آنچه در کویر می روید ، درختان صبور و قهرمانی است که بی نیاز از آب و خاک وبی چشم داشت نوازشی و ستایشی از سینۀ خشک و سوختۀ کویر سر می کشند و می ایستند و می مانند .
یزد اولین شهر خشت خام و دومین شهر تاریخی جهان است ، شهری است که با قناعت بنا شده است و مردمی سخت کوش و با هوش دارد که گل را ورز دادند و بادگیر ساختند ؛ مردمی که سینۀ کویر را شکافتند و از دل سوختۀ آن آب زلال جاری ساختند ؛ مردمی که باغ ها بر پا کردند و میراثی از خود بر جای گذاشتندکه جهانیان خیره ماندند .
در پیش این مردم ، کویر خشن سر تعظیم فرود آورد و شیر کوه عظیم ، انگشت به دهان گرفت .
وجه تسمیۀ یزد
یزد واژه ای باستانی است که در «یشت yast» یا «یزت yazt» و «یسن yasn» به معنای ستایش ، نیایش ، پرستش ، ایزد و ...
ریشه دارد .
در پاره ای از متون قدیمی ، یزد را «دارالعباد» یا «دارالعباده» نیز گفته اند .
یزد به «شهر بادگیرها» و «شهر دوچرخه ها» نیز معروف است .
نگاهی به تاریخ کهن یزد پیش از اسلام
استان یزد از سرزمین های کهن و تاریخی ایران زمین است.
در بعضی از منابع، بنای اولیه برخی از شهرهای این استان چون "میبد" را به سلیمان پیغمبر، "یزد" را به ضحاک و اسکندر مقدونی و "ابرکوه" را به ابراهیم پیامبر نسبت داده اند.
این بیانگر قدمت و دیرینگی پیشینه تاریخی و فرهنگی مردم این دیار است.
مجموعه آثار باستانی پراکنده موجود در این استان نیز، به سهم خود مبین این پیشینه تاریخی است.
باغ دولت آباد در سال 1160 هجری قمری ساخته شد
آثاری چون دست افزارهای سنگی بدست آمده در دره های شیرکوه، نگاره های روی تخته سنگ کوه ارنان، تکه سفال های منقوش نارین قلعه میبد - متعلق به دوره ایلامی، غارهای استان و آثار معماری و شهر سازی باستانی و ...
نشان می دهد مدنیت یزد، در چهار کانون باستانی "مهریز و فهرج" ، "یزد" ، "رستاق و میبد" و "اردکان" متمرکز بوده است
پژوهشگران این منطقه را که در مسیر شاه راهای باستانی "ری - کرمان" و "پارس - خراسان" قرار داشت، جزو سرزمین های دور دست ماده ها شمرده اند.
این منطقه در نیمه هزاره نخست پیش از میلاد، در سرنوشت سیاسی اتحادیه های قبایل ماد سهم به سزایی داشت.
در آن موقع یزد در یک چهار راه منطقه ای قرار داشت و نقش مرزبانی ایالت ها و نگهبانی راه های بسیاری که به چهار سوی ایران می رفت را ایفا می کرد.
بی گمان منطقه یزد در دوران هخامنشی دارای راه های بزرگ ونیز تاسیسات راهداری و مراکز پستی و چاپاری بوده، زیرا علاوه بر راه های شناخته شده باستانی، راه های دیگری را از روی مدارک پیشین باز یافته اند که در آن روزگار، به مراکز اقتصادی و فرهنگی ایران باستان می پیوست.
منطقه یزد در دوره ساسانی به ویژه در روزگار "قباد انوشیروان" و "یزدگرد اول" از جایگاه اجتماعی و اقتصادی ویژه ای برخوردار و به عمران و آبادی آن توجه بسیار شده بود.
علاوه بر این، وجود پاره ای از یادمانهای کهن دینی در این منطقه، نشان می دهد که پیش از فراگیر شدن آئین "نوزرتشتی" ساسانی، ادیان باستانی ایرانی دیگری در این سرزمین رواج داشته اند.
از این میان می توان به آیین های "مهرپرستی" و "نیایش آناهیتا" اشاره کرد.
همچنین برخی دیگر از نمادهای باستانی به ویژه چند نیایشگاه کهن "الهه آناهیتا" مانند "پارس بانو"، "پیر سبز" ، "پیر نارکی" و ...
که از دیر باز در این مناطق پایدار بوده، نشانگر این مطلب است.
از نشانه های گویا و مبین تاریخ دیرین یزد، "سرو پنج هزار ساله" ابرکوه، کشف آثار تمدن ماقب تاریخ در "غربالبیز" مهریز و کشف سکه های مربوط به زمان "پوراندخت ساسانی" است که در میبد ضرب شده اند.
دین
پیش ازورود مسلمانان به ایران، مردم استان یزد نیز مانند سایر نقاط ایران زرتشتی بودند.
با انقراض حکومت ساسانیان در نیمه نخست سده اول هجری قمری، مردم بیشتر نقاط ایران از جمله استان یزد نیز به دین اسلام گرویدند.
اما برخی از آنان به پرداخت جریمه، آئین خود را حفظ کردند و زرتشتی باقی ماندند.
قریب به اتفاق مردم یزد مسلمان و پیرو مذهب شیعه جعفری هستند.
از اقلیت های دینی که در این استان زندگی می کنند می توان به زرتشتیان، یهودیان و مسیحیان اشاره کرد.
در سر شماری سال 1375 هجری شمسی استان یزد، تعداد 3879 زرتشتی، 87 نفر مسیحی، 100 نفر کلیمی و 704 نفر نیز از سایر ادیان وجود داشتند.
برج و باروی قدیم شهر مربوط به 432 هجری قمری شهرهای استان یزد در حال حاضر استان یزد شامل بیست و یک شهر و یک بخش و پنجاه و یک دهستان و حدود پنج هزار روستا است.
از این تعداد روستا حدود 1323 عدد، دایر و بقیه برای مهاجرت متروک شده اند.
شهرستان یزد اولین شهر خشت خام و دومین شهر تاریخی جهان است.
این شهر به دلیل وجود جاذبه های شغلی، رفاهی و تمرکز اداری، پرجمعیت ترین شهرستان این استان به شمار می رود و با جمعیتی حدود 450 هزار نفر، تقریبآ نیمی از کل جمعیت استان را دارا می باشد.
میبد یکی دیگر از شهرهای این استان است که با وجود از دست دادن بافت سنتی خود، هنوز یکی از نمونه های نادر شهرهای باستانی ایران بشمار می آید.
طبق روایتی میبد در زمان "کیومرث" بناینگذاری شده و نخستین آدمیان از راه آب و دریا به این سرزمین پا گذاشته اند.
نایرن قلعه میبد کهن ترین سند تاریخی و شهر سازی این استان است.
مهریز، طبس، صدوق، خاتم، تفت، بافق، اردکان و ابرکوه از دیگر شهرهای مهم این استان هستند.
پیشینه تاریخی منطقه یزد یکی از سرزمین های باستانی اقوام ایرانی و دارای میراث درخشانی از فرهنگ تمدن کهن و ادوار مختلف تاریخی با قدمت 3 هزار سال است.
برخی مورخین، بنای اولیه شهر یزد را به زمان اسکندر مقدونی نسبت می دهند که وی زندانی ساخته و نام آنرا چنین نهاده است و به اعتقاد عده ای دیگر از تاریخ نویسان در دوره ساسانیان به فرمان یزدگرد اول در این محل شهری بنام یزدان گرد بنا گردیده است.
نام یزد از همین عنوان گرفته شده است و به معنای مقدس، فرخنده و درخور آفرین می باشد.
مورخین یونانی شهر کهن و باستانی را (ایساتیس) خوانده اند که احتمالاً بعد از ویرانی شهر کهن (کته) پدید آمده است.
پس از ظهور اسلام و گرایش مردم ایران به دین اسلام به یزد لقب دارالعباده داده شد.
این ناحیه همواره در دوره هخامنشیان از راه های معتبر موسسه های راهداری، مراکز پستی و چاپاری برخوردار بوده است.
راهداری در یزد قدیم چنان اهمیتی داشت که خاندان آل مظفر از منصب راهداری ناحیه میبد به پادشاهی رسیدند.
در طی قرون متمادی آبادیهای کوچک و بزرگ متعددی در این سرزمین پدید آمده و از میان رفته است.
آنچه اینک سرافراز از میان ریگهای روان اعصار، مصون از رخدادهای مخرب تاریخی بر جای مانده، یادگارهای گویا از سرنوشت تاریخی این سرزمین و نشانگر فرهنگ تمدن پربار است.
گرچه قدمت آبادی نشینی و تمدن در این سرزمین از هزاره جلگه های یزد تکوین یافته است.
منابع مکتوب پیدایش را به عهده پیشدادیان نسبت داده اند.
آداب و رسوم محلی حفظ و پایبندی به سنتها و ارزشهای رایج ملی و اشتیاق همگانی نسبت به پایبندی به این ارزشها و سنتها ویژگی بارز آداب و رسوم محلی مردم است و این پایبندی و اشتیاق را در مراسم ازدواج و ....
میتوان مشاهده کرد.
سادگی و بی پیرایه بودن به همراه داشتن روحیه قناعت و صرفه جویی از ویژگیهای آداب و رسوم مردم است .
فرهنگ بومی استان یزد از سرزمین های قدیمی و تاریخی است و در میان ایالتهای قدیمی و بزرگ پارس، اصفهان، کرمان و خراسان قرار داشته است.
این سرزمین از معابر و گذرگاههای مهم در ادوار تاریخی محسوب می شده است.
این استان از درگیری ها و جنگ های سیاسی تاریخ کشور ایران تاحدودی ایمنی داشته است.
از طرفی صعب العبور بودن راهها به همراه محددیت منابع آبی و غیر مانع عمده تسخیر این منطقه در طول تاریخ بوده است.
با توجه و گواهی گرفتن از منابع تاریخی آبادی نشینی در این منطقه از قدمت طولانی برخودار است.
از مظاهر فرهنگ مادی و معنوی که مردم این خطه از خود به جای گذاشته اند و میراث تاریخی آنها در دوره های قدیمی به حساب آمده و نشانه هایی از مهر و آناهیتا، ایساتیس و هخامنشی و زندان اسکندر و برج و بارو و کهن دژهای بزرگ و عظیم و پناهگاه های متعدد و موبدان و سران ساسانی و ابنیه و یادگارهایی بعد از اسلام نظیر مساجد و امامزاده ها و مزارها و ....
نشانگر فرهگ و تمدن مردم چه قبل و چه بعد از دوره اسلامی بوده است.
فرهنگ، زبان و گویش مردم یزد به زبان فارسی رایج با پاره ای ویژگیهای گویشی سخن می گویند و بسیاری از واژه ها و ترکیبات زیبای فارسی را در گویش خود حفظ کرده اند.
در استان یزد برخی ویژگیهای گویشی میان شهرستان های مختلف محسوس است.
معتقدین به آیین زرتشتی در میان خود هنوز به زبان نیاکانشان سخن می گویند و به ویژه مراسم مذهبی خود را با این زبان انجام می دهند.
یزد و موقعیت جغرافیایی استان یزد در مرکز ایران در قلمرو سلسله جبال مرکزی ایران بین عرض های جغرافیایی 29 درجه و 48 دقیقه تا 33 درجه و 30 دقیقه شمالی و طول جغرافیایی 52 درجه و 45 دقیقه تا 56 درجه و30 دقیقه شرقی از نصف النهار مبدأ قرار گرفته است.
استان یزد از شمال و غرب به استان اصفهان از شمال شرقی به استان خراسان از جنوب غربی به استان فارس و از جنوب شرقی به استان کرمان محدود می شود.
استان یزد در حدود 72156 کیلومتر مربع وسعت داشته و تقریباً 37/4 درصد از وسعت کل ایران را در بر می گیرد .
آب و هوای استان یزد به علت قرار داشتن بر روی کمربند خشک جهانی دارای زمستانهای سرد و نسبتاً مرطوب و تابستانهای گرم و طولانی و خشک است.
بر اساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1375، جمعیت استان 750769 نفر بوده که از این تعداد 15/75 درصد جمعیت شهری و 85/24 درصد جمعیت روستایی را تشکیل داده اند .
یزد به معنی پاک و مقدس است و شهر یزد نیز به مفهوم شهر خدا و سرزمین مقدس است.
به لحاظ شرایط اقلیمی استان یزد وضعیت کشاورزی در این استان مطلوب نیست و امکان بهره برداری از آب های سطحی در کشاورزی بسیار کم است.
شرایط خاص مناطق حاشیه کویر نظیر میزان اندک باران حرکت ماسه های روان ، پدیده کویرزایی مراتع فقیر کمبود منابع تأمین آب موجب شده تا 28 درصد وسعت استان یزد فاقد بهره دهی اقتصادی باشد .
مهمترین مناطق کشاورزی استان دشتهای یزد، اردکان، بهادران، بهاباد، هرات، مروت، چاهک و ابرکوه است.
محصولات کشاورزی استان شامل انار، پسته، بادام، غلات، آفتابگردان، انگور، پنبه، چغندر قند و کنجد است .
استان یزد به لحاظ زمین شناختی دارای ذخایر بسیار عظیم معدنی است.
معادن مهم این استان مانند آهن چغارت، مرمر بورق، ماسه سنگ متکسانه، سرب کوتک نقشی مهم و سازنده در تحولات اقتصادی و عمرانی استان داشته است .
صنایع دستی پیشینه یزد آکنده از پایمردی و استواری مردمانی سخت کوش و پرتلاش است که به رغم طبیعت گرم و خشک این دیار، کمر همت بسته و با پشتکار و خلاقیت و ذوق هنری خود نام شهر و دیارشان را پرآوازه کرده اند.
همانگونه که گفته شد با توجه به شرایط آب و هوایی و محدود بودن فعالیت های کشاورزی و دامپروری در استان یزد، سایر فعالیتهای انتقالی و افزون بر همه فعالیت در رشته های مختلف صنایع دستی در آن استان رشد کرده است.
نساجی سنتی، سفال و سرامیک سازی، زیلو بافی قالیبافی و ساخت مصنوعات مختلف فلزی از جمله صنایع دستی رایج در استان یزد است.
قالیبافی: قالیبافی، این صنعت و هنر والای همه مناطق ایران، در استان یزد نیز از اعتبار ویژه ای برخوردار است و همانند صنعت نساجی، از دیرباز در استان مذکور و بخصوص شهر یزد، جایگاه خاص خود را داشته است.
از آنجا که صنعت قالیبافی ویژه زنان است و جایگاه آن در روستاها دامنه وسیعی را شامل می شود، در نتیجه در اقتصاد روستایی اهمیت فراوانی داشته و در معشیت خانواده نقش اساسی ایفا می کند.
در گذشته های دور قالی بافان یزدی از طرحها و نقش های مختلفی مانند: هراتی، گل ماهی، کرمانی، سردار جنگل، بندی، شکارگاه و جوشقانی استفاده می کردند ولی امروزه بیشتر به طرح فرش های کاشان اکتفا می شود.
درکارگاههای خانوادگی معمولاً یک دار قالیبافی نصب می شود که اکثراً محل سکونت بافندگان نیز می باشد، اما در کارگاههای بزرگ که تعداد آنها بسیار کم است، تعداد دارها متفاوت است.
صنعت قالیبافی در سایر نقاط استان یزد نیز طی سالهای اخیر رواج پیدا کرده است به طور مثال قالیبافی در میبد تحت تأثیر نائین از چهل سال پیش آغاز شده و از رونق خوبی برخوردار است.
در بافق، بهاباد، تفت، و روستاهای آن منطقه نیز طی بیست سال اخیر، صنعت فرش جایگاه خاصی یافته است.
نسا جی سنتی: تا گذشته ای نه چندان دور، به علت غلبه سنت ها و رسوم پیشینیان بر زندگی مردم، کمتر خانه ای در یزد وجود داشت که در آن یکی از حرفه های نساجی دستی یافت نشود.
استمرار تولید در خانه موجب شده بود که تجربیات و اطلاعات حاصله به سادگی از نسلی به نسلی دیگر انتقال یافته و اشتغال به صنایع دستی به صورت یکی از ارکان اقتصاد خانواده در آید.
هر چند که امروزه در نتیجه تغییر شیوه زندگی و رویکرد جوانان به شغل و حرفه ای غیر از کار پدری کمتر صدای دفتین دستگاههای بافندگی در خانه ها به گوش می رسد، ولی با این حال هنوز هم ذوق و هنر صنعتگران یزدی را در تولیداتی به شکل سجاده، روتختی، پتو، احرامی، شال، دستمال ابریشمی و پارچه های ترمه، زری و مخمل و همچنین دارائی که شیوه رنگرزی آن در ایران منحصر به یزد است، می توان یافت.
به طور خلاصه می توان گفت که در اکثر نقاط استان یزد صنعت نساجی رواج دارد.
در اشکذر بافت انواع پارچه های پنبه ای و ابریشمی و همچنین بافتن قالی، گلیم و خورجین، در اردکان بافت قالی، موتابی، زیلو، کرباس، حصیر و سبد، در میبد بافت زیلو، در شهرستان تفت نساجی به همان شیوه سنتی و عمدتاً دستی، در شهرستان بافق قالیبافی، حصیر و پادری و تهیه جارو و بادبزن و در مهریز، قالیبافی، سبد بافی، سنگتراشی و چاقو سازی رواج دارد.
از گذشته های دور، بافت ایکات یا دارائی در نقاط مختلف کشورمان وجود داشته ولی در حال حاضر در کارگاههای محدودی در یزد، این پارچه زیبا تولید می شود.
جهت تهیه دارایی در قدیم ابریشم طبیعی به کارگرفته می شد ولی در حال حاضر ابریشم مصنوعی مورد استفاده قرار می گیرد.
با ادامه و استمرار انواع روشهای بافت ایکات، نقش های بی شمار از ساده ترین طرحهای راه راه و هندسی تا پیچیده ترین سبک(ژاکارد) از نسلی به نسلی دیگر منتقل شده است.
هرگز نمی توان دوگونه دارایی همسان پیدا کرد زیرا هر کدام نرمی و مواجی ویژه خود را دارند.
شهرستانها ابرکوه ، اردکان ، بافق ، میبد ، مهریز ، تفت ، یزد بناهای یادبود تاریخی : -آتشکده چک چک (پیرسوز ) ، یزد -باغ دولت آباد ، یزد -قلعه ناریجان ، میبد -آب انبارها ، یزد -بادگیرها ، یزد بناهای یادبود مذهبی: 1-امامزاده ابوجعفر ، یزد 2-مسجد جامع کبیر ، یزد 3-مسجد میر چخماق ، یزد 4-صومعه شیخ علی بنیامین ، یزد جاذبه های طبیعی : 1-بیابان 2-باغ دولت آباد ، یزد فرهنگ و هنر: 1-موزه کاخ آیینه ، یزد 2-صنایع دستی آثار تاریخی الف) مساجد 1 .
مسجد جامع یزد : مسجد جامع یزد یکی از بناهای تاریخی ایران و گلدسته های بلند مسجد از خصوصیات منحصر به فرد آن است .
گلدسته های مسجدیزد 57 متر طول دارد و 147 پله .
ساختمان اصلی این مسجد در قرن ششم هـ .
ق در زمان حکومت «آل کاکویه» ساخته شد .
مسجد جامع کنونی مربوط به دورۀ حکومت «آل مظفر» در قرن هشتم ونهم هـ .ق است 2 .
مسجد ابوالمعالی : در سال 787 هـ .
ق ، به همت خواجه ابوالمعالی بنا شد .
3 .
مسجد ریگ یزد : این مسجد از آثار دورۀ مغول _ تیموری است و امیر حسین الدین شریف آن را در اواسط قرن هشتم هـ .
ق ساخته است .
4 .
مسجد چهار منار : مشهور به «مسجد خضر شاه» یا «میر خضر شاه» از آثار سید جلال الدین خضر شاه است و ساخت آن به سال 849 هـ .
ق باز می گردد .
5 .
مسجد ملا اسماعیل : این مسجد به دستور «آخوند ملا اسماعیل عقدای» از علمای مشهور قرن سیزدهم هـ .
ق ساخته شد .
بازار و آب انبار ملا اسماعیل نیز در کنار این مسجد قرار دارد .
6 .
مسجد حظیره : در خیابان امام خمینی در شهر یزد واقع شده و مربوط به سال 843 هـ .
ق است .
این مسجد مدفن سومین شهید محراب ، حضرت آیت الله صدوقی است .
ب) زیارتگاهای زرتشتیان 1 .
آتشکده زرتشتیان (آتش ورهرام یزد) : این بنا در آبان ماه سال 1313 هـ .
ش ساخته شد .
به روایتی آتش موجود در این آتشکده ، که زرتشتیان آن را «آتش ورهام » می نامند ، حدود 1515 سال پیش از آتشکده «ناهید پارس» به این مکان آورده شده و تا کنون خاموش نشده است .
زرتشتیان یزد مراسم مذهبی ، اعیاد و جلسات گرد هم آیی و سخنرانی خود را در این مکان برگزار می کنند .
2 .
دخمه زرتشتیان : در 15 کیلومتری جنوی شرقی یزد قرار دارد و محلی است که زرتشتیان از دیر باز تا حدود چهل سال پیش ، اموات خـود را طبـق اصـول خاصـی در آن می نهادند تا طعمه کرکس های کو ه های اطراف شوند پ) بازارها از میان بازارهای یزد ، مجموعه بازارهای قدیمی ، متعلق به قرن نهم هـ .
ق ، بازار تبریزیان مربوط به دوره قاجار ، بازار زرگری متعلق به سده های 12 و 13 هـ .
ق ، بازار مسگری مربوط به قرن نهم هـ .
ق ، بازار پنجه علی ، قیصریه و ...
قابل ذکر است .
ت) باغ های تاریخی 1 .
باغ دولت آباد : به همت محمد تقی خان زند و در سال 1160 هـ .
ق ساخته شده و محل قرار گرفتن بزرگترین بادگیر دنیا است .
باغ خان :مربوط به قرن سیزدهم هـ.ق وبانی آن محمد خان والی است.
سایر قلعه های مناطق کویری قلعهٔ مهرجرد قلعهٔ مهرجرد در محلهٔ در قلعه شهرستان میبد قرار دارد.
قلعهٔ مهرجرد را مى‌توان متعلق به دوره‌هاى زندیه و افشاریه دانست.
این قلعه با مصالح خشت و گل و در سه طبقه بنا شده است.
حصارهاى قلعه چینه‌اى و بر روى آن تزییناتى از همان مصالح اصلى بکار رفته است.
درِ ورودى قلعه از جنس چوب است.
قلعهٔ ابرندآباد این قلعه در روستاى ابرندآباد شهر یزد واقع شده است.
این قلعه از آثار ابرند از سرهنگ‌هاى ایراندخت دختر خسرو پرویز است و قدمت آن به دوران ساسانى مى‌رسد.
قلعهٔ ابرندآباد از خشت و گل و در دو طبقه بنا شده است.
از طبقهٔ اول بنا، راهروى کم‌عرضى که در چهار بدنهٔ بنا ادامه یافته و دریچه‌هایى به داخل قلعه دارد، به جاى مانده است.
قلعه داراى سردرى بلند در سه طبقه است.
چهار برج مدوّر در چهار گوشه بنا ساخته شده است.
در ضلع شمالى و جنوبی، حد واسط دو برج کناری، یک برج با قطر کمتر قرار دارد.
قلعهٔ رباط ابرکوه این قلعه در حاشیهٔ غربى شهرستان ابرکوه واقع و متعلق به دورهٔ صفویه است.
این قلعهٔ مسکونی، داراى نُه برج مدوّر است و روى آنها، تزیینات هندسى دیده مى‌شود.
دورتادور برج، نقش‌هایى شبیه صلیب، مربع و لوزى ایجاد شده است.
برج‌ها به سه قسمت زیر برج، میان برج و سر برج تقسیم مى‌شوند.
دیوار حصار دور قلعه را، نُه چینه تشکیل مى‌دهند.
مصالح بکار رفته در بناى قلعه، خشت، گل و سنگ است.
سنگ با ملات ماسه آهک در زیرسازى و بناى قلعه بکار رفته است.
ورودى اصلى قلعه در ضلع شرقى است.
قلعهٔ شواز مهمترین قلعهٔ کوهستانى شهر یزد، قلعهٔ رفیع، محکم و با عظمت شواز است.
این قلعهٔ مسکونى با مساحت پنج هزار متر مربع، در ارتفاع صد متری، بر فراز صخره‌هاى سنگى از نوع سنگ‌هاى سفت رسوبى بنا شده و در اطراف آن پرتگاه‌ها و خاکریزهایى با شیب تند وجود دارد.
دیوارهاى اصلى بنا از بیرون سنگ و از داخل، خشت خام و درگاه ورودى آن از آجر است.
قلعه در طرف شرق گاوپهلوى مرتفعى دارد که از آجر بنا شده و از آن براى کشیدن آب استفاده مى‌کردند.
از زیبایى‌هاى دیگر این قلعه، درِ سنگى آن است.
علاوه بر این، در داخل قلعه چند مغازه در دل سنگ کنده‌اند که شباهت بسیار به مغازه‌هاى میمند کرمان و لاریجان مازندران دارد.
قلعهٔ مروست این قلعه در مرکز شهر مروست واقع شده و متعلق به قرن هفتم هـ.ق است.
قلعهٔ مروست با مصالح خشت و گل و بکارگیرى آجر در سردر بنا، بر فراز بلندى مشرف به شهر قرار دارد و در سه گوشهد آن، سه برج مدوّر به چشم مى‌خورد.
در گوشهٔ ضلع جنوب شرقی، به جاى برج ورودی، سردر ورودى قلعه قرار دارد.
ورودى قلعه به یک هشتى با پوشش گنبدى مى‌رسد.
سردر ورودى در دو طبقه بنا شده، سقف‌هاى طبقهٔ اول آن کاملاً فرو ریخته و تنها پایه‌هاى آن به جاى مانده است.
یک حلقه چاه کم‌عمق در ضلع شمال شرقى قلعه دیده مى‌شود.
قسمتى از اصطبل ضلع جنوب غربى قلعه با پوشش طاق و تویزه، هنوز باقى مانده است.
قلعهٔ رحمت‌آباد قلعهٔ رحمت‌آباد در روستاى رحمت‌آباد شهر یزد قرار دارد.
مالک اولیهٔ این قلعه، شخصى به نام حاجى ابوالقاسم دشتی بود.
زیباترین بخش معمارى این قلعه، دروازهٔ ورودى و عمارت اربابى آن در ضلع جنوبى است که با آجر ساخته شده است.
در چهار طرف این قلعه، چهار برج نگهبانى به ارتفاع حدود ده متر وجود داشت و دیوارهاى چینه‌اى با ارتفاع حدود نُه متر، قلعه را محصور مى‌کرد.
در حال حاضر دو برج دیده‌بانى آن و قسمتى از حصار ضلع جنوبى باقى مانده است.
قلعهٔ پهلوان بادى در جنوب غربى شهرستان تفت، در جادهٔ دره گاهان و بر فراز کوهى به نام ملیک، دو اثر قدیمى به چشم مى‌خورد.
قلعهٔ قدیمى پهلوان بادی در عین صعب‌العبور بودن، از مصالح آجر ساخته شده است و مربوط به دوران پیش از اسلام است.
در داخل این قلعه بقایاى آسیابى که به آسیاب پهلوان بادی معروف است، دیده مى‌شود.
یرد همسایه کویر یزد در فاصله ۶۷۷ کیلومتری تهران قراردارد.
یزد به شهر دوچرخه‌ها، شهر شیرینی و شهر بادگیرها نیز شهرت دارد.
از شیرینیهای معروف یزد قطاب، پشمک، باقلوا و کیک یزدی هستند.
مشخص‌ترین وجهه شهر معماری خاص کویری ان است.
بادگیرها، مناره‌ها و گنبدها مشخص‌ترین جنبه ظاهری معماری شهر است.
در این معماری از بادگیر برای گرفتن جریان باد و خنک‌کردن فضای ساختمان به کار می‌‌رفته است.
از اماکن دیدنی شهر میتوان به میدان امیر چخماق، باغ دولت آباد، زندان اسکندر (مدرسه ضیاییه)، آتشکده زرتشت، ساعت مارکار و مسجد جامع یزد اشاره کرد.
همچنین از مناطق خوش آب وهوای استان مهریز، طزرجان و غربال بیز هستند.
یزد به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود کمتر مورد هجوم اقوام مهاجم قرار گرفته‌است.
بیشترین دغدغه مردم این شهر کار و تلاش و سامان دادن به اوضاع خانوادگی و اقتصادی است.
از دبیرستان های قدیمی یزد میتوان به دبیرستان مارکار، دبیرستان ایرانشهر و دبیرستان امیرکبیر نام برد وجه تسمیه یزد یزد واژه‌ای باستانی است که ریشه در «یشت» (Yast) یا «یزت» (Yazt) و «یسن» (Yasn) به معنای ستایش، نیایش، پرستش، ایزد و ...
دارد.
یکی از فصول پنج گانه اوستا هم به یکی از این نام ها یعنی «یشت» خوانده شده است.
در پاره‌ای از متون قدیمی، یزد را :دارالعباد« نیز گفته اند.
»احمد کاتب" مورخ یزدی قرن نهم هجری قمری نوشته است که : «در سال ۵۰۴ هجری قمری ملکشاه سلجوقی حکومت یزد را به »علاء الدوله کالنجار« واگذار کرد و آن را »دارالعباده" نامید.
نگاهی به تاریخ کهن یزد پیش از اسلام استان یزد از سرزمین های کهن و تاریخی ایران زمین است.
در بعضی از منابع،«یزد» را به ضحاک و اسکندر مقدونی و «ابرکوه» را به ابراهیم پیامبر نسبت داده اند.
این بیانگر قدمت و دیرینگی پیشینه تاریخی و فرهنگی مردم این دیار است.
باغ دولت آباد در سال ۱۱۶۰ هجری قمری ساخته شد آثاری چون دست افزارهای سنگی بدست آمده در دره‌های شیرکوه، نگاره‌های روی تخته سنگ کوه ارنان، تکه سفال های منقوش نارین قلعه میبد - متعلق به دوره ایلامی، غارهای استان و آثار معماری و شهر سازی باستانی و ...
نشان می‌‌دهد مدنیت یزد، در چهار کانون باستانی «مهریز و فهرج»، «یزد»، «رستاق و میبد» و «اردکان» متمرکز بوده است.
پژوهشگران این منطقه را که در مسیر شاه راهای باستانی «ری - کرمان» و «پارس - خراسان» قرار داشت، جزو سرزمین های دور دست ماده ها شمرده اند.
این منطقه در نیمه هزاره نخست پیش از میلاد، در سرنوشت سیاسی اتحادیه‌های قبایل ماد سهم به سزایی داشت.
در آن موقع یزد در یک چهار راه منطقه‌ای قرار داشت و نقش مرزبانی ایالت ها و نگهبانی راه‌های بسیاری که به چهار سوی ایران می‌‌رفت را ایفا می‌‌کرد.
بی گمان منطقه یزد در دوران هخامنشی دارای راه‌های بزرگ ونیز تاسیسات راهداری و مراکز پستی و چاپاری بوده، زیرا علاوه بر راه‌های شناخته شده باستانی، راه‌های دیگری را از روی مدارک پیشین باز یافته‌اند که در آن روزگار، به مراکز اقتصادی و فرهنگی ایران باستان می‌‌پیوست.
منطقه یزد در دوره ساسانی به ویژه در روزگار «قباد انوشیروان» و «یزدگرد اول» از جایگاه اجتماعی و اقتصادی ویژه‌ای برخوردار و به عمران و آبادی آن توجه بسیار شده بود.
آب انبار با شش بادگیر علاوه بر این، وجود پاره‌ای از یادمانهای کهن دینی در این منطقه، نشان می‌‌دهد که پیش از فراگیر شدن آئین «نوزرتشتی» ساسانی، ادیان باستانی ایرانی دیگری در این سرزمین رواج داشته اند.
از این میان میتوان به آیین های «مهرپرستی» و «نیایش آناهیتا» اشاره کرد.
همچنین برخی دیگر از نمادهای باستانی به ویژه چند نیایشگاه کهن «الهه آناهیتا» مانند «پارس بانو»، «پیر سبز»، «پیر نارکی» و ...
از نشانه‌های گویا و مبین تاریخ دیرین یزد، «سرو پنج هزار ساله» ابرکوه، کشف آثار تمدن ماقب تاریخ در «غربالبیز» مهریز و کشف سکه‌های مربوط به زمان «پوراندخت ساسانی» است که در میبد ضرب شده اند.
دین پیش ازورود مسلمانان به ایران، مردم استان یزد نیز مانند سایر نقاط ایران زرتشتی بودند.
قریب به اتفاق مردم یزد مسلمان و پیرو مذهب شیعه جعفری هستند.
از اقلیت های دینی که در این استان زندگی میکنند میتوان به زرتشتیان، یهودیان و مسیحیان اشاره کرد.
در سر شماری سال ۱۳۷۵ هجری شمسی استان یزد، تعداد ۳۸۷۹ زرتشتی، ۸۷ نفر مسیحی، ۱۰۰ نفر کلیمی و ۷۰۴ نفر نیز از سایر ادیان وجود داشتند.
برج و باروی قدیم شهر مربوط به ۴۳۲ هجری قمری شهرهای استان یزد در حال حاضر استان یزد شامل بیست و یک شهر و یک بخش و پنجاه و یک دهستان و حدود پنج هزار روستا است.
از این تعداد روستا حدود ۱۳۲۳ عدد، دایر و بقیه برای مهاجرت متروک شده اند.
این شهر به دلیل وجود جاذبه‌های شغلی، رفاهی و تمرکز اداری، پرجمعیت‌ترین شهرستان این استان به شمار می‌‌رود و با جمعیتی حدود ۴۵۰ هزار نفر، تقریبآ نیمی از کل جمعیت استان را دارا می‌‌باشد.
ازبزرگترین شهرهای استان یزد،اردکان است با قدمتی کهن و با معادنی غنی ازجمله سنگ آهن چادرملو ، اورانیم ساغند و غیرو را نام برد .
مهریز، طبس، صدوق، خاتم، تفت، بافق،ابرکوه و میبد از دیگر شهرهای مهم این استان هستند.
اقتصاد تا پایان سال ۱۳۸۰ تنوع کالاهای صادراتی این استان بیش از ۱۶۳ مورد بوده است.
این اقلام ۸۴ درصد از لحاظ ارزش و ۷۰ درصد از لحاظ وزن کل صادرات کشور را به خود اختصاص داده است.
کشورهایی که اقلام صادراتی (پسته، مغز پسته، شال، روسری و ...) به آنها صادر شده است بالغ بر ۶۲ کشور از جمله آلمان، ژاپن، ایتالیا، کوبا و ...
هستند.
سفالگری در محل زندان اسکندر نام این استان همواره با صنعت و فعالیتهای تولیدی همراه بوده است.
در این استان بالغ بر ۲۱۰۸ واحد تولیدی و صنعتی وجود دارد که در آنها ۵۲۴۱۳ نفر مشغول بکار هستند و بیش از ۷۳۰ نوع محصول و کالای صنعتی تولید میکنند.
بیش از ۴۶۰ واحد تولیدی به صنعت نساجی مشغول هستند و بعد از آن صنایع کانی غیر فلزی به ویژه کاشی و سرامیک از رشد قابل ملاحظه‌ای برخوردار است.
استان یزد دارای معادن عظیم سنگ آهن، سرب، روی، مس، سنگهای تزئینی، فسفات ذعال سنگ و ...
است و در مجموع با چهار میلیارد تن ذخایر زمین‌شناسی یکی از مهمترین و غنی‌ترین مناطق معدنی ایران به شمار می‌‌رود.
با توجه به تنوع آب و هوایی تولید انواع محصولات کشاورزی هرچند در سطح کم وجود دارد و در حال حاضر بالغ بر ۱۱۰ هکتار از اراضی این استان زیر کشت محصولات باغی و زراعی است.
از آن جمله میتوان به خربزه، هندوانه، گندم، جو، ذرت، پسته، انار، بادام و ...
اشاره کرد.
صنایع دستی در استان یزد سابقه دیرینه دارد و در حال خاضر بیش از ۱۲۰ هزار نفر در این حرفه مشغول بکار هستند.
عمده‌ترین صنعت دستی استان فرش دست باف، سفال و سرامیک است.
زرگری سنتی، چاقو سازی، سبد بافی، منبت کاری، خراطی، موتابی، شیرینی سازی، آهنگری و ...
از دیگر صنایع دستی متداول در این استان است.
برگرفته از کتاب «سیمای میراث یزد»، انتشارات سازمان میراث فرهنگی ثبت آثار در سال ۱۳۸۴ لیست بناهای به ثبت رسیده توسط پایگاه میراث فرهنگی شهر تاریخی یزد در نیمه دوم سال جاری به ۵۴ مورد رسید.
مهندس فرهمند معاون پایگاه میراث فرهنگی ناحیه تاریخی یزد هدف از ثبت این آثار را علاوه بر حفظ و صیانت مواریث فرهنگی ، باز پیرایی و مستند سازی گوشه ای از معماری تاریخی کشور دانست.
وی با اشاره به اینکه استان یزد ، چهارمین استان کشور به لحاظ تعداد آثار به ثبت رسیده در فهرست آثار ملی کشور می باشد گفت : تا پایان سال ۸۴ تعداد کل آثار تاریخی به ثبت رسیده استان به ۷۳۹ بنا میرسد که این آمار نسبت به سال گذشته ۱۶ برابر شده است .