شهرستان میانه در جنوب شرقی استان آذربایجان شرقی قرار دارد و از چهار سمت به شهرستانهای خلخال ، اردبیل ، سراب و بستان آباد و هشترود و زنجان حدود می شود .
میانه مرکز شهرستان در بین مختصات جغرافیایی 47 درجه و 42 دقیقه طول شرقی و 37 درجه و 20دقیقه عرض شمالی واقع است .
ارتفاع آن از سطح دریا 1100متر و مساحتش بالغ بر 5590 کیلومتر مربع است و جمعیت ان برابر با سرشماری سال 1370 به 230 هزار نفر می رسد .
این شهرستان با 360 روستا اطراف دارای 4 بخش به نامهای : کاغذکنان ، کندوان ، ترکمنچای و بخش مرکزی است و اختلاف افق شرعی آن 14 دقیقه و 48 ثانیه از شهر تهران تفاوت دارد .
ساختار جغرافیایی :
خط راه آهن تبریز تهران از سمت جنوب این شهر و جاده بین المللی نیز از طرف شمال آن عبور می کند .
این راهها هر کدام پس از پشت سر گذاشتن چندیدن طول نسبتاً طولانی و دههای پل در این منطقه ضمن اینکه ارتباط شمال و غرب کشور را با مرکز و جنوب برقرار می سازد خط ارتباطی بسیار موثر میان شهرها و استانهای صنعتی و مهم ایران با کشورهای آسیایی و اروپایی به شمار می آید و بدین ترتیب شهرستان میانه را از نظر ارتباطی در جایگاه استراتژیکیی سیاسی اقتصادی و نظامی قرار می دهند .
این شهرستان در میان دو رشته کوه بوزقوش ( بوز در زبان ترکی آذری به معنی خاکستری و قوش به معنی پرنده می باشد و بوز قوش پرنده ای است از راستای شکاریان ) و قاپلان ( به معنی پلنگ که کلمه قافلان معرب آن است ) قرار دارد و بیشتر روستاهای خود را نیز در دامنه های سرسبز و خرم این دو کوه بزرگ پرورش داده است .
رشته کوهها :
رشته کوه جوان قاپلان ( قافلانکوه ) نام آشنایی برای همه مردم ایران است که در جنوب و جنوب شرقی میانه با ارتفاع 1888 متر سر به آغوش آسمان نهاده است و درس پایداری و بردباری به ساکن آن نواحی می دهد و همواره آن را از نعمت های آفریدگار در دامنه ها و قله هایش بهره مند می سازد .
کوه بزرگ دیگری در شمال شهرستان میانه دامن محبت و صفا گسترده است که نامش بوزقوش می باشد .
این رشته کوه یکی از کوههای مهم آذربایجان است که در میان شهرستانهای اردبیل ، سراب و بستان آباد قرار دارد و به صورت مرز طبیعی شهرستان میانه را از آنان جدا می سازد و ارتفاع آن در نزدیکیهای روستای سید منصور به 3100 متر می رسد .
میدان داغی نیز از دیگر کوههای این ناحیه است که در شمال غرب خلخال و شمال شرق میانه در منطقه گرمرود ( بخش مرکزی کندوان ) با جهت شمالی جنوبی قرار دارد .
بلندترین قله آن در نز دیکی روستای نی باغی و چهل نور به ارتفاع 2560 متر می رسد .
رودخانه ها :
شهرستان میانه را به حق باید شهرستان رودها و رودخانه ها نامید ، زیرا حد ان علاوه بر رو دخانه بزرگ و مهم و تاریخی ، دهها رودخانه کوچک و بزرگ و مسیرهای فراوانی در ان وجود دارد .
با توجه به اینکه در شمال غرب سرزمین ایران تنها سه حوضه آبرریزی به نامهای : ارس در شمال دریاچه ارومیه در غرب و قزل اوزن در جنوب قرار گرفته است اکثر رودهای حوضه آبریزی جنوبی شمال غرب ایران به سمت این شهرستان در حرکتند و در نهایت همه آنها با عبور از این رودها و رودخانه ها وارد رودخانه مهم قزل اوزن می شوند .
پنج رودخانه مهم شهرستان میانه عبارتند از : قزل اوزن ، قرانقو ، میانه رود ، آیدوغموش و گرمرود می باشد.
آب و هوا :
از آنجا که شهرستان میانه در منطقه جلگه ای واقع شده است از آب و هوای معتدلی برخوردار است ، ولی حومه و بیشتر روستاهای آن به موجب آنکه در مناطق کوهستانی و ارتفاعات بوزقوش و قاپلان قرار گرفته اند در فصلهای بهارو تابستان از هوای بسیار متبوع و خنکی بهره مندند .
در فصل زمستان و پاییز که تمامی شهرها پوشیده از برف هستند همواره مردم این دیار سرمای سخت و طولانی را پشت سر می گذارند .
بارش برف و یخبندان در این شهرستان به طور متوسط 106 روز در سال ثبت شده است که در اثر شدت آن راه بندانهای زیادی بوجود می آید .
ساختار تاریخی شهرستان : در باره وجه تسمیه میانه بسیار سخن گفته اند ، اما از انجا که این شهر را بین دو رشته کوه بوزقوش و قاپلان محصور شده و یا از آن جهت که در میان دو شهر تبریز و هران واقع شده است به این نام نلمیده اند .
اگر انچه درباره وجه تسمیه میانه گفته شده درست باشد باید تمامی شهرهایی را که میان دو رشته کوه قرار گرفته اند میانه بنامند و همچنین به غیر از شهرهای مرزی همه شهرها می توانند نام میانه را با خود یدک بکشند .
درباره وجه تسمیه میانه می توان به سه فرض محتمل شد : از انجا که میانه در سر راه جاده ابریشم واقع شده است این شهرها را مین یانا ( به هزار سو و یا شهر هزار راهه ) نامیده اند که تداول عامه این کلمه به مییانا تغییر شکل یافته .
ترکها به این شهر مایا می گفتند .( یعنی مرکز تمدن ) از آنجا که این شهر روزگاری قلمرو ترکان ماد بوده است آن را مایانا لقب داده اند .
فرض قریب به تعیین این است که نام اولیه میانه مای آنا یا بای آنا و یا ماشی آنا باشد .
این سه اسم در زبان ترکی به معنی بزرگ مادر است .
بر اساس اسطوره ای که از دنیای ترکان باستان مانده است قایرا خان ( خدای بزرگ و انسان نخستین ) برای اینکه از تنهایی به در اید از کف دهان خویش ماشی آنا را آفرید .
این اسطوره که از دیرینه گی بیشتری نسبت به اسط.ره های دینی در اسلام برخوردار است با اسطوره خلقت حوا از دنده چپ آدم قابل تطبیق است .
آثار باستانی مسجد سنگی ترک : این مسجد که در روستای ترک در 29 کیلومتری شمال شرقی میانه واقع شده از آثار باستانی بسیار مهم آذربایجان به شمار می آید و از شگفتیهای منحصر به فرد برخوردار می باشد .
شیوه معماری و مصالح ساختمانی که در ان بکار رفته است باستان شناسان را به حیرت واداشته است و در عین حال تاریخ درخشان هنر و معماری اسلامی را در قرون گذشته به تماشای آیندگان می گذارد .
این مسجد دو قسمت از هم متمایز دارد .
1- ساختمان اصلی آن که تماماً از سنگ بنا شده و شبستانها که با آجر ساخته شده اند .
در ضلع جنوب غربی این مسجد آرامگاهی وجود دارد که منسوب به بانی یا معمار مسجد می باشد .
بر درو دیوار های سنگی این مسجد تاریخهای 1016 و 1282 قمری به چشم می خورد که تنها نشان از تعمیر در زمانهای شاه عباس صفوی و ناصرالدین شاه قاجار می باشد.
در کتیبه دیگری که بر روی سنگهای میان دو پنجره قرار دارد اسامی کارفرما ، بانی ، کننده کار و معمار یا بنای مسجد به ترتیب : حاجی مراد ترکی ، عباس کربلایی ، محمد صادق تبریزی و عبدالوهاب مشاهده می شود .
بقعه و مناره امام زاده اسماعیل بقعه باصفایی در غرب شهرستان میانه وجود دارد که بنام امام زاده اسمائیل کمال الدین بن سید محمدبن امام جعفر صادق (ع) مشهور است .
این بارگاه عشق که در ضلع جنوبی مسجد جامع شهر دامن محبت گسترده در سال 923 قمری شناخته و ثبت گردیده است .
مساحت بنای نخستین آن 30 متر مربع و ارتفاع گنبدش حدود 6 متر بوده است که سطح خارجی آن را کاشیهای فیروزه ای رنگ پوشیده بودند .
و از سمت شمالی بقعه دری به مسجد جامع گشوده می شود ، ولی چندی پیش در پی تعمیر و نوسازی اساسی ان اکثر این خصوصیات از بیت رفته و ساختمان آن از نو به طرز جالبی و با اصول معماری پیشرفته و آمیخته بافرهنگ و هنر اسلامی تجدی بنا شد .
پل دختر این پل معروف در دامنه شرقی کوه قاپلان به فاصله بیست کیلومتری شهر میانه بر روی رودخانه بزرگ قزل اوزن ساخته شده است و دارای 3 دهانه محکم و بزرگ با پایه های استوار است و بر روی آب قرار گرفته .
در داخل این پایه ها اتاق های کوچکی با زیبایی و ظرافت خاصی بنا شده است که حس کنجکاوی هر بیننده ای را بر می انگیزد .
بر اساس مشاهدات سیاحان و شخصیتهای سیاسی و فرهنگی که در وطل زمانهای مختلف از این آثار دیدن کرده اند نوشته هایی به خط نسخ و نستعلیق و کوفی و قسمتهایی از این پل نصب شده بود که تاریخ تاسیس تعمیر و نوسازی آن را نشان می داد ولی اکنون هیچ اثری از آن باقی نیست .
در عین حال تاریخ تاسیس این بنای باستانی غالباً به قرن هشتم و دوران خانان مغول نسبت داده شده است .
این پل به موجب اهمیت استراتژیکی خود همواره تحت نظر و حمایت زمامداران وقت بوده و در قرنهای مختلف حدود 4 یا 5 بار مورد تعمیر و مرمت کاری اساسی قرار گرفته است .
نخستین تعمیر آن در سال 933 قمری توسط بانوشاه بیگم دختر محمد بیگ و به دستور او انجام یافته که گویا به همین سبب این پل را بنام پل دختر شهرت داده اند .
بعد از تخریب ان در آذرماه 1325 شمسی بدست افراد حزب توده که در هنگام فرار به روسیه اخرین نوسازی این پل با همکاری وزارت جنگ و راه شروع گردید ولی چندان دوام نیاورد و طاق ان دوباره فرو ریخت .
قلعه دختر در کتابهای تاریخی و سفرنامه ها از آن قلعه چنین توصیف شده است این قلعه در دو کیلومتری پل دختر یعنی 18 کیلومتری جنوب میانه بر روی صخره بزرگ و قلل تیز در بالای کوههای قاپلان واقع کشته است .
همانند کثیراضلاع غیر منظم شکل گرفته و مصالح ساختمانی ان را آجر و سنگ تشگکیل می دهند .
بلندی دیوار اطراف آن به چهار متر می رسد و دارای یک در ورودی و یک راه برای خروج به ارتفاع 30 متر می باشد که راه خروجی آن را به راه فرار شباهت دارد و به تخته سنگهای خطناک منتهی می گردد .
این قله 16 یا 24 برج دیده بانی و نگهبانی مخروبه دارد که هشت برج ان مشرف به رودخانه قزل اوزن است .
در میان قله دو منبع آب به طول و عرض 10×15 و به ارتفاع 10 متر وجود دارد که آب معدنی ان از طریق بارش برف و باران تامین می شود .
دو ضلع آن از صخره های طبیعی و یک ضلع دیگر از سنگ تراشی ها تشکیل یافته و علاوه بر ان چاههای زیادی نیز در نقاط مختلف قلعه وجود دارد که در واقع از آبهای آن استفاده می شده است .
در زمان حکومت شاه عباس کبیر این قلعه محل تجمع و استراحت راهزنان و اشرار بوده که باعث ناامنی در منطقه شده بودند و به دستور وی دیوارهای قلعه را خراب کردند تا مشکل رفع شود .
به علت شباهت مصالح ساختمانی و هنری آن به پل دختر برخی تاریخ احداث آن را نزدیک به هم ذکر می کنند ، ولی مورخان دیگر ساختمان قلعه را به یکی از پادشاهان ساسانی ( اردشیر دراز دست ) نسبت می دهند .
منابع و ماخذ : سیمای میانه ، عبدالرحیم اباذری ، انتشارات نبوغ ، 1374 و با همکاری و راهنمایی استاد عزیز ابراهیم احمدی .