مولوی
جلال الدین محمد بن بهاءالدین محمد بن حسینی خطیبی بکری بلخی معروف به مولوی یا ملای روم یکی از بزرگترین عارفان ایرانی و از بزرگترین شاعران درجه اول ایران بشمار می رود.
خانواده وی از خاندانهای محترم بلخ بود و گویا نسبش به ابوبکر خلیفه میرسد و پدرش از سوی مادر دخترزاده سلطان علاءالدین محمد خوارزمشاه بود و به همین جهت به بهاءالدین ولد معروف شد.
جلال الدین محمد بن بهاءالدین محمد بن حسینی خطیبی بکری بلخی معروف به مولوی یا ملای روم یکی از بزرگترین عارفان ایرانی و از بزرگترین شاعران درجه اول ایران بشمار می رود.
وی در سال ۶۰۴ هجری در بلخ ولادت یافت.
چون پدرش از بزرگان مشایخ عصر بود و سلطان محمد خوارزمشاه با این سلسله لطفی نداشت، بهمین علت بهاءالدین در سال ۶۰۹ هجری با خانواده خد خراسان را ترک کرد.
از راه بغداد به مکه رفت و از آنجا در الجزیره ساکن شد و پس از نه سال اقامت در ملاطیه (ملطیه) سلطان علاءالدین کیقباد سلجوقی که عارف مشرب بود او را به پایتخت خود شهر قونیه دعوت کرد و این خاندان در آنجا مقیم شد.
هنگام هجرت از خراسان جلال الدین پنج ساله بود و پدرش در سال ۶۲۸ هجری در قونیه رحلت کرد.
پس از مرگ پدر مدتی در خدمت سید برهان الدین ترمذی که از شاگردان پدرش بود و در سال ۶۲۹ هجری به آن شهر آمده بود شاگردی کرد.
سپس تا سال ۶۴۵ هجری که شمس الدین تبریزی رحلت کرد جزو مریدان و شاگردان او بود.
آنگاه خود جزو پیشوایان طریقت شد و طریقه ای فراهم ساخت که پس از وی انتشار یافت و به اسم طریقه مولویه معروف شد.
خانقاهی در شهر قونیه بر پا کرد و در آنجا به ارشاد مردم پرداخت.
آن خانقاه کم کم بدستگاه عظیمی بدل شد و معظم ترین اساس تصوف بشمار رفت و از آن پس تا این زمان آن خانقاه و آن سلسله در قونیه باقی است و در تمام ممالک شرق پیروان بسیار دارد.
جلال الدین محمد مولوی همواره با مریدان خود میزیست تا اینکه در پنجم جمادی الاخر سال ۶۷۲ هجری رحلت کرد.
وی یکی از بزرگترین شاعران ایران و یکی از مردان عالی مقام جهان است.
در میان شاعران ایران شهرتش بپای شهرت فردوسی ، سعدی، عمر خیام و حافظ میرسد و از اقران ایشان بشمار میرود.
آثار وی به بسیاری از زبانهای مختلف ترجمه شده است.
این عارف بزرگ در وسعت نظر و بلندی اندیشه و بیان ساده و دقت در خضال انسانی یکی از برگزیدگان نامی دنیای بشریت بشمار میرود.
یکی از بلندترین مقامات را در ارشاد فرزند آدمی دارد و در حقیقت او را باید در شمار اولیا دانست.
سرودن شعر تا حدی تفنن و تفریح و یک نوع لفافه ای برای ادای مقاصد عالی او بوده و این کار را وسیله تفهیم قرار داده است.
اشعار وی به دو قسمت منقسم میشود، نخست منظومه معروف اوست که از معروف ترین کتابهای زبان فارسی است و آنرا "مثنوی معنوی" نام نهاده است.
این کتاب که صحیح ترین و معتبرترین نسخه های آن شامل ۲۵۶۳۲ بیت است، به شش دفتر منقسم شده و آن را بعضی به اسم صیقل الارواح نیز نامیده اند.
دفاتر شش گانه آن همه بیک سیاق و مجموعه ای از افکار عرفانی و اخلاقی و سیر و سلوک است که در ضمن، آیات و احکام و امثال و حکایتهای بسیار در آن آورده است و آن را بخواهش یکی از شاگردان خود بنام حسن بن محمد بن اخی ترک معروف به حسام الدین چلبی که در سال ۶۸۳ هجری رحلت کرده است به نظم درآودره.
جلال الدین مولوی هنگامی که شوری و وجدی داشته، چون بسیار مجذوب سنایی و عطار بوده است، به همان وزن و سیاق منظومه های ایشان اشعاری با کمال زبردستی بدیهه میسروده است و حسام الدین آنها را می نوشته.
نظم دفتر اول در سال ۶۶۲ هجری تمام شده و در این موقع بواسطه فوت زوجه حسام الدین ناتمام مانده و سپس در سال ۶۶۴ هجری دنباله آنرا گرفته و پس از آن بقیه را سروده است.
قسمت دوم اشعار او، مجموعه بسیار قطوری است شامل نزدیک صدهزار بیت غزلیات و رباعیات بسیار که در موارد مختلف عمر خود سروده و در پایان اغلب آن غزلیات نام شمس الدین تبریزی را برده و بهمین جهت به کلیات شمس تبریزی و یا کلیات شمس معروف است.
گاهی در غزلیات خاموش و خموش تخلص کرده است و در میان آن همه اشعار که با کمال سهولت میسروده است، غزلیات بسیار رقیق و شیوا هست که از بهترین اشعار زبان فارسی بشمار تواند آمد.
جلال الدین بلخی پسری داشته است به اسم بهاءالدین احمد معروف به سلطان ولد که جانشین پدر شده و سلسله ارشاد وی را ادامه داده است.
وی از عارفان معروف قرن هشتم بشمار میرود و مطالبی را که در مشافهات از پدر خود شنیده است در کتابی گرد آورده و "فیه مافیه" نام نهاده است.
نیز منظومه ای بهمان وزن و سیاق مثنوی بدست هست که به اسم دفتر هفتم مثنوی معروف شده و به او نسبت میدهند اما از او نیست.
دیگر از آثار مولانا مجموعه مکاتیب او و مجالس سبعه شامل مواعظ اوست.
هرمان اته، خاور شناس مشهور آلمانی درباره جلال الدین محمد بلخی (مولوی) چنین نوشته است: «به سال ششصد و نه هجری بود که فریدالدین عطار اولین و آخرین بار حریف آینده خود که میرفت در شهرت شاعری بزرگترین همدوش او گردد، یعنی جلال الدین را که آن وقت پسری پنجساله بود در نیشابور زیارت کرد.
گذشته از اینکه (اسرارنامه) را برای هدایت او به مقامات عرفانی به وی هدیه نمود با یک روح نبوت عظمت جهانگیر آینده او را پیشگویی کرد.
جلال الدین محمد بلخی که بعدها به عنوان جلال الدین رومی اشتهار یافت و بزرگترین شاعر عرفانی مشرق زمین و در عین حال بزرگترین سخن پرداز وحدت وجودی تمام اعصار گشت، پسر محمد بن حسین الخطیبی البکری ملقب به بهاءالدین ولد در ششم ربیع الاول سال ششصد و چهار هجری در بلخ به دنیا آمد.
پدرش با خاندان حکومت وقت یعنی خوارزمشاهیان خویشاوندی داشت و در دانش و واعظی شهرتی بسزا پیدا کرده بود.
ولی به حکم معروفین و جلب توجه عامه که وی در نتیجه دعوت مردم بسوی عالمی بالاتر و جهان بینی و مردم شناسی برتری کسب نمود.
محسود سلطان علاءالدین خوارزمشاه گردید و مجبور شد بهمراهی پسرش که از کودکی استعداد و هوش و ذکاوت نشان میداد قرار خود را در فرار جوید و هر دو از طریق نیشابور که در آنجا به زیارت عطار نایل آمدند و از راه بغداد اول به زیارت مکه مشرف شدند و از آنجا به شهر ملطیه رفتـند.
در آنجا مدت چهار سال اقامت گزیدند؛ بعد به لارنده انتقال یافتند و مدت هفت سال در آن شهر ماندند.
در آنجا بود که جلال الدین تحت ارشاد پدرش در دین و دانش مقاماتی را پیمود و برای جانشینی پدر در پند و ارشاد کسب استحقاق نمود.
در این موقع پدر و فرزند بموجب دعوتی که از طرف سلطان علاءالدین کیقباد از سلجوقیان روم از آنان بعمل آمد به شهر قونیه که مقر حکومت سلطان بود عزیمت نمود و در آنجا بهاءالدین در تاریخ هیجدهم ربیع الثانی سال ششصد و بیست و هشت هجری وفات یافت.
جلال الدین از علوم ظاهری که تحصیل کرده بود خسته گشت و با جدی تمام دل در راه تحصیل مقام علم عرفان نهاد و در ابتداء در خدمت یکی از شاگردان پدرش یعنی برهان الدین ترمذی که ۶۲۹ هجری به قونیه آمده بود تلمذ نمود.
بعد تحت ارشاد درویش قلندری بنام شمس الدین تبریزی درآمد واز سال ۶۴۲ تا ۶۴۵ در مفاوضه او بود.
شمس الدین با نبوغ معجره آسای خود چنان تأثیری در روان و ذوق جلال الدین اجرا کرد که وی به سپاس و یاد مرشدش در همه غزلیات خود بجای نام خویشتن نام شمس تبریزی را بکار برد.
هم چنین غیبت ناگهانی شمس، در نتیجه قیام عوام و خصومت آنها با علوی طلبی وی که در کوچه و بازار قونیه غوغائی راه انداختند و در آن معرکه پسر ارشد خود جلال الدین یعنی علاءالدین هم مقتول گشت.
مرگ علاءالدین تأثیری عمیق در دلش گذاشت و او برای یافتن تسلیت و جستن راه تسلیم در مقابل مشیعت، طریقت جدید سلسله مولوی را ایجاد نمود که آن طریقت تا کنون ادامه دارد و مرشدان آن همواره از خاندان خود جلال الدین انتخاب می گردند.
علائم خاص پیروان این طریقت عبارتست در ظاهر از کسوهً عزا که بر تن می کنند و در باطن از حال دعا و جذبه و رقص جمعی عرفانی یا سماع که بر پا میدارند و واضع آن خود مولانا هست.
و آن رقص همانا رمزیست از حرکات دوری افلاک و از روانی که مست عشق الهی است.
و خود مولانا چون از حرکات موزون این رقص جمعی مشتعل میشد و از شوق راه بردن به اسرار وحدت الهی سرشار می گشت؛ آن شکوفه های بی شمار غزلیات مفید عرفانی را میساخت که به انظمام تعدادی ترجیع بند و رباعی دیوان بزرگ او را تشکیل میدهد.
بعضی از اشعار آن از لحاظ معنی و زیبایی زبان و موزونیت ابیات جواهر گرانبهای ادبیات جهان محسوب میشود.
اثر مهم دیگر مولانا که نیز پر از معانی دقیق و دارای محسنات شعری درجه اول است، همانا شاهکار او کتاب مثنوی یا به عبارت کامل تر "مثنوی معنوی" است.
در این کتاب که شاید گاهی معانی مشابه تکرار شده و بیان عقاید صوفیان بطول و تفضیل کشیده و از این حیث موجب خستگی خواننده گشته است.
آنچه به زیبایی و جانداری این کتاب این کتاب می افزاید، همانا سنن و افسانه ها و قصه های نغز و پر مغزیست که نقل گشته.
الهام کنند مثنوی شاگرد محبوب او "چلبی حسام الدین" بود که اسم واقعی او حسن بن محمد بن اخی ترک، است.
مشارالیه در نتیجه مرگ خلیفه (صلاح الدین زرکوب) که بعد از تاریخ ۶۵۷ هجری اتفاق افتاد، بجای وی بجانشینی مولانا برگزیده شد و پس از وفات استاد مدت ده سال بهمین سمت مشغول ارشاد بود تا اینکه خودش هم به سال ۶۸۳ هجری درگذشت.
وی با کمال مسرت مشاهده نمود که مطالعه مثنوی های سنائی و عطار تا چه اندازه در حال جلال الدین جوان ثمر بخش است.
پس او را تشویق و ترغیب به نظم کتاب مثنوی کرد و استاد در پیروی از این راهنمایی حسام الدین دفتر اول مثنوی را بر طبق تلقین وی برشته نظم کشید و بعد بواسطه مرگ همسر حسام الدین ادامه آن دو سال وقفه برداشت.
ولی به سال ۶۶۲ هجری استاد بار دیگر بکار سرودن مثنوی پرداخت و از دفتر دوم آغاز نمود و در مدت ده سال منظومه بزرگ خود را در شش دفتر به پایان برد.
بهترین شرح حال جلال الدین و پدر و استادان و دوستانش در کتاب مناقب العارفین تألیف شمس الدین احمد افلاکی یافت میشود.
وی از شاگردان جلال الدین چلبی عارف، نوهً مولانا متوفی سال ۷۱۰ هجری بود.
همچین خاطرات ارزش داری از زندگی مولانا در "مثنوی ولد" مندرج است که در سال ۶۹۰ هجری تألیف یافته و تفسیر شاعرانه ایست از مثنوی معنوی.
مؤلف آن سلطان ولد فرزند مولاناست، و او به سال ۶۲۳ هجری در لارنده متولد شد و در سال ۶۸۳ هجری به جای مرشد خود حسام الدین بمسند ارشاد نشست و در ماه رجب سال ۷۱۲ هجری درگذشت.
نیز از همین شخص یک مثنوی عرفانی بنام "ربابنامه" در دست است.» از شروح معروف مثنوی در قرنهای اخیر از شرح مثنوی حاج ملا هادی سبزواری و شرح مثنوی شادروان استاد بدیع الزمان فروزانفر که متأسفانه بعلت مرگ نابهنگام وی ناتمام مانده و فقط سه مجلد مربوط به دفتر نخست مثنوی چاپ و منتشر شده است.
و همچنین شرح مثنوی علامه محمد تقی جعفری تبریزی باید نام برد.
عابدین پاشا در شرح مثنوی این دو بیت را به جامی نسبت داده که درباره جلال الدین رومی و کتاب مثنوی سروده: آن فـریــدون جــهـــان مــعــنـــوی بس بود برهان ذاتش مثنوی من چه گویم وصف آن عالی جناب نیست پیغمبر ولی دارد کتاب شمس‌تبریزى شمس‌الدّین محمد‌بن على‌بن ملک‌داد تبریزى از بزرگان صوفیه و پیشروان این قوم در قرن ششم و هفتم هجرى است که به سبب تأثیر عظیمى که در جلال‌الدّین محمد بلخى داشت و به‌علت آنکه مولوى از روى ارادت ”دیوان کبیر“ خود را به‌نام او کرد، در ادب فارسى شهرت بسیار یافته است.
برخى از تذکره‌نویسان به غلط او را از نژاد کیابزرگ امید داعى اسمعیلیان شمرده‌اند.
ولادتش باید در حدود سال ۵۸۲هـ اتفاق افتاده باشد.
دورهٔ تعلیم و ریاضت و مجاهدت شمس‌الدّین در تبریز سپرى شد و او در آنجا خدمت چند تن از بزرگان صوفیه مانند شیخ‌رکن‌الدّین سَجاسى و بابا کمال جندى و ابوبکر سَلّه‌باف تبریزى را درک کرد.
سفرهاى پى‌درپى او سبب شد تا برخى او را ”شیخ‌پّران“ بخوانند.
شمس بعد از مدت‌ها سیر و سفر و ریاضت در شهرهائى از قبیل بغداد و حلب، هنگامى که شصت سال از عمرش مى‌گذشت در بیست و ششم جمادى‌الآخر سال ۶۴۲هـ به قونیه رسید و در آن شهر ملاقات او با مولوى و دلباختگى آن شاعر کامل بدو اتفاق افتاد.
کیفیت این ملاقات را در کتاب‌هاى ترجمه به‌صورت‌هاى مختلف نقل کرد‌ه‌اند که گاه افسانه‌آمیز به‌نظر مى‌رسد.
همین‌قدر معلوم است که جلال‌الدّین محمد پس از آن ملاقات دست از وعظ و تعلیم بازداشت و با شمس به خلوت نشست و با همهٔ استادى نوآموز گشت.
این امر بر اهل قونیه خاصه بر مریدان مولانا گران آمد و با شمس به دشمنى و عناد برخاستند و او در شوال ۶۴۳ به دمشق رفت و بعد از پانزده سال اقامت در آنجا به اصرار مولانا در ۶۴۴ به قونیه بازگشت و میان او و مولانا قواعد الفت همچنان مستحکم بود تا آنکه در سال ۶۴۵ به‌دست عده‌اى از شاگردان متعصب مولانا که گویا فرزندش علاءالدّین نیز جزء آنان بود کشته شد و یا به قول دیگر ناپدید گردید.
شمس‌تبریزى صوفیى عالم و کامل بود ولى علاقه‌اى به تألیف و تصنیف نداشت.
از وى فقط مجموعهٔ سخنانش به‌نام مقالات شمس در دست است که به طبع رسیده و نیز شمس‌الدّین افلاکى ده فصل از سخنان لطیف او را در مَناقب العارفین خود آورده است.
نحوهٔ بیان در مقالات شمس ساده و بسیار روان و مبنى بر شیوهٔ تخاطب است.
شمس: سنت‌شکن، انقلابی مستمر استقلال‌طلبی، بیزاری از تقلید، و گریز از تابعیت، طبعاً با «سنت‌شکنی» همراه است.
سنت‌شکن، ناچار انقلابی و نوجوست.
استقرار هر چیز تازه، خود بزودی سنت میشود.
از اینروی، سنت‌شکن اصیل، خواهان انقلاب مستمر، و نوجوئی و بهخواهی پیوسته است.
«جان‌نگری» او، «تکاپوئی» و پویا است.
نه ایستا، و راکد و بی‌جنش!
«شمس»، عموماً سنت‌شکنی این‌چنین است.
شمس، سنت‌گرایان را «اهل متابعت»، اهل پیروی و تقلید از سنت و شرع، می‌خواند.
و آنگاه با لحنی مثبت، همواره از بزرگان سنت‌شکن ــ از آنان که هرگز اهل متبعت نبوده‌اند ــ و از عصیان و عدم پیروی آنان، یاد می‌کند: «نیکو همدرد بود!
نیکو مونس بود!
شگرف مردی بود، شیخ محمد ]محیی الدین عربی[ !
اما در «متابعت» نبود!
عین متابعت خود آن بود، نی متابعت نمی‌کرد!» (ش29) «شهاب هریوه»، در دمشق که گبر خاندان]پیامبر[ بود ...
قیامت را منکر بودی!
...
آن شهاب، اگرچه کفر می‌گفت، اما، صافی و روحانی بود!» (ش44-42) اسلام و «ایمان» را که دیگران، پس از یکبار بدست آوردن و تحصیل، دیگر کیفیتی استوار می‌پندارند، «شمس»، امری بی‌قرار و ناپایدار، می‌خواند.
«آرمان»، از نظر شمس، طبیعتی پویا، تکاپوئی، دینامیک، و دگرگونی‌پذیر دارد، و از اینرو، پیوسته به تائید، پیوسته به نوسازی، و پیوسته به تحصیل مجدد، نیازمند است.
طبیعت دین، طبیعت آرمان و ایده‌ئولژی، «ثابت» نیست.
«متغیر» است (ش194، 204).
و پاسداری آن، ناچار، به کوشش پویسته نیازمند است: «پیش ما، یکبار، مسلمان، نتوان شدن!
مسلمان میشود، و کافر میشود، و باز، مسلمان میشود!
و هرباری از «هوی» (خواست‌های پست نفسانی) چیزی بیرون می‌آید، تا آن‌وقت که «کامل» شود!» (ش191).
بدین ترتیب، از نظر شمس، «آرمان‌گرائی»، «کمال‌پذیری» است.
و کمال‌پذیری، مجاهده‌ی پیوسته، نوسازی مکرر، و انقلاب مستمر درونی، بسوی یک کمال مطلوب آرمانی است .