«درمیان نعمتهای خداوند،دو نعمت سلامتی وامنیت بیش ترازهمه برای انسان ها ناشناخته است.
امام علی (ع)
ازنظرتاریخی قدمت مسئله امنیت برای بشربه قدمت عمرنسل بشر بوده است وانسان از ابتدای زندگی اجتماعی خود،همواره ازناامنی،بی ثباتی ومخاصمات گوناگون رنج برده است وازاین ناحیه خسارات جبران ناپذیری راتحمل کرده است؛حتی دردوران معاصر باآن که پیشرفت تکنولوژی توانسته است به نحوحیرت آمیزی موجبات رفاه وآسایش رافراهم سازد،ولی به همان میزان نیزوی را نگران ثبات وامنیت خویش کرده است.
اصولاجستجوی امنیت یکی ازمهم ترین کنشها وانگیزه های انسان است وهمچنین تأمین امنیت هرجامعه وافرادآن مهم ترین نیاز هرجامعه ای می باشد.
درزمان ما جوامع کوچکتر،درجامعه بزگتری به نام کشوربه صورت مهم ترین واحدسیاسی در آمده اند و مجموع این واحدهانظام بین المللی راتشکیل می دهندکه درنظام بین المللی دارای مهم ترین اقتدارهستند..این کشورهاازنظرامکانات مادی ومعنوی ازقبیل جمعیت،منابع طیبعی،رشداقتصادی و...دریک سطح نیستندوبه همین دلیل تصورات وتوقعات آن هاازروابط باکشورهای دیگریکسان نیست.منافع دولتهابه دلایل گوناگون گاهی باهم متفاوت وحتی درتضاداست که موجب کشمکش واختلاف بین آن هامی شود؛به همین دلیل تلاش برای امنیت ملی وگسترش دامنه وتضمین آن یکی ازمهم ترین اهداف کشورهادرپهنه زندگی بین المللی می باشد.
الف-طرح امنیتی امریکاواجزاءآن
باپایان یافتن جنگ جهانی دوم وجانشینی امریکا به جای بریتانیادرخلیج فارس،امریکا نقش تأمین کننده امنیت درخلیج فارس رابرعهده می گیردازاین پس همه ی رؤسای جمهور امریکا اهمیت خاصی رابرای این منطقه ی حیاتی قائل می شوند وسعی در تغییرژئوپلتیک منطقه درجهت متحقق ساختن اهراف امریکاداشته اند،همه ی آن هاهرچند ازرهیافت های گوناگونی استفاده کرده اندامادرپی تحقق یک هدف بوده اند وآن تسلط امریک برمنطقه خلیج فارس بوده است.
درطول جنگ جهانی دوم ارتش امریکا همراه باارتش انگلستان،به ویژه ازطریق نیروی هوایی خوددرمنطقه حضور وفعالیت داشت.پس ازآن باایجاد پایگاه دریایی دربحرین واعزام افرادوتجهیزات به گسترش نفوذ خودادامه داد؛بااین همه بعد ازخروج انگلستان ازمنطقه درسال1971که باپایان حضورنظامی بریتانیادرشرق همراه بود،سیاست واستراتژی امریکا درخاورمیانه عموما ودرخلیج فارس خصوصاقدرت وتحرک بیشتری یافت وآن دولت رابه طور کلی درگیرومتعهدبه خودساخت.(1)
حوادث سال1979خاورمیانه ازجمله وقوع انقلاب اسلامی درایران که موجب فروپاشی پیمان سنتو وخروج ایران ازآن گردید،موجب به هم خوردن موازنه قوادرمنطقه به ضرر امریکا گردید.این وقایع ضرورت بازبینی درسیاست خارجی امریکادرارتباط باخلیج فارس راالزامی می نمودوامریکادراین جهت به طرح دیپلماسی نوینی تحت عنوان دکترین کارترنمود.درسال1979حکومت کارتربراین عقیده بود که:«خلیج فارس یکی ازسه مانع اساسی وحساس است که گذشتن نیروهای بلوک شرق ازآن می تواند موجب آغازجنگ جهانی سوم می گردد.» دومانع دیگرعبارت بودنداز:مرزمیان آلمان غربی وشرقی وخط مرزآبی میان ژاپن وشوروی
دراین زمینه کارتردرطی نطقی که درکنگره آمریکاایرادنمود،گفت:«هرگونه اقدامی از سوی قدرتهای خارجی جهت سلطه برخلیج فارس به منزله تهاجم به منافع حیاتی
1-us Department of state
امریکا به حساب آمده وامریکا درمقابل این تهاجم باکلیه امکانات ازجمله نیروی نظامی خواهدایستاد.»بر اساس این اصل منطقه خلیج فارس نسبت به دیگرمناطق درسیاست خارجی امریکااولویت دارد.باوجودتمام این تلاش هاوراهبردها،ایالات متحده تادهه ی1980ازوضعیت خلیج فارس بسیارناراضی به نظرمی رسیدوبه همین جهت سیاست امریکا درقبال خلیج فارس تغییرمی کندواین تغییردردولت ریگان تحت عنوان دکترین ریگان یاطرح برابری استراتژیک(1)نمودپیدامی کندواین سیاست به دخالت وحضور گسترده نیروهای نظامی امریگا درمنطفه خلیج فارس می انجامد البته حمایت ازعربستان به عنوان پایگاه یاستون همچنان ادامه دارد.دراین استراتژی سیاستمداران تازه امریکادیگربه ایران وعراق به عنوان بازیگرانی بی جنب جوش نمی گریستند،آنان به سوی عراق گرایش یافته بودندوایران رادرکناراتحاد شوروی می دیدند(2)
افزایش حضورنظامی امریکادرخلیج فارس منجربه تجهیزشدن عراق به سلاحهای پیشرفته وراه انداختن جنگ تحمیلی علیه ایران باتشویق امریکاگردید.پس ازپایان جنگ وفروپاشی شوروی واشغال کویت توسط عراق درسال1990 (که بادخالت دول غربی این اشغال به سرانجام نرسید.)که همزمان بودبادولت جرج بوش پدر،زمینه رابرای سلطه امریکابرخلیج فارس آماده ترکرد؛این رویدادهاباعث شدجرج بوش پیروزی امریکادرتمامی این صحنه هاراناشی ازسیاست های خودبداندو بگویدمابه دنبال یک نظم نوین جهانی هستیم جهانی متفاوت ازآن چه شناخته ایم.
محتوای این دکترین براین اساس است که ایالات متحده به عنوان تنهاابرقدرت باقی مانده ازجنگ سردکماکان نیازداردتاحدقابل توجهی ازنیروی نظامی خودرا به منظوراعمال نفوذمؤثرجهانی حفظ نماید،این دکترین پایان جنگ سردرادراستقراریک قدرت بزرگ جهانی مسلط می داندکه تداوم آن بستگی به تداوم نظم موجوددارد،قدرت بزرگی که بامنابع مادی وراده دفاع ازنظم جهانی مصمم باشد.(1) ______________________________________________ 1-us department of state 2-علی لاهوتی ،ایالات متحده امریکاوخلیج فارس نتیجه گیری به طورکلی اهداف امنیتی امریکا درخلیج فارس رامی توان درچهاربخش خلاصه نمود: 1-تأسیس نظام امنیتی درمنطقه بامشارکت اروپای غربی،افریقای شمالی وکشورهای خاورمیانه که متحدین امریکابه شمارمی آیندوهمچنین ایجاد پیمانهای امنیتی بین کشورهای منطقه باحضورو نظارت امریکا،ایجاداتحادبین اعضای شورای همکاری خلیج فارس وبه وجودآمدن سیستم امنیتی بین کشورهای منطقه،به کونه ای که هیچ کدام بر دیگری تفوق نداشته باشد.
2-اتخاذترتیبات امنیتی جهت کنترل تسلیحاتی منطقه؛که برای این کاربایدمسابقه تسلیحاتی درمنطقه محوشود.
3-حمایت ازثبات منطقه ای وحل مسائل ومخاصمات؛و این کارازطریق کمک های منطقه واقداماتی درجهت حل مخاصمات بین اعراب واسرائیل انجام شود.
4-پذیرش نقش امنیتی امریکادرمنطقه؛امریکا درصداست تانقش اول امنیتی درمنطقه رابه خود اختصاص داده وبقیه کشورها نقس ثانوی یاسمبلیک رابازی کنند.
1-منوچهرمحمدی،نظم نوین جهانی-نشریه دانشکده حقوق وعلوم سیاسی دانشگاه تهران ب-اروپاوخلیج فارس درموردرابطه کشورهای اروپایی باخلیج فارس به دوصورت می توان بحث نمود؛ازیک سوکشورهای عضو جامعه اروپابه صورت واحدویکپارجه نگریست واز سوی دیگرکشورهایی راکه هرکدام به صورت جداگانه به دنبال به دست آوردن منافع اقتصادی وسیاسی و...خودهستند،نگریست.
درموردرابطه کشورهای اروپایی باخلیج فارس آن ها رامی توان به سه دسته تقسیم نمود: 1-کشورهای کوچک جامعه اروپاکه توان صادرات و واردات بالایی ندارندوروابط اقتصادی محدودی باخلیج فارس دارند؛نظیر:لوکزامبورگ،دانمارک بلژیک 2-کشورهای میانه که دارای روابط بیشتری با خلیج فارس می باشندوروابط این کشورها به لحاظ خریدنفت ازخلیج فارس وصادرات کالابه منطقه عمومابه زمینه های تجاری وبازرگانی محدود می شود؛نظیر:هلند،اسپانیا،یونان 3-تنهاشامل انگلستان وفرانسه است،زیرااین دوکشور مهم ترین کشورهای اروپایی درارتباط باخلیج فارس می باشند.
جامعه اروپا دردوزمینه اصلی درخصوص خلیج فارس وامنیت آن ازسیاست واحدوتوافق نسبتاهمگانی برخوردارند:نخست درزمینه نفت ودیگری منافع سیاسی این کشورهادرخلیج فارس.
دوعامل موجب تضعیف نقش اروپایی هادرخلیج فارس است یکی رقابت کشورهای اروپایی برای بدست گرفتن رهبری اروپا وعدم تمایل به همکاری های اقتصادی وصنعتی بعضی ازاعضای اتحادیه اروپاو همسوئی بعضی کشورهای اروپایی خصوصاانگلیس باامریکاکه موجب نگرانی کشورهای اروپایی وخصوصاآلمان وفرانسه ازدخالت امریکادرمسائل اروپاست.مسئله دیگر پایین بودن سطح قدرت نظامی اروپادرمقایسه بادیگردیگرقدرت های جهانی نظیرامریکاوروسیه می باشد نتیجه گیری کشورهای اروپایی،خصوصافرانسه وانگلستان وآلمان سیاست دوگانه ای درقبال منطقه وخصوصا خلیج فارس دارند،ازسوئی به دلیل نیازشان به بازار نفت ونفوذدربازارمصرفی خواهان توسعه روابط سیاسی واقتصادی خودباکشورهای منطقه اندوازسوی دیگر می خواهندازهرگونه برخوردجدی باامریکا اجتناب کنندوبه این ترتیب به ماننددیگرابرقدرتها سیاست همسوئی باامریکادرپیش می گیرند،زیراچاره ای جزآن ندارندواگردنباله رو ای ن سیاست نباشندازصحه معادلات جهانی کنارمیروند.
روسیه وخلیج فارس سیاست هایی که عمدتا درسیاست خارجی روسیه درگذشته(شوروی) درقبال خلیج فارس اتخاذ می شدزیاد موفقیت آمیزنبودند،حتی تغییر درسیاست خارجی ونزدکی به غرب افاقه ای نکرد.سرانجام روسیه روبه ضعف وانحطاط کلی گراییدودرآخربه طورکلی فروپاشید.
بابه وجودآمدن جمهوری روسیه،روسیه نتوانست نقش فعالی رادرخلیج فارس ایفاکندواین موردتاامروز هم تاحدی ادامه دارد.اماعلل توجه روسیه به خلیج فارس به دلایل زیراست: 1-پیوستگی جغرافیایی وموقعیت حساس استراتژیکی 2-کشورهای حوزه خلیج فارس به عنوان بازار تسلیحات نظامی 3-جذب سرمایه های کشورهای عرب ثروتمندبرای سرمایه گذاری درداخل روسیه وجلب کمک های مالی آن ها 4-وجودمنابع غنی نفتی ورقابت قدرتهای جهانی جهت دسترسی به آن ها 5-ارتقای نقش روسیه درمنطقه(بازگشت به شوروی) 6-کسب امتیازات سیاسی اقتصادی ازقدرت های جهانی بااتخاذسیاست همسوئی باآن ها نتیجه گیری اینکه روسیه به دنبال دست وپا کردن جایگاهی درمنطقه وبه خصوص خلیج فارس است امری بدیهی است،امابایدتوجه داشت که روسیه دراین راه باموانعی روبروست که بزرگترین آن امریکاست وبرای رفع این مانع چاره ای جزهمسوئی باآن ندارد.
چین وخلیج فارس سیاست خارجی چین درقبال خلیج فارس همواره با فرازونشیب هایی همراه بوده واین فراز ونشیب ها گاهی به ضررش بوده وگاهی به نفعش.اماامروزه تبدبل به فرازشده وبه سوداین کشورواین کارباتسخیربازارهای تجاری واقتصادی کشورهای منطقه وعلی الخصوص اعراب همراه بوده است.
علل توجه بیشترچین به این منطقه منحصر به چندموردمی شود: 1-موقعیت استراتژیک منطقه ونقش آن درمخاصمات 2-نفت 3- سرمایه گذاری نتیجه گیری این بازار جذاب اقتصادی باعث شده تاهمواره چین به دنبال ایفای نقشی اساسی وسواازابرقدرتها درمنطقه باشد ومراودات اقتصادی وسیاسی همواره به نفع چین سنگینی کندواین سنگینی باعث شده نقش خودرادرمنطقه همواره تحکیم ببخشد،به طوری که اگرنگاهی اجمالی به بازار این کشورهابیندازیم اشباع شده ازکالاهای چینی میباشدواین اشباع ازکالهای جزئی نظیرلباس وتلفن همراه گرفته تاتجهیزات وابزارآلات صنعتی و..می باشد.
اعراب وخلیج فارس امنیت ازنظرکشورهای عربی حوزه خلیج فارس دارای ویژگی های خاص خود می باشد.ویژگی اول عبارت است ازمحیط پرتهدیدی که درآن به سرمی برند ویژگی دوم عبارت است ازقابلیت های دفاعی این کشورها درمقابله باتهدیدات،که شامل جمعیت،توانایی های نظامی وساختارنیروهای مسلح و...،ویژگی سوم به ماهیت رژیمهای منطقه وظرفیت هاوتوانایی های آنان دربرخوردبامشکلات بازمی گردد.
درمور ویژگی اول بایدگفت که منابع خطربرای کشورهای خلیج فارس متفاوت می باشدبه طورمثال نقطه نظر کویت درگذشته این بود که اسرائیل وسابقه تسلیحاتی میان امریکا وشوروی بزرگترین تهدید به شمارمی رودسپس خطرات ناشی از جنگ ایران وعراق وسپس تجاوز عراق به کویت،کویت عراق رامهم ترین تهدیدخودمی دانست.
به این ترتیب امنیت خلیج فارس یک مشکل اساسی برای دولتهای شورای همکاری خلیج فارس است،این دولتهابه علت اختلافات درمصالح واولویتهای سیاسی یکسانی نیستندوتصوریکسانی ازامنیت خلیج فارس ندارند.
درموردویژگی دوم بایدگفت که این کشورها یه دلایل گوناگون ازنارسایی درخودکفایی دفاعی رنج می برند،این دلایل عبارتنداز: 1-اداره حکومت هابه شکل سنتی 2-جمعیت کم وترکیب نادرست نیروها که این کارنیازبه اجباری کردن خدمت نظامی داردکه این کارباساختاراین کشورهادرتعارض است.
3- استفاده ازنیروهای خارجی که این کا باتوجه به عدم تعهدوتعلق این نیرها به کشوری که درآن هستندخلأامنیتی بزرگی به شمار می آید.
درمورد ویژگی سوم بایدباوردات بی رویه ادوات نظامی ازکشورهای غربی وحضورکارشناسان این کشورهادرمنطقه باعث دخالت آن ها دراموردفاعی وتعهدات سخت کشورهای عربی به دول غربی می شود.
نتیجه گیری وابستگی کشورهای عربی منطقه به دول غربی وعلی الخصوص امریکا سبب شده این کشورهاعملادر سیاست داخلی وخارجی خود،ازخودابتکارعملی نداشته باشند وتصمیم گیری برای خودراعملابه امریکابسپارندوآینده خودرامبهم وگنگ ببینند.نمونه این وابستگی رامی توان درامارات دید که با رکودی که در اقتصادامریکابه وجودآمدمتأثرشده ودچاررکودی بی سابقه درهمه ی عرصه های اقتصادی،مسکن،سرمایه گذاری های خارجی،توریسم پذیری و...گردید.
منابع امنیت خلیج فارس گذشته،حال،آینده-نورایی منوچهر- -ناشردانشگاه آزاداسلامی(اسلامشهر) سال نشر1385 عوامل تأثیرگذار خارجی برخلیج فارس-امامی محمدعلی-ناشر:وزارت امورخارجه-سال نشر1382 امنیت وخلیج فارس،تهدیدهاوراهبردها_نیک ضمیرعباس-ناشرپرسمان-سال نشر1382