خداوند متعال توفیقی داد که من با دیگر دوستانمان بعنوان کار آموز سفری به نگین کویر یعنی شهر خشت و خاطره یزد داشته باشیم .شهر بادگیرها ، مساحت آن 000/130 کیلومتر مربع می‌باشد .
یزد از کلمه‌ی یزدان گرفته شده یزد شهر هنر است . از رس خشت ،کوزه ا ز پشم فرش ،از نخ ایکات ، از ابریشم ترمه ، از نخل پوریا می‌آفریند.یزد شهر ،همزیستی با کویر است شهر خشک و گرم یزد شهری است که مردمش سینه کویر را شکافتند از دل سوخته‌ی آن آب زلال جاری ساختند یزد شهر خشت خام وخاطره است یزد شهر بادگیرهاست .
بیشتر آثار تاریخی یزد مربوط به دوران اسلامی می‌باشد ،آثار بیش از اسلام این منطقه می‌توان از نقوش برجای مانده بر کوه ارنان درجنوب یزد نام برد.بر این کوه تصاویری از انسان نیز به دست و بزهای وحشی با شاخهای بلند نقش بسته که نتیجه‌ی بررسیهای یکی از نشانه‌های دیرینه بودن این شهر سرو پنج برابر رساله این کوه می‌باشد.باستان شناسی آن هنوز منتشر شده است .تاریخ میبد را به سلیمان نبی ابر کوه را به ابراهیم پیامبر نسبت دادند.نارین قلعه ی میبد ، نیز نشانه هایی از معماری بیش از اسلام و دوران اسلامی را در خود نهفته دارد.در این گزارش گوشه هایی ازویژگی‌های معماری و شهر سازی یزد به اختصار برای مدرس بزرگوار می‌نویسم .
1- هنر و معماری سنتی یزد
بزرگترین هنر یزدی را می‌توان ( هنر زیستن) و تلاش او در خطه‌ای دانست که مجموعه ی شرایط برای تداوم بقاء ناگوار است ( هنر ) تبدیل محدودیت ها به امکان استخدام طبیعتی خشن و تبدیل آن به محیطی با صفا ، برای زندگی و زنده ماندن هنری که با علم و فن عجین میشود از گل ارزان‌ترین و فقیر ترین مصالح، غنی‌ترین آثار معماری را می‌آفریند که درنوع خود ، بی‌نظیر است .اول زمین را می‌کاوند و با احداث قنات شالوده‌ی شهر و آبادی‌هایی که پی می‌افکند.به همین دلیل اصلی‌ترین بنیان شهر و اثر تاریخی آن پدیده است .
که از دیده‌هایشان پنهان است و آن شبکه آبرسانی زیر زمینی ( قنات) آن است .بسیاری از خانه‌ها،مدارس علمیه ،بازارها و مساجد از طریق ( جوب ) و پا کنته ، بریده ، پایاب گودال باغچه به قنات مربوط میشوند قنات‌ها پس ازتغذیه محلات مسکونی برای سیراب کردن در اراضی کشاورزی در شمال ادامه می‌یابد.
از مناطقی که دیدن کردیم و جزوء هنر و معماریهای یزد بحساب می‌آید می‌توانم اینها را نام ببرم .
1- محله‌ی فهادان ازجمله‌ی محله‌های قدیمی شهر می‌باشد خیابان 12 متری فهادان روی خندق قدیمی شهر بنا شده است محله‌های قدیمی شهر دارای طاقی و ساباط بودند بدلیل گرمای بیش از حد تابستان دیگری اینکه سوار با اسب نتواند از آنجا عبور کند و داخل محله شود ساختن سرداب که درتابستان در آنجا استراحت می‌کردند درون سرداب حرارت 23 و بیرون 44 درجه بود آب اَنبارهای یزد معروفیت خاصی داشته ودارد ودرمراکز محله معمولا حمام – بازارچه – آب انبار – مسجد ، حسینه – کارگاههای کوچک – دستگاههای شعر بافی یعنی ( پارچه بافی) به روش دستی بندرت دیده میشود و اکنون بیشتر بصورت مکانیزه دراین محلات جریان دارد.
از مساجد مهم قدیمی یزد می‌توان مسجد جامع قدیم در اوایل قرن ششم ایجاد در سال 724 ه.ق به پایان رسید.و مسجد جامع فعلی توسط سید رکن الدین شاه بناشده مسجد جامع به مسجد کبیر معرف می‌باشد از اهمیت خاصی برخوردار است .از جمله سردر رفیع و منحصر بفرد ، مقرنسهای معرق در نفیس چوبی گره دار و منبت کاری شده ایوان فرین به اسماء مبارکه الهی به صورت خط کوفی ، بنایی با گنبد ، پوش ،مناره‌ها ، محراب معرق ، گنبدهای ثلث وکوفی ، این مسجد را در عداد یکی از آثار کم نظیر جهان اسلام قرار داده است .درجوار این مسجد ،کتابخانه ای بنام ( کتابخانه‌ی وزیری ) احداث شده که گنجینه‌ای نفیس از قرآنها و کتابهای خطی است این مسجد بیش از انقلاب اسلامی محل برگزاری نماز جمعه بود ، اماپس از پیروزی انقلاب اسلامی نماز جمعه در مسجد ملا اسماعیل برگزاری میشود از بزرگترین مساجد استان است در این مسجد در روز سیزدهم محرم هر سال ، تمامی دسته های سینه زنی وهیاتهای عزاداری حضرت سید الشهدا (ع) مراسم ویژه‌ای برگزاری می‌کنند که درایران بی‌نظیر است .تزئینات مسجد ( ملا اسماعیل ) به مقرنسهای گچی و آجری محدود میشود که مقدار کمی کاشی در آنها بکار رفته است ، طاق کریاس بین مسجد و مدرسه بصورت کادر بندی آجری اجرا شده که زیبائی خاصی دارد .
گنبد مسجد ملا اسماعیل تک پوش وفاقد تزئینهای بیرونی است .قطر دهانه آن به 6/15 متر می‌رسد که با دهانه‌ی ایوان یکی است .این ویژگی معماری در تمامی مساجد ایران نظیر ندارد این مسجد همراه با مدرسه ،آب انبار ، بازار ، مقبره در غرب مجموعه بازارها ومیدان خان یکی از مجموعه‌های معماری شهر یزد است .
از دیگر مساجد جامع استان می‌توان این مساجد را نام برد .
مسجد جامع باق ( تلفیقی از مسجد ومدرسه علمیه ) ، مسجد امام ( شاه ولی ) مسجد جامع ندوشن، مسجد جامع میبد، مسجد جامع اردکان ، مسجد جامع بُندر آباد ، مسجد جامع خرانق ، مسجد جامع بیدا خوید ومسجد جامع طزر جان .
مسجد جامع طزر جان از لحاظ معماری با دیگر مساجد استان متمایز است ، به لحاظ موقعیت کوهستانی آن از تیر و ستونهای چوبین وسقف تخته پوش استفاده شده است .
مسجد جامع فهرج در سی کیلومتری شرق یزد می‌باشد وساخته شده از خشت و گل که از صدر اسلام به همان صورت اولیه باقی مانده است این مسجد در تاریخ معماری اسلامی ایران از اهمیت بسیاری بالایی برخوردار است.ک
آسیابها - معولا درکنار آبادیها بر سر راه قنات ، هر جا که پستی وبلندی زمین اجازه می‌داد از انرژی پاک و ارزان آب جهت چرخش سنگ آسیاب استفاده میشده است .عمده ترین قسمت آسیاب تنوره ی آن است که بصورت مخروطی ناقص و وارونه طراحی و ساخته میشده در آن از روزنی کوچک با فشار پره‌‌های سنگ آسیاب به حرکت در می‌آورد. سنگ آسیاب از نوعی مقاوم ومدور است که یکی ثابت و دیگری متحرک می‌باشد .
گندم یا جو از روزنی به مرکز آن هدایت و به آرد تبدیل میشود. از میان آسیابهای معروف استان یزد می‌توان به مجموعه‌ی آسیابهای سنگ سیاه ، بیده ، باغستان ، امیری بفروئید ( درمیبد ) مهریز(تفت ) اسلامیه ( فراشاه ) آسیاب اشکدر .تفت وآسیاب اسلامیه ( فراشاه ) از نمونه های دایر و دیدنی است .
باغها- منظور از باغ – باغهای کشاورزی نیست بلکه مراد باغهایی است که از نظر طراحی معماری و ردیف کاری درختان مفاهیمی ویژه را در خود دارد و بیشتر به عنوان فضای سبز و محل استراحت و تفریح استفاده شده است .ازمیان باغهای استان می‌توان به باع دولت آباد ، باغ خان ( درجاده قدیم تفت ) باغ شیر ، باغ کلاه فرنگی ( در رحمت آباد ) باغ مرشد ( محله‌ی تل ) باغ دکتر اولیاء و باغ محمودیه ( در نعیم آباد ) باغ گلکارد باغ اکرمی ( درمهریز ) و باغ علی نقی خان ( درتفت ) نام برد .
آب انبارها معمولا در آخر محله های شهر واقع شده و از چهار عنصر اصلی تشکیل شده‌اند.
1- خزینه –شکل استوانه‌ای ( محل ذخیره آب ) که در دل زمین ایجاد میشده آب قنات بر آن مسلط بوده .
2- گنبد – پوشش به شکل نیمکره بر روی خزینه به منظور حفاظت آب از آلودگیهای محیطی و خنک نگه داشتن آب .
3- پاشیر – راهرو پلکانی جهت برداشتن آب از خزینه (مثل آب انبار امیر چخماق) دارای 50 پله می‌باشد .
4- بادگیر – وسیله‌ای برای هدایت جریان هوا به درون آب انبار برای جلوگیر ی ازفساد آب است .
آب انبارها گاهی در ورودی داشته که مانند آب انبار خواجه در اول بازار مسگرها که شش بادگیرنیز داشته .
بیشتر بادگرهابه فضاهای مسکونی قدیمی تعلق داشته در ضمن بر فراز محراب برخی مساجد مانند ریگ ودیگر مسجد ملا اسماعیل درمسجد جامع محمد حسین جریان هوا به کانالهایی درکف مسجد هدایت میشود که درنوع خود بی‌نظیر است در مهریز یک نوع بادگیر منحصر بفرد شناخته شده که به فضای عمومی بازارچه ارتباط دارد .بادگرهاسیستم تنفسی شهر محسوب میشوند آنها برجهایی هستند که توجه به نحوه ساختمان ویژه خود جریان طبیعی هوا را به داخل بناهای مختلف هدایت می‌کنند درخانه‌ها ، بادگیر معمولا در ضلع جنوبی حیاط یعنی در قسمت رنسِر (تابستان نشین خانه) ساخته میشود.