دانلود مقاله بررسی وقایع نفتی در یک دهه پیش از انقلاب

اولین چاه نفت در سال 1859 در نقطه ای بنام تیتوسویل واقع در ایالت پنسیلوانیا توسط مهندس جوانی بنام ادوین در یک 38 ساله  و با همکاری دوست آهنگرش بنام ویلیام اسمیت در عمق 21 متری زمین حفر شد و به مخزن نفت رسید.

پترولیوم «روغن سنگ» که نام آن از ریشه لاتینی Petra یعنی سنگ و Oleum یعنی روغن گرفته شده است در نزد قدما کیفیت مخصوص و معروفی داشت. مصری‌ها آنرا برای مومیایی کردن مردگان و فینیقی ها برای بتونه کردن کشتی ها به کار می بردند بیزانسی‌ها از قرن هفتم به بعد از روغن سنگ بعنوان اسلحه استفاده می کردند بدین ترتیب که به هنگام نزدیک شدن کشتی های جنگی دشمن به شهرهای ساحلی آنها، مقداری نفت روی آب های ساحلی می ریختند و با آتش زدن آن ناوگان دشمن را دچار حریق می ساختند. امروزه از نفت علاوه بر موارد استعمال متعدد، حتی ترکیبات دارویی زیادی ساخته می شود.

لازم به ذکر است نفتی که قبل از حفر اولین چاه نفت پنسیلوانیا مورد استفاده قرار می‌گرفت از چشمه های نفتی بود که در بعضی از نقاط زمین مثل باکو خود بخود بر سطح زمین جریان می یافت و در نزد قدما ارزش امروزی را نداشته است.

در سال 1859 در ایالت پنسیلوانیا بهای روغن های حیوانی که برای ایجاد روشنایی بکار می رفت به حد سرسام آوری رسیده بود. صنعت نوپای آن روز نیز برای روشنایی احتیاج به این نوع روغن داشت بنابراین ماده اولیه جدیدی که بتواند جانشین روغن‌های حیوانی بشود، شدیداً مورد نیاز بود. آنها بزودی متوجه شدند که با تقطیر نفت خام، مایع صاف تری بدست می آید که کیفیت اشتعال بهتری دارد و می‌تواند بطور موثری جایگزین روغن های حیوانی بشود همچنین دریافتند که مشتقات نفت بخوبی می تواند برای روغن کاری ماشین ها مورد استفاده قرار گیرد در آن زمان در ایالت پنسیلوانیا با جدیدترین ابزار تولید می توانستند روزانه حداکثر شش هزار گالن نفت تولید کنند و عمده تقاضای خرید نفت از طرف کارخانه های پارچه بافی بود که از آن برای روغن کاری ماشین های خود استفاده می کردند کم کم مصرف نفت رو به افزایش گذاشت بطوریکه در سال 1860 تعداد 74 حلقه چاه در داخل یا اطراف دره اویل کریک وجود داشت که سالانه 509000 بشکه نفت از آنها استخراج شد.

دست اندرکاران نفت ابتدا، نفت را در بشکه های چوبی می ریختند که نشت و ترشح آن زیاد و در نتیجه ضایعات نیز بالا بود هرچند ادوین دریک زحمات زیادی در صنعت نفت کشید اما این نابغه نفت در حال بیچارگی و فقر چشم از جهان فرو بست و بالاخره در سال 1880 در سن 50 سالگی فوت کرد و به پاس خدمات او یک مقرری سالانه به مبلغ 1500 دلار در سال 1873 باو دادند که بعد از مرگش برای مدتی همسرش از این مقرری استفاده می کرد.

باید گفت صنعت نفت آمریکا توسط خانواده راکفلر به اوج شکوفایی خود رسید. پس از آمریکا شهر باکو مورد توجه قرار گرفت و سرانجام در سال 1870 اولین مته آمریکایی‌ها که با ماشین بخار حرکت می کرد به قفقاز رسید و پیشتازان آمریکایی نفت باکو را در عمق 35 متری به جهش در آوردند.

پس از آن در خاور دور نفت اندونزی بوسیله یک مهندس هلندی به نام اوگوست کلر، 39 ساله ضمن عملیات اکتشافی در ساحل شرقی دریاچه سوماترا کشف و استخراج گردید و رفته رفته نفت در دیگر نقاط نفت خیز جهان کشف و استخراج شد.

کشف و استخراج نفت در ایران

در ایران، شخصی انگلیسی بنام ویلیام ناکس دارسی که شغل وکالت دادگستری را داشت و از برکت معادن طلای استرالیا ثروتی اندوخته بود، در 28 ماه مه 1901 امتیاز انحصاری نفت از استخراج تا توزیع در سطح کشور (به جز 9 ایالت شمالی) را برای مدت 60 سال بدست آورد قلمرو امتیاز دارسی بالغ بر 000/770 کیلومتر مربع می‌باشد. این مساحت برابر با مساحت کشورهای فرانسه و سویس و کشورهای بلژیک، لوکزامبورگ و هلند (معروف به کشورهای بنلوکس) و کمی بیشتر از مساحت تمام تکزاس می باشد بهائی که دارسی در مقابل بدست آوردن این امتیاز به دولت ایران می‌داد عبارت بود از بیست هزار پوند وجه نقد و بیست هزار سهم یک پوندی از شرکت جدید التاسیس نفت ایران و نیز 16 درصد از سود خالص سالانه آن شرکت بود.

دارسی یک زمین شناس برجسته را بنام جی.بی. رنالد G.B.Ronald مامور حفاری و اکتشاف نفت در قسمتهای غربی حوزه امتیاز، کرد اما بعد از شش سال کار و صرف 250 هزار پوند نتیجه ای عاید نشد. دارسی از روشیلدها استمداد طلبید ولی در آن تاریخ عملیات اکتشافی در ایران برای این خانواده که قبلاً در جای دیگری خود را مشغول کرده بودند، چنگی بدل نمی زد و لذا توجهی به درخواست دارسی نکردند. دارسی که مردی شیطان و دارای روابط وسیعی با همه محافل بود، بالاخره توانست ارتباطی با شرکت کوچک اکتشافی برمه پیدا کند. این شرکت در یک اشل نسبتاً کوچک ولی بسیار منظم و هماهنگ برای نیروی دریایی سلطنتی انگلستان در برمه کار می کرد.

دولت انگلستان به لرد استرات کونا رئیس شرکت نفت برمه، توصیه نمود که با دارسی همکاری و همراهی نماید لرد مزبور یک مرد خود ساخته اسکاتلندی بود که با احداث راه آهن پاسیفیک کانادا ثروت هنگفتی بدست آورده بود در اثر همکاری لرد استرات کونا و ویلیام دارسی و پشتکار این دو مرد بالاخره زمین شناس رنالد و گروه او در 26 ماه مه 1908 موفق به کشف یک سفره نفتی غنی در عمق 15 متری گردید. اکتشافی که سرنوشت تاریخ ایران را دگرگون ساخت.

اهمیت نفت در خاورمیانه و ایران

طبق آخرین تحقیقات زمین شناسی و معدن شناسی، حدود 677 میلیارد بشکه نفت تا کنون در سطح جهان شناسایی و ثابت شده است. 5/54 درصد از تمام این ذخایر ثابت شده در حوزه خلیج فارس، یعنی در چهار کشور ایران، عراق، عربستان سعودی و کویت قرار دارد.

ماده نفت خون حیات بخش دنیا شده است. بیشترین قسمت این ماده در قلمرو این چهار کشور واقع شده است پس اهمیت و حساسیت اقتصادی- سیاسی این کشورها برای دنیا به خودی خود روشن است.

نفت، حوزه کوچک خلیج فارس را بصورت قلب تپنده تکنولوژی در آورده است این را هم باید بدانیم که این دنیا عرصه تنازع بقاست و سیاستمداران کشورها مامور تأمین منافع ملت های خود هستند و نه منافع نوع انسان بطور اعم.

باری عربستان سعودی با داشتن 160 میلیارد بشکه نفت اولین و ایران با داشتن 100 میلیارد بشکه دومین کشور جهان می باشد ذخایر سایر کشورهای خاورمیانه در درجات پایین تری قرار دارد در زمینه گاز، روسیه با داشتن 1000 تریلیون فوت مکعب اولین کشور جهان و ایران با داشتن 500 تریلیون فوت مکعب دومین کشور و ایالات متحده آمریکا با داشتن 200 تریلیون فوت مکعب سومین کشور دنیا است سایر کشورها از این نقطه نظر در مراتب پائین تر قرار دارند.

با این حساب سرزمین ایران گذشته از آن مقدار نفتی که از آ‎غاز تا کنون از آن استخراج شده است در حال حاضر 100 میلیارد بشکه دیگر به اضافه 500 تریلیون فوت مکعب گاز دارد.

هر فوت مکعب گاز 03/0 مترمکعب است پس 500 تریلیون فوت مکعب برابر 15 تریلیون متر مکعب است و چون هر متر مکعب گاز معادل یک لیتر بنزین، انرژی تولید می کند، پس ذخایر گاز ایران معادل 75 میلیارد بشکه نفت می باشد با این حساب ایران امروز دارای 175 میلیارد بشکه نفت (و گاز معادل نفت) است و باید توجه داشت که این رقم برای جهان مداران صاحب تکنولوژی پیشرفته، دارای اهمیتی فوق تصور است و به همین دلیل قطعاً نقشه های دراز مدت فوق العاده پیچیده و گمراه کننده‌ای، برای کنترل کردن و تسلط داشتن براین منابع حیاتی تدارک دیده اند ضمناً با داشتن این ذخائر شگفت انگیز، ملت ایران باید علی الاصول یکی از ثروتمندترین و مرفه ترین ملل عالم باشد و نه ملتی مستضعف و عقب مانده!

در مورد مقدار ذخائر شناخته شده نفت در کشورهای جهان باید اضافه کرد که این امر با پیشرفت علوم ژئولوژی و ژئوفیزیولوژی و میزالوژی و ابزار فیزیکی مربوط به این علوم بستگی دارد.

هرچه این رشته ها و رشته های وابسته به آنها پیشرفت بیشتری بکند و هرچه ابزار فیزیکی آنها تکمیل تر و دقیق‌تر بشود به همان نسبت در شناخت معادن زیر زمینی و تخمین مقدار آنها موفقیت بیشتری حاصل می شود. چنانکه در سال 1935، با دانش و ابزار آن زمان، ذخائر نفت ایران را 2/2 میلیارد بشکه می دانستند، پنج سال بعد یعنی در سال 1940 ذخائر نفت ایران 5/3 میلیارد بشکه می باشد و در سال 1945 اعلام شد مقدار ذخائر نفت 5/5 میلیارد بشکه می باشد در سال 1950 مقدار این ذخائر را به 7 میلیارد بشکه بالا بردند و بالاخره در سال 1968 نظر متخصصین این بود که مقدار ذخائر نفت ایران 50 میلیارد بشکه می باشد.

براساس برآورد سال 1968 بود که در سال های قبل از انقلاب گفته می‌شد نفت با نرخ تولید 5/5 میلیون بشکه در روز در سال 1992 تمام می شود اما همانطور که گفته شد در سالهای اخیر مقدار نفت ایران را 100 میلیارد بشکه برآورد کرده اند که با معادل گازی آن 175 میلیارد بشکه می شود.

حال به گذشته بر می گردیم و اشاره ای به مقدار کل نفت استخراج شده از منابع ایران از شروع کار نفت تا آغاز انقلاب اسلامی و همچنین کل عایدات بدست آمده از این مهر و نقش این عایدات در اقتصاد و پیشرفت ایران می نمائیم.

عملیات حفاری انگلیسی ها پس از تلاشهای طاقت فرسا، بالاخره در سال 1908 در ناحیه مسجد سلیمان به نفت رسید اما بهره برداری تا سال 1913 به تأخیر افتاد. عمل لوله کشی از چاهها تا جزیره آبادان و تاسیس پالایشگاه آبادان حدود پنج سال وقت گرفت. بهرحال در سال 1913 مقدار کمی نفت استخراج شد و از اوائل سال 1914 نفت ایران به میزان تجارتی مورد بهره برداری واقع شد.

در پنج سال اول بهره برداری از نفت جنوب، انگلیسی ها برخلاف فصل قرارداد دارسی و حقوق و عرف بازرگانی، وجهی به ایران نپرداختند و فقط از سال 1919 بود که شروع کردند و سهم ناچیز ایران را پرداختند.

انگلیسی‌ها از سال 1914 تا تاریخ نهضت ملی کردن نفت ایران، یعنی تا سال 1950، طی 36 سال مجموعاً مقدار 000/992/275/2 بشکه نفت از خوزستان استخراج کردند و متقابلاً بابت حق الامتیاز جمعاً مبلغ 8/112 میلیون لیره به ایران پرداخت نمودند این مبلغ با نرخ تسعیر آن زمان ها 2/451 میلیون دلار می شود.

در دوره کنسرسیوم و ما بعد آن تا آغاز انقلاب اسلامی یعنی از 1955 تا پایان سال 1977 (1356 شمسی) مجموعاً 7/23 میلیارد بشکه نفت از منابع ایران استخراج شد و در مقابل کلاً 1/97 میلیارد دلار به ایران پرداخت گردید.

بنابراین باید این مطلب را به خاطر سپرد که از آغاز عمل استخراج نفت در ایران در سال 1914 تا شروع انقلاب اسلامی، یعنی طی 63 سال در مجموع در حدود 26 میلیارد بشکه نفت (یعنی کمی بیش از یک چهارم ذخائر امروزی) از معادن ایران استخراج شده است و در مقابل جمعاً مبلغ 551/97 میلیارد دلار عاید ایران شده است.

لازم به ذکر است که در این محاسبه نفت تولید شده از حوزه نفت شهر و چند نقطه فرعی دیگر و نیز نفتی که احتمالاً انگلیسی ها حیف و میل کرده باشند و در دفاتر تجارتی شرکت نفت ثبت نکرده اند به حساب نیامده است.