آخوند زاده و لائیسیته
چهره های سرشناس فراوانی هستند که که چند ده و حتی چند صد سالی زودتر از عصر خود متولد می شوند.در تاریخ ایران بی شک یکی از آنها میرزا فتحعلی آخوندزاده(1813-1878) است.
*آخوند زاده در یک خانواده مذهبی تولد یافت و حتی مدتی به تحصیل علوم دینی پرداخت.اما در بیست سالگی در شهر گنجه به علت آشنایی با میرزا شفیع گنجوی و سپس آشنایی با مدرنیته و علوم جدید و فراگیری زبان روسی و آشنایی با زبان فرانسه،به کلی دچار دگرگونی در افکار شد.
* آخوند زاده را بی شک باید اولین بنیانگذار اندیشه لائیسیته در ایران خواند.سکولاریسم مد نظر آخوند زاده تفاوتی عمده با دیگر رفورمیست ها و روشنفکران هم عصرش نظیر ملکم خان و طالبوف ،داشت.بر خلاف این دو که معتقد به روشنفکری دینی بودند، وی نه تنها خواهان جدایی کامل دین از سیاست بود ،بلکه به طور کلی دین را عامل اصلی مشکلات جامعه دانسته و قشر روحانیت را به طور کلی غیرقابل دفاع می شمارد.از جمله در جوابیه ای که به رساله "یک کلمه"نوشته مستشار الدوله می دهد ،چنین می گوید:"... به خیال شما چنان می رسد که گویا به امداد احکام شریعت، کونستیتوسیون (قانون)فرانسه را در مشرق زمین مجری می توان داشت. حاشا و کلا، بلکه محال و ممتنع است."
*در دوران ناصر الدین شاه که به گفته خودش خواهان صدراعظمی است که "فرق بین کلم پیچ و بروکسل را نداند"،آخوندزاده در مجموعه مقالاتش خواهان تعلیم و تربیت اجباری و عمومی،ایجاد برابری کامل میان زن و مرد،آزادی زن و مخالفت کامل با تعدد زوجات می باشد.از جمله می نویسد:"حیف بر تو ای ایران...خاک تو خراب است...اهل تو نادار و شاه تو مستبد است و تاثیر ستم مستبد و خرافات متشرعان،باعث ضعف و ناتوانی تو شده است."
*آخوند زاده همچنین پدر نمایشنامه نویسی جدید و بنیانگذار نقادی ادبی و اجتماعی در ایران است.برای اولین بار واژه قریتیقا(کریتیکا)یا همان نقد را در مورد آثارمیرزا آقا تبریزی به کار برد.مجموعه نمایشنامه های وی که در مجموعه موسوم به "تمثیلات" گرد آمده اند شامل 6 نمایشنامه به نامهای :ملاابراهیم خلیل کیمیاگر،حکایت موسیوژوردان حکیم نبات و درویش مستعلی شاه جادوگر معروف،حکایت خرس قولدرباسان(دزد افکن)،سرگذشت وزیر خان سراب ،سرگذشت مرد خسیس و حکایت وکلای مرافعه در شهر تبریز می باشند.
*موضوع این نمایشنامه ها نظیر آثار مولیر(1622-1673 )،نمایشنامه نویس فرانسوی ، به شکلی کمیک انتقاد از شرایط زمانه و جامعه بود. آنها در اصل به زبان ترکی نوشته، و بعدها توسط میرزا جعفر قرچه داغی به فارسی ترجمه شدند. بیشتر حول نابسامانی های اجتماعی ایران دور می زند.وی نیز همچون مستشارالدوله خواهان تغییر رسم الخط بود و حتی رساله ای نیز در این باره نوشت و در آن در مورد الفبای پیشنهادیش توضیحاتی داد که الفبایی بی نقطه و باحروف متصل به هم بود. ،به ادبیات قدیم و سنتی ایران- به جز شاهنامه فردوسی -بی توجه بود و معتقد بود" امروز این گونه تصنیفات به کار ملت نمی آید."