قنات یا کاریز اختراع ایرانی هاست اختراعی که باعث شده در حاشیه کویر زندگی و تمدن انسانی جریان داشته باشد
آب درآوردن و آب رساندن، کار راحتی نیست.
به خصوص جایی که آب نباشد.
به همین خاطر، کویری ها یا شهرهای حاشیه کویر، پیشتاز بیرون کشاندن آب از دل زمین اند.
قنات، یکی از پیشرفته ترین تکنیک ها برای رسیدن به آب است.قنات که پارسی آن کاریز می شود اختراع شگفت انگیز ایرانیان است و از این جا به بقیه جاهای دنیا رفته است.
شواهدی در دست است که ایرانیان از 3800سال پیش قنات را می شناختند و از آن استفاده می کردند.
این فن آوری به تدریج از ایران به شمال آفریقا، چین و حتی به بخش هایی از آمریکای جنوبی مانند شیلی راه یافته است.
دکتر محمدجواد صفی نژاد، استاد دانشگاه و یکی از شاخص ترین چهره هایی است که خودش از نزدیک سراغ بسیاری از این قنات ها رفته.
آن چه درباره قنات در این دو صفحه می خوانید، حاصل گپی است که با استاد صفی نژاد زدیم.
پایاب
پایاب ها مکان هایی هستند که برای دسترسی آسان به گذرگاه زیرزمینی آب قنات ساخته می شوند.
پایاب با پله از سطح زمین به پایین می رسد.
پایاب ها نقش تفریح گاه داشته اند و به خاطر هوای خنک شان، هم به طور خصوصی و هم عمومی از آن ها استفاده می شده است.فضای اصلی پایاب، از یک اتاق به شکل های چهارگوش و هشت گوش ساخته شده.
در کف پایاب، یک حوض است که معمولا آب قنات در آن می چرخد و از آن بیرون می رود.
آسیاب آبی
آسیاب های زیرزمینی در عمق چند متری زمین قرار گرفته اند.
در بالای این آسیاب، آب چاه یا قنات جریان دارد.
این آب باعث چرخیدن پره های آسیاب و چرخیدن سنگ آسیاب می شود و از این راه، در اعماق زمین گندم به آرد تبدیل می شود.
تمیز کاری قنات
یک قنات چند وقت به چند وقت باید لای روبی شود.
کلنگ
این کلنگ یک مقنی است.با این کلنگ دایره ای به قطر یک متر می زنند و بعد زمین را می کنند و تا پایین همین اندازه را رعایت می کنند.
اول و آخرقنات
اگر از آسمان به یک قنات نگاه کنید، ردیفی از دهانه ها را خواهید دید که از مناطق خشک کوهپایه ها می گذرد تا به نقطه ای سرسبز که یک روستا و یا یک شهر است برسد.
این دهانه ها، چاه ها یا به اصطلاح میله هایی هستند که به یک کانال طولانی ختم می شوند؛ به قنات.
این چاه ها برای بیرون آوردن آب نیستند، بلکه آن ها را کنده اند تا بتوانند همان کانال زیرزمینی یا قنات را حفر کنند.
اختراع خوبی است نه؟
به جای این که هربار با طناب آب را بالا بکشی، یک بار خاک را بالا می کشی و تا سال ها آب خودش با پای خودش از دل زمین بیرون می آید.
این معجزه ایرانیان است در دل کویر: قنات.
عجیب ترین قنات های ایر ان قنات دوطبقه اردستان تا به حال، اسم قنات دوطبقه به گوش تان خورده است؟
در اردستان، قناتی هست که دوطبقه است، یعنی دو رشته آب، 2 کیلومتر به موازاتِ هم حرکت می کنند.
این تنها قنات دوطبقه ایران است.
ساختمان این قنات ها طوری است که آب در گلِ بین آن نفوذ نمی کند و باعث می شود به هم نشتی نداشته باشند.
این دو خط موازی، 18 متر با هم فاصله دارند.
این قنات ها وقتی به چاه های میان مسیر قنات یا میله ها راه می رسند، رشته رویی قنات، میله را دور می زند.
و فقط در مرحله آخر است که این دو رشته به هم می رسند و از زمین بیرون می آیند.
گناباد 300مترزیرزمین این که چند صد سال پیش، بدون لوازم امروزی، چاهی 300 متری کنده شود، کمی عجیب به نظر می رسد.
حفر این چاه با طناب معمولی نمی توانسته صورت بگیرد.
با یک محاسبه سرانگشتی، وزن یک طناب 300 متری چیزی در حدود 300 کیلوگرم می شود.
وزن سطلی که به این طناب آویزان است را هم اضافه کنید تا پاره شدن طناب برایتان قطعی شود.
اما ذهن خلاق ایرانی فکر بکری کرده است.
این قنات به صورت پلکانی ساخته شده.
به این صورت که 100متر به 100متر، به شکل پلکانی این چاه حفر می شده.
یعنی 100 متر می کنده اند و یک پله می داده اند و دوباره 100 متر می کنده اند و یک پله دیگر و همین طور تا آخر.
این طوری، لایروبی قنات، ایستگاه به ایستگاه صورت می گیرد.
اما نکته بعدی برای چنین عمقی، مسأله هوا است.
آن پایین قرار است یک عده آدم کار کنند و مطمئنا به هوا احتیاج دارند.
این قضیه هم راه حلی داشته است.
آن ها بدون این که کپسول اکسیژنی باشد یا فن برقی اختراع شده باشد، با دستگاه دم، هوا را از بالا به پایین می فرستاده اند.
تا آن پایینی ها نفس بکشند و نمیرند.
مرکز تمدن کاریزی کاشان اگر کاشان را به عنوان مرکز یک دایره در نظر بگیریم که شعاع صد یا صد و بیست کیلومتری دارد، بیشتر نقاطی که قنات های شگفت آور دارد و دارای ویژگی های منحصر به فرد است، در این دایره واقع شده است.
در جاهای دیگر ایران هم قنات هست، اما این قنات ها پیچیدگی ها و ویژگی های خاص قنات های کویری را ندارند.
قنات مخروطی ابراهیم آباد سر راه قم به اراک، در ابراهیم آباد، قناتی هست که شکل اش با قنات های دیگر فرق دارد.
این قنات، مخروطی است.
به طور معمول مقنی برای حفر چاه قنات کلنگ اش را که دسته اش نیم متر است برمی دارد و دایره ای به شعاع یک متر می زند.
بعد هم این دایره تا پایین ادامه پیدا می کند.
اما این چاه، مخروطی شکل است.
یعنی هر چه چاه به سمت پایین می رود، بازتر می شود.
رفتن داخل این قنات، کار سختی است.
آن ها که رفته اند، می گویند دیواره های چاه، سنگ چین شده و سنگ ها را با ملات کنار هم گذاشته اند.
دیواره این قنات آب زا است و از بین آن، آب بیرون می زند.
در این قنات، جز سیاهی و تاریکی و هوهوی آب، چیز دیگری نیست.
سد زیرزمینی میمه سد یا آب بند هم آن زیر وجود دارد.
زمستان ها آب قنات زیاد می شده و آن ها برای ذخیره این آب برای تابستان، سد می زده اند.
قنات میمه اصفهان، سدی با ارتفاع 9 متر دارد.
جنس این سد از سنگ و ملات است.
این جا 9 دریچه گذاشته اند.
زمستان ها دریچه های گرد را با کوزه می بستند.
به این صورت که پارچه ای دور کوزه می پیچیدند و توی دریچه ها می کردند.
هرچه فشار آب در زمستان بیشتر می شد، کوزه ها بیشتر در حفره ها فرو می رفتند.
آب پشت سد جمع می شود و گاهی وقت ها داخل کوه های اطراف قنات هم اتاقک هایی درست می کردند که آب در آن ها انبار شود و تابستان کوزه را می شکستند و آب سرریز می کرده است.
طولانی ترین قنات یزد قنا تی در یزد هست که 120کیلومتر طول دارد.
در هیچ کجای دنیا قناتی با این طول وجود ندارد.
اسم این قنات از قرن ششم در کتاب های تاریخی آمده است.