری به راجع رساله‌ای پنجاه و دویست دادند نشان ما به که کتابی.هستند اختیار در را دوربین‌های‌لنزدارشان.داشت قیمت دلار .کنیم تماشا را مناره‌ها کاکل دور از تا گذاشتند ما می‌کردند صحبت شوق شورو با چنان رومانی گردشگر سه آمده‌اند ذوق به حرم کبوترهای می‌کردیم احساس که آنها.می‌کنند شادمانی و می‌زنند چرخ سرمان بالای و چقدر که صحبت‌می‌کردند زاده امام و ما تاریخ از سبک‌های از آنها.بودیم نشنیده ما و بود شنیدنی عاشق و چیره‌دست معمارهای از و زدند حرف معماری ایرانی هنر از ; نمی‌شناختیم‌شان ما که می‌گفتند سخن پرده‌های پس در اکنون و خورشیدمی‌درخشد مثل که را بایزید پایان در و می‌بازد رنگ بی‌اعتنایی و غفلت به شاید و خواندند ما برای اشعارش از و کردند تکریم چند بچه‌ها اصرار به هم شاید و عادت رسم .گرفتند ما از عکس‌یادگاری از تعدادی و من و می‌گذرد سال چهار زمان آن از خشتهای و کهن دیوارهای نجواهای با همچنان دوستانم آینده در امیدواریم و خومی‌گیریم آبانبارها مرطوب این ومعماری باستان‌شناسی رشته در تحصیل ادامه با دوباره جانی را خسته و نشسته بغض به فریادهای