دانلود تحقیق بررسی بازار فولاد در جهان و ایران

مقدمه
فولاد ترکیب بسیار متنوعی از آهن، کربن و عناصر آلیاژی است به طوری¬که می‌توان با تغییر مقدار و نوع این عناصر، ترکیبات مختلف فولادی با خواص بسیار جالب و متفاوت را تولید نمود.

اگرچه تاریخچه تولید فولاد به حدود 3000 سال قبل برمی‌گردد، ولی روش¬های جدید جهت تولید محصولات فولادی در قرن 19 میلادی به کارگرفته شدند.

توسعه تکنولوژی تولید فولاد در آن زمان، باعث تولید مقادیر بسیار زیاد این محصول گردید و در نتیجه کاربردهای جدیدی جهت استفاده از آن مثلاً در راه‌آهن و صنایع اتومبیل‌سازی به وجود آمد که از آن زمان تا به حال، دامنه کاربرد و تولید این محصول روزبه‌روز گسترش بیشتری یافته است.
علاوه بر ارزانتربودن فلز فولاد که سبب مصرف فوق العاده آن می شود،
می توان به ویژگی های قابلیت آلیاژسازی و امکان انجام عملیات حرارتی و دیگر عملیاتی که سبب ایجاد خصوصیات بسیار متنوعی در فولاد می شود اشاره کرد.

ویژگی های مذکور تنوع عظیمی درکاربرد فولاد ایجاد کرده است.

دامنه این تنوع از سوزن و سنجاق تا کشتی های عظیم الجثه اقیانوس پیما و آسمان خراشها گسترش دارد.

ماشین آلات ساخته شده از فولاد، همه آنچه که موردنیاز روزانه بشر است را می سازند.

چنین گستره وسیعی از تنوع کاربرد که امکان پایه گذاری و راهبری صنایع گوناگون را میسر ساخته ، مقدار مصرف آهن و فولاد را به معیاری برای داوری درمورد گستردگی صنعت درکشورها مبدل کرده است.

صنعت فولاد به عنوان یکی از پایه‌های مهم اقتصادی هر کشور تلقی می شود و در برخی مطالعات مصرف سرانه فولاد را به عنوان شاخصی برای ارزیابی صنعتی بودن یک کشور برشمرده‌اند.

در بیش از 61 کشور فولاد تولید می شود و آهن و فولاد سهمی 2.5 درصدی از تجارت جهانی کالا را در برداشته و سهم آن از صادرات کالاهای کارخانه ای نیز بالغ بر 3.3 درصد است.

در ایران نیز فولاد با حضور در بخش¬های مهم تولیدی و صنعتی کشور، نقش بسیار مهمی را ایفا می¬کند.

این گزارش به شناخت بازار جهانی فولاد پرداخته و جایگاه ایران در این بازار تبیین می شود.

این گزارش در دو فصل تنظیم شده است، در فصل اول وضعیت فولاد در بازار جهانی مورد بررسی و در آن تولید ، تکنولوژی ، ساختار بازار فولاد و تجارت جهانی فولاد و محصولات آن مورد مطالعه قرار می گیرد.

در فصل دوم نیز وضعیت تولید ، مصرف، ساختار بازار و تجارت فولاد و محصولات فولادی در کشور مورد بررسی قرار خواهد گرفت، در نهایت جمع بندی و نتیجه گیری خواهد شد.




















فصل اول- بازار جهانی فولاد و محصولات فولادی
1-1)مقدمه
در این فصل به بررسی تولید، تکنولوژی ، رشد تولید فولاد در مناطق مختلف جهان و نیز دلایل کاهش رشد تولید فولاد در کشورهای صنعتی پرداخته می شود و در ادامه رابطه تولید فولاد با میزان درآمد کشورها مورد بررسی قرار خواهد گرفت، در نهایت با ارایه آمارهای تولید بزرگترین شرکت¬های تولید‌کننده فولاد در جهان به بررسی ساختار بازار جهانی آن پرداخته خواهد شد و نیز وضعیت تجارت جهانی فولاد و نحوه قیمت گذاری فولاد و بورس مورد بررسی قرار می گیرد.
1-2) تولید فولاد و محصولات فولادی در جهان
امروزه در 61 کشور، 98 درصد فولاد و محصولات فولادی جهان تولید می شود .

بر اساس آمارهای منتشره از سوی IISI میزان تولید فولاد جهان در سال 2005 میلادی بالغ بر 129/1 میلیارد تن بوده است.

این میزان تولید نسبت به تولید سال 2004 بالغ بر 5.9 درصد رشد نشان می دهد.

در این سال کشورهای چین ،ژاپن و آمریکا ، تولید کنندگان عمده فولاد بودند.

رشد تولید جهانی فولاد در سال 2005 ، ادامه روندی است که در دهه اخیر به صورت مستمر ادامه داشته است.

در نمودار (1) روند تولید جهانی فولاد خام طی 15 ساله اخیر ترسیم شده است.

امروزه در 61 کشور، 98 درصد فولاد و محصولات فولادی جهان تولید می شود .

در نمودار (1) روند تولید جهانی فولاد خام طی 15 ساله اخیر ترسیم شده است.

نمودار(1)- تولید فولاد خام در جهان طی سال های 2004-1989 قاره آسیا از عمده ترین نواحی تولید فولاد تلقی می شود به نحوی که در سال 2005 بیش از نیمی از فولاد جهان در این قاره تولید شد .

در این میان چین سهم عمده را داشت.

چین با تولید قریب به 340 میلیون تن فولاد ، 31 درصد فولاد جهان را تولید کرد.

افزایش تولید چین باعث شده است که رشد تولید فولاد در جهان، بین سال‌های 2000 تا 2004 ، به بیش از 5 درصد برسد، در حالیکه در همین مدت، رشد تولید فولاد جهان، بدون در نظر گرفتن سهم چین، 1.68 درصد برآورد شده است.

ژاپن نیز با تولید 112.5 میلیون تن فولاد از دیگر کشورهای عمده تولید کننده فولاد در آسیا محسوب می شود.

‍ از دیگر نواحی عمده تولید فولاد جهان اروپا است که 29.4 درصد تولید جهانی در سال مذکور در این قاره صورت گرفت.

نیمی از تولید فولاد اروپا در میان کشورهای عضو اتحادیه اروپا و مابقی در سایر کشورهای اروپایی صورت می گیرد.

در میان کشورهای عضو اتحادیه اروپا بالاترین میزان تولید فولاد به ترتیب مربوط به کشورهای آلمان( 44.5 میلیون تن) ، ایتالیا(29.1 میلیون تن) و فرانسه (19.5 میلیون تن )بوده است.

در امریکای شمالی نیز 11.2 درصد فولاد جهان تولید شده که بیشتر آن در ایالات متحده (74 درصد) بوده است، در امریکای جنوبی 4درصد و در افریقا 1.6 درصد و در خاورمیانه 1.4 درصد و سرانجام در اقیانوسیه 0.8درصد فولاد جهان تولید شده است.

انتظار می رود که تا سال 2010 تولید سالیانه چین به حدود 400 میلیون تن و تولید سالیانه جهان بدون چین به حدود 900 میلیون تن برسد.

جدول (1)- آمار تولید فولاد در مناطق مختلف جهان طی سالهای 2004 -2005 واحد: میلیون تن http://www.worldsteel.org/wsif.php ماخذ: همانطور که در جدول فوق ملاحظه می شود، در برخی مناطق جهان تولید فولاد روندی نزولی و در برخی دیگر افزایش بسیار اندکی داشته است و تنها در منطقه آسیا شاهد رشد حدود 15 درصد تولید فولاد می باشیم که آن هم مربوط به تولید کشور چین می باشد که از حدود 280 میلیون تن در سال 2004 به حدود 340 میلیون تن در سال 2005 (رشدی حدود 25 درصد) رسیده است.

کشور ایران با تولید حدود 6/9 میلیون تن فولاد در سال 2005، بالاترین سهم را در منطقه خاورمیانه داشته و سهم آن از تولید جهانی فولاد حدود 0.8 درصد می‌باشد.

1-2-1)رشد تولید فولاد و محصولات فولادی در مناطق مختلف جهان رشد تولید فولاد در کشورهای مختلف صنعتی، در سال‌های بین 2000 تا 2004 قابل تامل است؛ تولید فولاد و محصولات فولادی ژاپن در این مدت حدود 1.2 درصد افزایش داشته است.

در همین مدت، رشد تولید در آمریکا منفی بوده است؛ البته این رشد منفی را باید به بحران‌های اقتصادی آمریکا نسبت داد که حتی سبب ورشکستگی بعضی از تولیدکنندگان آمریکایی نیز شده است.

به طور کلی، تولید فولاد و محصولات فولادی در آمریکای شمالی به سبب تاثیرپذیری از بحران‌های اقتصادی آمریکا، رشد منفی داشته است.

رشد تولید فولاد و محصولات فولادی در اروپا، در سال‌های بین 2000 تا 2004 حدود 0.9 درصد بوده، که یکی از دلایل رشد کم آن واردات فولاد و محصولات فولادی با قیمت پایین از سایر کشورها می‌باشد.

در مقابل، تولید فولاد و محصولات فولادی در کشورهای اروپای شرقی، هنوز جای رشد دارد.

میزان رشدی که طی ده سال آینده برای تولید فولاد و محصولات فولادی جهان پیش‌بینی می‌شود، بین 1.7 تا 2.5 درصد است که بیشترین رشد مربوط به کشورهای در حال توسعه نظیر چین و هند خواهد بود.

با در نظر داشتن جایگاه این دو کشور پرجمعیت در دسته‌بندی ارایه شده برای کشورهای مختلف، و در جهت رشد و توسعه آنها می‌توان گفت این کشورها در آینده نیاز به تولید فولاد و محصولات فولادی بسیار زیادی خواهند داشت.

نمودار(2)-تغییرات تولید فولاد در برخی از نواحی عمده تولید در سال 2005 نسبت به سال 2004 1-2-2)دلایل کاهش رشد تولید فولاد در کشورهای صنعتی یکی از مسایلی که در زمینه تولید فولاد قابل توجه است، سعی کشورهای پیشرفته به انتقال تولید فولاد و محصولات آن به کشورهای در حال توسعه است که یکی از دلایل مهم آن را می‌توان آلاینده بودن صنعت فولاد ، ذکر کرد.

شایان ذکر است که، استانداردهای محیط زیست در کشورهای پیشرفته بسیار سخت‌گیرانه‌اند در حالی که در کشورهای در حال توسعه توجه چندانی به استانداردها در این زمینه نمی‌شود.

همچنین، ارزان بودن نیروی انسانی و فراوانی مواد اولیه در برخی کشورهای در حال توسعه، زمینه های لازم برای انتقال فولاد به این کشورها را فراهم نموده است .

لذا تولید بالا و قیمت پایین تولید در کشورهای در حال توسعه نظیر برخی کشورهای آمریکای جنوبی، تهدیدی جدی برای صنایع فولاد کشورهای پیشرفته به حساب می‌آید.

عوامل مذکور سبب شده است که کشور آمریکا برای بقای صنایع فولاد خود مجبور به وضع قوانین تعرفه‌ای برای واردات فولاد شود.

همچنین با توجه به این عوامل، کشورهای پیشرفته به سمت سرمایه‌گذاری در بخشهایی از صنعت فولاد با آلایندگی کمتر و ارزش افزوده بیشتر مانند نورد، فولادهای آلیاژی و کیفی و محصولات نهایی جدیدحرکت می نمایند.

1-3)رابطه تولید فولاد با میزان درآمد کشورها بر اساس آمارهای سال2004 بانک جهانی، می‌توان کشورهای جهان را از نظر مصرف فولاد به چهار دسته تقسیم نمود: • کشورهای با حداکثر درآمد سرانه 735 دلار که متوسط مصرف سرانه فولاد در آنها حدود 15 کیلوگرم است.

کشورهایی چون هند، اندونزی، بنگلادش، آذربایجان، پاکستان، سودان و کنیا در این دسته‌ هستند.

• کشورهای با درآمد سرانه بین 736 تا 2935 دلار که متوسط مصرف سرانه فولاد آنها حدود 115 کیلوگرم است.

الجزایر، بلغارستان، چین ، ترکیه و روسیه در این دسته هستند.

ایران از نظر درآمد متوسط در این دسته قرار دارد اما مصرف سرانه فولاد آن حدود 160 کیلوگرم است.

• کشورهای با درآمد سرانه بین 2936 دلار تا 9075 دلار؛ کشورهای زیادی چون آرژانتین، مجارستان، مکزیک، ونزوئلا، عربستان، لبنان و مالزی در این دسته هستند.

متوسط مصرف سرانه فولاد در این کشورها حدود 254 کیلوگرم است.

• کشورهای با درآمد سرانه بیش از 9075 دلار که مصرف سرانه فولاد در آنها حدود 514 کیلوگرم است.

کشورهای صنعتی و پیشرفته در این دسته قرار دارند.

این دسته‌بندی نشان دهنده نقش فولاد در رشد و پیشرفت کشورهای مختلف است؛ مشاهده می‌شود که مصرف سرانه فولاد و محصولات فولادی در کشورهای صنعتی بسیار بیشتر از سایر کشورهاست.

1-4) بزرگترین شرکتهای تولید‌کننده فولاد در جهان در رده‌بندی سالانه برترین فولاد سازان جهان در سال 2005 مشخص شده که در این رده‌بندی متال استیل، در صدر جدول قرار دارد.

کارخانه‌های متال استیل که مقر آن در هلند قرار دارد، در سال 2005 در کشورهای مختلف جهان حدود 492میلیون تن فولاد تولید کردند.

با توجه به آنکه متال استیل در سال 2005 از ادغام شرکت‌های ال.ان.ام، آی.اس.جی، کریونستال و والین تشکیل شد، تولید آن نسبت به مجموع تولید شرکت‌های یاد شده در سال 2004 با 46/16درصد رشد همراه بوده است.آرسلور (از کشور لوکزامبورگ) که در سال 2004 بزرگترین فولاد‌ساز جهان محسوب می‌شد، در سال 2005 در رده دوم قرار گرفته است.

همچنین تولید آرسلور در سال 2005 حدود 47میلیون تن بوده که البته نسبت به سال 2004 با 53/0درصد کاهش همراه بوده است.

در سال 2005 ، سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران (ایمیدرو) با تولید 4/9 میلیون تن ، با چهار پله سقوط نسبت به سال 2004 در رده بیست‌وهشتم جهان قرار گرفته است.

ایمیدرو عنوان بزرگترین فولاد ‌ساز خاورمیانه را از آن خود کرده است.

پس از ایمیدرو، اردمیر ترکیه با تولید 5میلیون و 150هزار تن فولاد در جایگاه دوم قرار دارد.

الحدید عربستان سعودی با تولید 4میلیون و 190هزار تن، سوم است و گروه عز از مصر با تولید 4میلیون و 160هزار تن در مکان چهارم قرار دارد جدول (2)- بزرگترین شرکتهای تولیدکننده فولاد در سال 2005 واحد: میلیون تن http://www.worldsteel.org/wsif.php ماخذ: از سوی دیگر در حالی که کشور چین بزرگترین فولاد ساز جهان است با این وجود بزرگترین فولاد ساز چینی، شرکت بائواستیل شانگهای، در رده ششم قرار گرفته است و میزان تولید آن در سال 2005 بالغ با 22میلیون و 730هزار تن بوده است.

بنابر‌این با توجه به کوچک بودن حجم تولید فولاد ‌سازان چینی در مقیاس جهانی به صورت منفرد، تعداد آنها باید زیاد باشد.

از میان 120 فولاد ‌ساز برتر جهان، 37 شرکت چینی هستند و از این لحاظ چین در جایگاه اول جهانی قرار گرفته است.

1-5)بررسی تکنولوژی های تولید فولاد تولید انبوه فولاد در جهان با ابداع فرآیند بُسمر در سال 1856 در انگلستان آغاز شد.

پس از ابداع این روش، فرآیندهای تولید فولاد دیگری نظیر توماس، زیمنس مارتین، کوره قوس الکتریکی و درنهایت در سال 1952 روش کُنوِرتُر اکسیژنی در صنعت فولاد به کار گرفته شد.

امروزه تکنولوژی فولاد سازی به دو بخش عمده تولید مواد خام و تولید محصولات نهایی (نورد) تقسیم می شوند.

تولید فولاد خام به دو روش عمده صورت می گیرد.

روش اول، تهیه چدن مذاب در کوره بلند و ساخت فولاد در کنورترهای اکسیژنی و ریخته گری مداوم فولاد مذاب است.

روش دیگر، ذوب قراضه یا آهن اسفنجی در کوره های قوس الکتریکی و ریخته گری مداوم می باشد.

هم اکنون روش های قدیمی توماس و زیمنس مارتین تنها در برخی کشورها نظیر روسیه و اُکراین مورد استفاده قرار می گیرند.

عمده کشورهای صاحب فولاد به روش کوره بلند و کنورتر اکسیژنی تولید می کنند.

در روش کوره بلند که حدود 3/63 درصد فرآیندهای تولید فولاد جهان به این روش صورت می گیرد، سنگ آهن پس از فرآوری (دانه بندی و گندله سازی)، در کوره بلند و طی فرآیند احیای غیرمستقیم با استفاده از کُک، به چدن مذاب و سپس در کُنورتُر اکسیژنی به فولاد مذاب تبدیل می شود.

اما در روش کوره قوس الکتریکی، مستقیما آهن قراضه را به فولاد مذاب تبدیل می نمایند.

امروزه سهم کوره بلند، کوره قوس الکتریکی و کوره روباز(زیمنس مارتین) در تولید فولاد جهان، به ترتیب 63.3 ، 33.1 و 6/3 درصد است.

همچنین 88 درصد فولاد خام جهان به روش ریخته گری مداوم به دست می آیند.

به گزارش واحد تحقیقات ماهنامه اقتصاد ایران، 8/28 درصد فرآیند تولید فولاد خام کشورمان به روش تکنولوژی کوره بلند و کنورتر اکسیژنی و 2/71 درصد به روش کوره قوس الکتریکی می باشد.

با توجه به وجود گاز طبیعی فراوان و ارزان در ایران و مشکلات ناشی از کمبود کک متالورژیکی، به نظر می رسد باید فرآیند تولید فولاد سازی در ایران در راستای آهن اسفنجی و کوره قوس الکتریکی رشد کند.

از سوی دیگر، در حال حاضر در کشورمان در حدود 47 درصد محصولات به صورت مقاطع و 53 درصد به صورت تخت تولید می شوند.

در حالی که ساختار کشور نیاز به 80 درصد محصولات مقاطع و 20 درصد محصولات تخت دارد.

لذا تغییر روش و نوع محصولات و فرآورده های فولاد تولید شده با توجه به نیاز بازار داخلی ضروری است.

جدول(3)- تکنولوژی های مرسوم در جهان جهت تولید فولاد 1-6)ساختار بازار جهانی فولاد بررسی ساختار بازار و درجه تمرکز در تولید فولاد جهان نشان می دهد که نسبت تمرکز (سهم دو بنگاه برتر)، 48 درصد در سال 2005 می باشد که بیانگر درجه تمرکز بالا در این صنعت است.

همچنین مقدار عددی شاخص هرفیندال ـ هیرشیمن در سال 2005 معادل 1932 واحد است که این شاخص نیز بیانگر تمرکز نسبتاٌ بالای بنگاه ها در این صنعت در سطح جهان می باشد.

همچنین بررسی ها نشان می دهد که در سطح کشورها نیز تمرکز تولید فولاد و محصولات فولادی بیشتر شده است .

برای نمونه در سال 1993 سهم 10 کشور تولید کننده عمده از تولید جهانی فولاد و محصولات فولادی 22 درصد بود اما در سال 2005 این سهم به 40 درصد افزایش یافته است .

نمودار (3)- سهم تولید کنندگان عمده از تولید جهانی فولاد در طی سال های 2005-1993 به غیر از چین 1-7)تجارت جهانی فولاد و محصولات فولادی 1-7-1) صادرات و واردات جهانی تجارت جهانی فولاد و محصولات فولادی سالیانه حدود 30 الی35 درصد کل تولید جهانی آن می‌باشد.

دلیل عمده کم ‌بودن حجم این تجارت، مشکل حمل و نقل و هزینه‌بر بودن آن است.

به همین دلیل، تولیدکنندگان سعی می‌کنند که عمده تولیداتشان را در داخل کشور خود عرضه نمایند و اگر بخواهند صادرات هم داشته باشند، به دنبال بازارهای نزدیک و محلی هستند.

کشورهایی مثل ژاپن و ترکیه در دسته صادرکنندگان بزرگ فولاد و محصولات فولادی هستند.

آمریکا نیز با وجود صادراتی که دارد، جزو بزرگترین واردکنندگان فولاد و محصولات فولادی می باشد.

در سال 2004 تجارت جهانی فولاد و محصولات فولادی با 8 درصد رشد نسبت به سال قبل به 262 میلیون تن رسید(این میزان به غیر از تجارتی است که میان اعضای اتحادیه اروپا صورت می گیرد ).بزرگترین صادرکنندگان فولاد و محصولات فولادی در این سال ژاپن (34.8 میلیون تن)، اتحادیه اروپا(31.8 )، روسیه(30.4)، اوکراین(28.2) و چین (20) بودند.در این سال بزرگترین واردکنندگان نیز چین(33.2 میلیون تن)، امریکا(32.8)، اتحادیه اروپا(30.4) و کره جنوبی(17.7) بودند.

نمودار(4)- تجارت جهانی فولاد و محصولات فولادی به صورت فصلی طی سال های 2005-1999 نمودار(5)-صادرات و واردات ماهیانه چین طی سال های 2005-2000 1-7-2) تعرفه فولاد و محصولات فولادی در جهان تعرفه فولاد و محصولات فولادی نظیر بسیاری از محصولات صنعتی در کشورهای عضو WTO روندی کاهشی داشته و عمدتا در کشورهای صنعتی حذف شده است.

در جدول (4) آخرین نرخ تعرفه فولاد و محصولات فولادی در کشورهای عمده تولید کننده و واردکننده و صادرکننده ارایه شده است.

جدول (4) ـ تعرفه فولاد و محصولات فولادی در کشورهای منتخب در سال 2004 ماخذ:www.UNCTAD.com و قانون مقررات صادرات و واردات سال 1385 720610 شمش آهن و فولاد و غیرممزوج 720839 آهن یا فولاد به صورت طومار 720851 آهن یا فولاد به صورت طومار به ضخامت بیش از ده میلیمتر 17/7209 آهن یا فولاد تخت یا سرد نورد شده 49/7210 آهن یا فولاد تخت نورد شده 1-8)قیمت گذاری و بورس اصولاٌ بورس‌های کالایی دو نقش مهم کشف قیمت و پوشش ریسک را دارا هستند.

ولی باید توجه داشت که سازوکار بورس تنها در بازارهایی که شرایط رقابتی دارند به هدف اصلی خود یعنی کشف قیمت نایل خواهند شد و در بازارهایی که درجه تمرکز بالا است و شرایط انحصاری برقراراست، سازوکار بورس به جعل یا دستکاری قیمت (و نه کشف قیمت) منجر خواهد شد.

براین اساس و با توجه به درجه تمرکز بالای فولاد در جهان، قیمت‌گذاری فولاد و محصولات فولادی در هیچ کشوری از طریق سازوکار بورس انجام نمی‌شود.

در جدول (3) فهرست برخی از بورس‌های جهان و کالاهای مورد معامله در آن ارایه شده، که مشاهده می‌شود فولاد و محصولات فولادی در هیچیک از بورسهای کالایی دنیا ارایه نمی‌شود.

جدول (5) : بورس‌های عمده و کالاهای مورد معامله در آن مأخذ: موسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی (1384).

براساس آموزه‌های اقتصادی هر بازار دارای سه ویژگی ساختار، رفتار و عملکرد می‌باشد.

ساختار آن‌دسته از خصوصیات سازمانی بازار می‌باشند که با شناسائی آنها می‌توان نظام قیمت‌گذاری و رقابت در بازار را مشخص نمود.

از مهم‌ترین جنبه‌ها و خصوصیات سازمانی بازار می‌توان به تمرکز فروشندگان، تمرکز خریداران و ...

اشاره کرد.

درجه تمرکز فروشندگان به‌عنوان یکی از مهمترین خصوصیات ساختار بازار، توسط تعداد فروشندگان و چگونگی توزیع اندازه آنها تعیین می‌شود.

بازارها را براساس شاخص تمرکز می‌توان از رقابت تا انحصار طبقه‌بندی کرد.

در بازارهائی که درجه تمرکز بالاست، به‌دلیل آنکه بازار در دست تعداد معدودی بنگاه متمرکز شده است ائتلاف و همکاری و بروز رفتار غیررقابتی محتمل است.

همانطورکه بیان شد درجه تمرکز در بازار جهانی فولاد بالاست و بخش عمده‌ای از توان تولیدی فولاد جهان در دست تعداد معدودی از شرکتهای بزرگ قرار دارد(بنگاه میتال استیل هلند حدود 44 درصد بازار تولید فولاد و محصولات فولادی جهان را در اختیار دارد).

وجود چنین ساختاری منجر شده تا در بازار جهانی فولاد، شرایط رقابتی حکمفرما نباشد.

بنابراین باید متناسب با این ساختار، نظام قیمت‌گذاری را مشخص کرد.

مسلم آنست‌که نمی‌توان در چنین ساختار انحصاری، از سازوکار بورس برای تعیین قیمت و قیمت‌گذاری استفاده کرد.

بدان دلیل که سازوکار بورس برای بازارهای با شرایط رقابتی عمل می‌کند.

از عوامل دیگری که می توان دلیلی بر عدم ورود فولاد و محصولات فولادی به بورس های کالایی جهان نام برد تنوع بیش از حد محصولات فولاد و همچنین عدم وجود استاندارد می باشد.

این امر نیز یکی از شرایط وجود بازار رقابت (همگنی محصول) را نقض می کند.

این موضوع اخیراٌ در بورس فلزات لندن(LME) آنهم به صورت قراردادهای معاملات آتی مورد بررسی قرار گرفته که با توجه به خصوصیت های این کالا از قبیل نیمه ساخت بودن آن و عدم تناسب با سیستم انبارداری LME و اینکه فولاد و محصولات فولادی به مرور زمان خاصیت خود را از دست داده و به راحتی در حمل و نقل آسیب می بیند و نیز بدلیل تنوع و مشخصات وسیع این کالا هنوز وضعیت روشنی برای رورد این کالا به بورس فلزات لندن متصور نمی باشد.

1-9) قیمت فولاد و محصولات فولادی: در سال های اخیر قیمت جهانی فولاد و محصولات فولادی روندی افزایشی را از سال 2002 آغاز نمود در سال 2005 قیمت جهانی کاهش یافت اما از ماههای پایانی آن سال روند افزایشی قیمت های جهانی فولاد و محصولات فولادی آغاز شده و همچنان ادامه دارد.روند شاخص قیمت فولاد و محصولات فولادی در سال های اخیر در نمودار 7 ترسیم شده است.

نمودار (6)- شاخص قیمت های جهانی فولاد و محصولات فولادی نمودار(7)- روند قیمت جهانی فولاد و محصولات فولادی طی سال های 2006-2000 فصل دوم -بازار فولاد درایران 2-1)مقدمه در این فصل به بررسی بازار فولاد ایران پرداخته می شود.

در ابتدا تولید در در دو بخش فولاد خام و محصولات فولادی مورد بررسی قرار می گیرد و در ادامه ساختار بازار فولاد و محصولات فولادی تبیین می شود، پس از آن آمار پیش بینی تولید فولاد کشور در پایان برنامه چهارم توسعه و نیز مصرف فولاد و محصولات فولادی در کشور ارایه خواهد شد، همچنین وضعیت صادرات و واردات و نیز نحوه قیمت گذاری فولاد در کشور و عملکرد فولاد در بورس فلزات تهران مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

2-2) تولید فولاد در ایران اولین تلاش برای تأسیس کارخانه آهن و فولاد در کشور، به قبل از سال 1930 میلادی(1309 ش) برمیگردد.

بروز جنگ جهانی دوم باعث توقف عملیات ساختمانی پروژه ساخت کارخانه آهن و فولاد در ایران شد.

دو دهه بعد از جنگ جهانی دوم، دو عامل بهبود وضعیت اقتصادی کشور و همچنین افزایش تقاضای داخلی فولاد، زمینه ی تأسیس اولین کارخانه تولید محصولات فولادی در ایران را فراهم کردند.

در این ارتباط یک واحد نورد تولید فولادهای ساختمانی در کشور بنا شد که این واحد با واردات محصولات فولادی نیمه‌تمام و انجام عملیات نورد بر روی آنها، محصولات خود را به بازار عرضه می‌کرد.

در اواسط دهه 1340 شرکت ملی صنایع فولاد ایران برای تولید آهن و فولاد به روش‌های احیای مستقیم تاسیس شد.

اولین کارخانه فولادسازی در سال 1350 در اصفهان ساخته شد و واحد مزبور در این سال به بهره‌برداری رسید.

بعد از انقلاب اسلامی در سال 1358 تغییرات بنیادی در سازمان صنایع فولاد ایران صورت گرفت و شرکت‌های داخلی با یکدیگر ادغام شدند و شرکتی تحت عنوان شرکت ملی فولاد ایران (NISCO) تاسیس شد.

از سال 1358 تا سال 1379 شرکت ملی فولاد ایران به عنوان تنها متولی فولاد کشور فعالیت داشت .

در این سال به موجب ماده 6 قانون تمرکز امور صنعت و معدن و تشکیل وزارت صنایع و معادن (مصوب سال 1379(،سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی(ایمیدرو) تاسیس گردید.

شرکت های تولید کننده فولاد کشور نظیر شرکت ملی فولاد ایران، شرکت فولاد مبارکه اصفهان،شرکت ذوب آهن اصفهان و شرکت فولاد خوزستان از جمله شرکت های اصلی تحت پوشش سازمان مذکور تلقی می شوند.در سالهای اخیر همواره میزان مصرف داخلی فولاد بیشتر از تولید داخلی بوده و از این رو بخشی از نیاز داخلی از طریق واردت تامین می شود.

جدول 6 وضعیت تولید و مصرف فولاد را طی سالهای 1378-84 نشان می دهد.

جدول 6- روند تولید و مصرف فولاد خام در کشور طی سالهای 1378-84 ماخذ: وزارت صنایع و معادن و گمرک ج.ا.ا با توجه با اینکه صنعت فولاد براساس نوع تولید، دو نوع محصول تولید (فولاد خام و محصولات فولادی) می کند.

از اینرو در ادامه بازار هر دو محصول به طور جداگانه مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

2-2-1) تولید فولاد خام تولید فولاد خام در ایران در 6 واحد تولیدی به شرح زیر صورت می گیرد: ذوب آهن اصفهان، فولاد مبارکه، فولاد خوزستان، گروه ملی صنعتی، فولاد آلیاژی، فولاد خراسان.

تولید فولاد خام طی سالهای 1380 تا 1384 روندی صعودی داشته بطوریکه از میزان 9/6 میلیون تن در سال 1380به میزان حدود 6/9 میلیون تن در سال 1384 رسیده است و بطور متوسط سالانه از رشدی در حدود 6/8 درصد برخوردار بوده است جدول(7) میزان تولید و سهم هر یک از واحدهای تولیدکننده فولاد را در سال 1384 نشان می دهد.

جدول 7- میزان تولید و سهم هر یک از واحدهای تولیدکننده فولاد خام در سال 1384 ماخذ: دفتر آمار و اطلاع‌رسانی، وزارت صنایع و معادن همانطور که در جدول فوق ملاحظه می شود، واحد فولاد مبارکه با دارا بودن سهمی معادل43 درصد از کل تولید فولاد کشور مقام نخست را به خود اختصاص داده، و پس از آن واحد ذوب آهن اصفهان با سهمی معادل26 درصد در جایگاه دوم قرار دارد.

2-2-2) تولید محصولات فولادی بطور کلی در ایران تولید محصولات فولادی در 8 واحد تولیدی به شرح زیر صورت می گیرد: ذوب آهن اصفهان، فولاد مبارکه، گروه ملی صنعتی، فولاد آلیاژی، فولاد خراسان، فولاد آذربایجان، نورد و لوله اهواز، فولاد کرمان.

تولید محصولات فولادی طی سالهای 1380 تا 1384 روندی صعودی داشته است، بطوریکه از میزان 6/6 میلیون تن در سال 1380به میزان 9/9 میلیون تن در سال 1384 رسیده است که بطور متوسط سالانه از رشدی در حدود 6/10 درصد برخوردار بوده است.

جدول(8) میزان تولید و سهم هر یک از واحدهای تولیدکننده محصولات فولادی را در سال 1384 نشان می دهد.

جدول(8) : میزان تولید و سهم هر یک از واحدهای تولید کننده محصولات فولادی در سال 1384 ماخذ: دفتر آمار و اطلاع رسانی، وزارت صنایع و معادن همانطور که در جدول فوق ملاحظه می شود، واحد فولاد مبارکه با دارا بودن سهمی معادل 43 درصد از کل تولید محصولات فولادی کشور مقام نخست را به خود اختصاص داده ، و پس از آن واحد ذوب آهن اصفهان با سهمی معادل 26 درصد در جایگاه دوم قرار دارد.

واحدهای دیگر نظیر گروه ملی صنعتی ، فولاد آذربایجان، فولاد خراسان و...

با سهم های کمتر از 10 درصد در مقام های بعدی قرار دارند.

2-3)ساختار بازار بررسی ساختار بازار و درجه تمرکز در تولید فولاد نشان می دهد که نسبت تمرکز سهم دو بنگاه برتر 69 درصد در سال 1384 می باشد.

که بیانگر درجه تمرکز بالا در این صنعت است.

همچنین شاخص هرفیندال ـ هیرشیمن نشان می‌دهد، مقدار عددی این شاخص در سال 1384 معادل 3084 واحد است که این شاخص نیز بیانگر تمرکز بسیار بالای بنگاهها در این صنعت می باشد.

یکی دیگر از روش هایی که می توان براساس آن میزان انحصار در بازار را مورد بررسی قرار داد، رسم نمودار تمرکز است، در زیر این نمودار برای واحدهای تولید کننده فولاد خام رسم گردیده است.

همانطور که ملاحظه می شود پیش روی به سمت فولاد مبارکه موجب افزایش شیب منحنی می گردد، که این افزایش تداعی کننده قدرت انحصاری است.

بررسی وضعیت تمرکز در صنعت تولید محصولات فولادی نشان می دهد که نسبت تمرکز (سهم دو بنگاه برتر) 69 درصد در سال 1384 می باشد.

همچنین شاخص هرفیندال ـ هیرشمن نشان می‌دهد، مقدار عددی این شاخص در سال 1384 معادل 2706 واحد است که این شاخص نیز بیانگر تمرکز بسیار بالای بنگاهها در این صنعت می باشد.

با توجه به اینکه رسم نمودار تمرکز میزان انحصار در بازار را نشان می دهد، در زیر این نمودار برای واحدهای تولید کننده محصولات فولادی رسم گردیده است.

همانطور که ملاحظه می شود این منحنی با شیب نسبتاٌ ملایمی شروع شده و پیش روی به سمت فولاد مبارکه موجب افزایش شیب منحنی می گردد، که این افزایش به نوعی بیانگر قدرت انحصاری است.

2-4) پیش بینی تولید فولاد در برنامه چهارم توسعه بررسی ها حاکی از آن است که میزان تولید فولاد ایران طی دو برنامه پنج ساله دوم و سوم توسعه پس از پیروزی انقلاب اسلامی از روندی افزایشی برخوردار بوده به طوری که میزان تولید فولاد در کشور از حدود 7 میلیون تن در سال پایانی برنامه دوم توسعه به حدود 9 میلیون تن در سال پایانی برنامه سوم ( سال 1383) افزایش یافته است.

از سوی دیگر با توجه چشم انداز تقاضای آتی فولاد در کشور و همچنین منظور نمودن رقمی معادل 15 درصد تولید داخلی برای صادرات، تولید فولاد خام مورد نیاز کشور در پایان برنامه چهارم (1388) حدود 28 میلیون تن در سال خواهد بود.

از این میزان، رقمی معادل 75/13 میلیون تن در سال، در قالب طرح های پیش بینی شده در برنامه سوم و مابه التفاوت آن یعنی 25/14 میلیون تن در سال، از طریق ایجاد ظرفیت های جدید در طول برنامه چهارم تأمین می شود.

بررسی ها نشان می دهد که سهم دولت از این افزایش حدود 5 میلیون تن در سال، طرح های توسعه در واحدهای دولتی - خصوصی موجود حدود 45/2 میلیون تن در سال و طرح های جدید فولادی که به بخش خصوصی واگذار خواهند شد، معادل 4/5 میلیون تن در سال خواهد بود.

با توجه به این تقسیم بندی، سهم بخش خصوصی حداقل 7 میلیون تن در سال خواهد بود.

همچنین برآورد تقریبی هزینه سرمایه گذاری برای ایجاد 25/14 میلیون تن ظرفیت سالانه تولید فولاد خام در برنامه چهارم، بیش از 7 میلیارد دلار تخمین زده شده است.

شایان ذکر است، در صورت تحقق سرمایه گذاری و تولید یاد شده، برآورد می شود که زمینه اشتغال مستقیم بیش از 40 هزار نفر فراهم گردیده و سهم صنعت فولاد از محصول ناخالص داخلی کشور از 95/1 درصد در سال 1379 به 4/2 درصد سال 1388 افزایش یابد.

جدول(9)-ظرفیت های جدید تولید فولاد کشور در طول برنامه چهارم توسعه 2-5) مصرف فولاد و محصولات فولادی در ایران بررسی در خصوص آمارهای مربوط به مصرف ظاهری (تحقق یافته) فولاد خام (شامل شمش ، اسلب، بیلت و بلوم ) در کشور طی سالهای 1377 الی 1384 حاکی از آن است که مصرف فولاد در کشور همواره از روندی افزایشی برخوردار بوده به طوریکه از میزان حدود 1/5 میلیون تن در سال 1377 به حدود 2/10 میلیون تن در سال 1384 بالغ گردیده است.

جدول (10) میزان مصرف فولاد کشور را طی سالهای 84-1377 نشان می‌دهد.

جدول(10) : میزان مصرف فولاد خام در کشور طی سالهای 84-1377 هزارتن ماخذ: دفتر آمار و اطلاع رسانی، وزارت صنایع و معادن با توجه به جدول فوق ملاحظه می شود که میزان مصرف فولاد خام طی زمان مورد مطالعه بطور متوسط سالانه حدود 6/10 درصد رشد داشته است.

از سوی دیگر مطالعه آمارهای مربوط به مصرف ظاهری محصولات فولادی (شامل: ورق گرم و سرد و گالوانیزه ، میلگرد ساده و آجدار ، تیرآهن و پروفیل نورد گرم) در کشور طی سالهای 1377 الی 1384 حاکی از آن است که مصرف محصولات فولادی نیز در کشور همواره از روندی افزایش برخوردار بوده به طوریکه از میزان حدود 5 میلیون تن در سال 1377 به حدود 1/13 میلیون تن در سال 1384 بالغ گردیده است.

(تنها در سالهای 81 و 83 کاهش مصرف نسبت به سال قبل مشاهده می شود که این کاهش ناچیز می باشد)