دانلود مقاله شهرستان تربت جام

موقعیت جغرافیایی و پیشینه تربت جام
تربت جام ، کهن دریا عرفان، واقع در شمال شرقی گستره پهناور ایران زمین به مانند شهرها و مناطق دیگر آن با حوادث و فراز و نشیب های تاریخی و روند شکل تدریجی مواجه بوده است.

دورانی که این شهر، روستایی کوچک به نام معدآباد نامیده می شد و رونق چندانی نداشت ، مردی بیدار دل به نام احمد در سکوت آرام کوهسار بزد با ریاضات شائقه خود را برای امری مهم آماده می ساخت.

پس از کسب اجازه ارشاد، پای به معدآباد نهاد.
با عزیمت وی به این مکان به یکباره روح تازه ای به این روستا دمیده شد و خانقاهی که بنا نمود قلب تپنده ای برای مریدانش گردید.

نسیمی که وزیدن گرفت و این منطقه را تحت تاثیر افکار عرفانی خویش قرار داد.

شیخ احمد بر تعالیم و جهان بینی اطرافیانش دیدگاهی نوبخشید مشرب و پیرانی خاص از خود به یادگار گذاشت و مریدان بسیاری یافت به نحوی که سلاطین و زمامداران زمانه اراتمندانه او و خاندان گردیدند و در محل خاکسپاری وی بناهائی را ایجاد نمودند.

در آن روزگار که بوز جان شهر بزرگی نزدیک معد آباد بود تاب مقاومت در برابر این افکار تو جهات را نیاورد.
سرانجام شهری با آن وسعت آن که زادبوم دانشمندانی چون ابولوفای بوزجانی بود متروک گردید و به تدریج معد آباد گام به سوی شهر نشینی نهاد.
شهرستان تربت جام با وسعت 8879 کیلومتر مربع واقع در شرق خراسان از شمال به شهرستان سرخس، از غرب به فریمان و تربت حیدریه، از جنوب تایباد، از شرق به رودخانه هریر رود و مرز دو کشور افغانستان و ترکمنستان منتهی می گردد.
مرکز این شهرستان، شهر تربت جام است که در موقعیت 60 درجه و 15 دقیقه تا 60 درجه و 30 دقیقه عرض شمالی و 34 درجه و 35 دقیقه تا 35 درجه و 47 دقیقه طول شرقی قرار دارد.
ارتفاع ناحیه جام ار سطح دریا 928 متر است.

جمعیت این شهرستان بر اساس سر شماری سال 1375 شمسی 210349 نفر برآورده شده و بر اساس آخرین تقسیمات کشوری سال 1382 دارای 5 بخش صالح آباد، مرکزی، نصرآباد، پایین جام و بوژگان، سه شهر ، 13 دهستان و 416 آبادی دارای سکنه است.
تربت جام به لحاظ آب و هوایی در منطقه نیمه بیابانی با تابستانهای گرم و خشک و زمستانهای سرد قرار دارد .

بافت اقلیمی شهرستان در بخش شمالی کوهستانی است که از مهمترین ارتفاعات آن میتوان به «کوه شاه نشین» با بلندی 2117 متر و عرض 48 کیلومتر با وضعیت شمال غربی – جنوب شرقی اشاره نمود.

شاه نشین پر آب ترین کوه منطقه جام با جنگلهای طبیعی پسته است.
در جنوب و مغرب این ناحیه کوههای باخرز و بزد قرار گرفته است.

دشت جام که جزئی از حومه آبریز «قره قوم» محسوب می شود دارای رودخانه جام و هریررود است که روخانه هریررود از افغانستان سر چشمه می گیرد اما دشت جام به سبب وجود رسوبات جام رود بسیار حاصلخیز است.

محصولات عمده این شهرستان گندم، چغندر قند، جو، پنبه، خربزه، هندوانه، زیره محصولات باغی است.
بر اساس مطالعات و بررسیهای باستانشناسی، این ناحیه از هزاران سال پیش زیستگاه اقوام باستانی بوده و کرانه های هریررود، کشف رود و جام رود آثاری از گذرگاه سکونت اقوام مهاجر و مهاجم را در خود محفوظ نگه داشته است، به نحوی که این مطالعات موید سکونت پنج هزار ساله در منطقه است.
بنا به اعتقاد گریشمن، باستان شناس فرانوسوی شاخه ای از آریاییها دراوایل هزاره دوم پیش از میلاد از تنگه شمالی کشف رود و گذرگاه جنوبی به کناره جام رود منتهی می گردد عبور نموده و بتدریج در سراسر سرزمین باستانی ایران پراکنده شده اند، زیرا دیواره بلند واقع در بستر هریر رود در مشرق دره ای عمیق که دو رشته کوه بینالود در غرب و هندو کش در شرق را از یکدیگر جدا می کند، تردد انسان را از این نقطه غیر ممکن ساخته است، به استناد شواهد موجود احتمالاً کناره هریر رود یکی از گذرگاههای مهاجرت اقوامی بوده که دراواخر هزاره سوم و اوایل هزاره دوم پیش از میلاد از شمال شرقی به داخل ایران آمده اند.
از زیستگاههای باستانی مهم این منطقه می توان به شورقلعه، قشه توت و مخار اشاره نمود که سفالهی تپه قشه توت از نظر تنوع نقش و فرم با سفالهای تپه انو درنزدیکی عشق آباد، شهر سوخته در سیستان، کویته در پاسکتان و نمازگاه در ترکمنستان قابل مقایسه می باشد.

یقیناً کاوشهای باستان شناسی و بررسی بیشتر در این ناحیه اطلاعات زیادی را در باره آن به دست خواهد داد.

در آغاز دورام تاریخی بخشهای شمال شرقی ایران مکان استقرار«باختری ه» بوده و کناره شرقی دریای خزر نیز زیستگاه «ماساژته» به شمار می آمد، هونها قبایلی بودند که بیشتر شرق و شمال شرقی ایران را در دوران هخامنشی مورد تجاوز قرار می دادند.

پس از پیروزی اسکندر مقدونی و با مرگ داریوش علاوه بر نواحی گوناگون، مشرق ایران از جمله ماورالنهر، هرات، باختر و اسکانیان بساط حکومت سلوکیه و جانشینان اسکندر را برچید و سلسله نوینی را بنیان نهاد که ایالت پهناور خراسان قرار گاه حکمرانان این دوره بود.

در دوره ساسانیان بساط فئودالیته برچیده شد و خراسان باستانی یا ساتراپی پارت به صورت یکی از استانهای مهم ایانشهر در آمد.

در این زمان خراسان به چهار بخش تقسیم شده بود که هر کدام مرزبان جداگانه ای داشت الف) مروشاهگان ب)بلخ یا باختر ج) تخارستان، هرات،فوشتج،و سمستان د) سرزمین ورزرود یا فرارود.
سرانجام طغیانها و استبداد و خوشگذرانیهای پادشاهان ساسانی عامل نارضایتی مردم گردید و با آشنا شدن آنها با دین مبین اسلام که همانند خورشیدی بر جهان پرتوافکن گردید اعراب را به داخل ایران سوق داد و بدین سان نخست طبس به دست اعراب قتح گردید.

در سال 31 هجری «عبد الله بن عامر» به «ابر شهر»،«سرخس» و «توس» لشکر کشی نمود، پس از آن و اسبراین فتح گردید.

بهاستناد متون کهن جام در بستر حوادث تاریخی بعنوان چهارراهی یاد شده که نقطه تلاقی شاه راههای تجاری و نظامی شرق و غرب شمال و جنوب بوده است، زیرا جام از طرفی بر سر راه ری، قومس،نیشابور،هرات و خاور دور و از سوی دیگر بر راه زرنج و قهستان به سرخس، باختر، نسا،مرو و بخارا قرار داشته و از نظر ارتباطی در طول تاریخ از رونق و اهمیت خاصی برخوردار بوده است.
به هر حال در متون جغرافیایی تاریخی تا هور اسلام نام و نشانی از جام مشاهده نمی شود.

در سده های نخستین اسلامی جام به صورت «زام» منطقه وسیعی به هیئت یک شهر از قصبه ایرانشهر معرفی شده که این قصبه به عنوان ربع نیشابور و جرئی از اقلیم چهارم محسوب می گردید.

برای نخستین بار تاریخ نگار عرب «احمد بن یحیی البلاذری» در سده سوم هجری در اثر ارزشمندی خود «فتوح البلدان» از زام یاد کرده و فانح انرا «عبدالله بن عامر بن کریز» به سال 28 یا 29 هجری در زمان خلیفه سوم ذکر کرده است.

پس از وی «محمد بن جریر طبی» ذیل وقایع سال 116 هجری به قلعه ای مستحکم به نام «باذکر» اشاره می کند که «هیثم» به عنوان حاکم در آن قلعه حکمرانی می کرده است.
گویا در سال 253 ه.ق.

«زام» توسط حاکم صفاری «یعقوب لیث» در نزاع با امرای ظاهری فتح می گردد، وی علاوه بر این ناحیه مناطقی چون بادغیس ، فوشنج و باخزر را به تصرف خویش در آورده.

منطقه جام در سال 287 تا 390 ه.ق جزئی از قلمرو حکمرانان سامانی قرار داشت.

از عهد سامانیان تا اواخر زمامداری سلطان محمود غزنوی به دلیل وجود یک دولت نیرومند در بخارا و غزنه، در نتیجه وجود آرامشی نسبی به خراسان و پیرشفت فرهنگی این ناحیه شخصیتهای بزرگ علمی مانند ابوالوفا بوزجانی ریاضیدان معروف، شیخ ابوذر بوزجانی، ابو جعفر زامی و ...

پای به عرصه علم و ادب این سرزمین نهادند.

ظاهراً اوج رونق جام به مرکزیت «بوزجان» سده چهارم هجری بوده و به نحوی که در متون به یکصد و هشتاد آبادی در ان ناحیه اشاره شده است.
گویا در سال 253 ه.ق.

«زام» توسط حاکم صفاری «یعقوب لیث» در نزاع با امرای ظاهری فتح می گردد، وی علاوه بر این ناحیه مناطقی چون بادغیس ، فوشنج و باخزر را به تصرف خویش در آورده.

ظاهراً اوج رونق جام به مرکزیت «بوزجان» سده چهارم هجری بوده و به نحوی که در متون به یکصد و هشتاد آبادی در ان ناحیه اشاره شده است.

مؤلف ناعملوم «حدود العام» در کتاب خود که به سال 372 ه.ق آن را نگاشته از شهرکی به نام «بوژگان» در نزدیکی تربت جام فعلی هم پایه بامناطقی چون سلومه، سنگان و زوزن نام می برد.

«ابوعبدالله محمد بن احمد مقدسی» منطقه «زام» را به عنوان ناحیه ای وسیع بر شمرده و شهر آنرا بوزجان نامیده است، گویا بوزجان یا «بوژگان» در این زمان به مرتبه ای رسیده بود که «مقدسی» از آن به مانند قصری در برابر خانه ای یاد کرده است.

از رویدادهای بسیار مهم سده پنجم هجری در منطقه زام عزیمت شیخ احمد از نامق ترشیز «کاشمر» به این ناحیه بود، وی علاوه بر مشرب عرفانی خود که ملهم و بر گرفه از تعالیم اسلام بود پیروان خاصی را نیز با خود همراه نمود، این عارف نامدار در سال 536 ه.ق دعوت حق را لبیک گفت و در همان ناحیه به خاک سپرده شد و به برکت مزار وی روستای معدآباد رونق یافت و به تربت جام معروف گردید.

مقارن با سالهای 608 تا 612 ه.ق به تصرف در آمد.

در جریان حمله مغول «بوزجان» تحت سیطه آن قوم درآمد، اما «جام» مانند دیگر متصرفات مغول آسیبی ندید و حتی پناهگاهی برای خانه باختگان هراتی، فوشنجی و بوزجانی گردید و بنا به گفته بوزجانی در روضه الریاحین اهالی جام در این هنگان به کوه بزد پناهنده شدند.

گویا حکمرانان مغول تحت تاثیر عظمت و مقام عرفانی شیخ و اعقاب وی از ویران نمودن جام منصرف می گردند.

دراین باره آمده است: چون لشکر مغول از آب جیحون گذشت و امدن ایشان جزم شد، مردمان روی به کوه بزد نهادند، شیخ شهاب الدین فزند ذکور شیخ احمد جام در حیات بود ...

چون لشکر مغول به معدآباد رسید، مسلمانان به زیارت شیخ الاسلام شهاب الدین آمدند و اکرام بسیار نمودند و معدآباد را ضیافت کردند از آن لشکر ضرر نرسید.

این بطوطه در اواسط سده هفتم هجری جام را دیده و از ان به عنوان شهری متوسط و زیبا یاد می کند که باغها و اشجار فراوانی داشته و حریر آن زبانزد خاص و عام است،یاقوت حموی نیز مقارن با نیمه اول سده هفتم هجری جام را از توابع نیشابور و بوزجان را قصبه آن معرفی کرده است.

پس از روی کار آمدن «منگوقاآن» ناحیه جام جزء مناطقی بود که به «ملک شمس الدین کرت» «643-676» ه.ق .واگذار گردید و بدین نحو تاریخ منطقه تربت جام و مناطق همجوار آت در سده هفتم هجری با سلسله آل کرت عجین گشت.

در سال 717 ه.ق «یسور» شاهزادهجغنایی در جام به خدمت الاسلام خواجه شهاب الدین رفت، تربت مظهر شیخ احمد را زیارت کرد و چون از شهاب الدین نافرمانی دید پس از تصرف حواشی جام، در تصرف حصارهای شهر «جام» ناکام ماند.

ارادت «تیمور لنگ» به عرفاً و متصوفه سبب گردید، وی در سال 782 ه.ق به زیارت مزار پیر جم بشتابد.

پس از تیمور شاهرخ بر مسند حکومت تکیه نمود و در سال 809 ه.ق به زیارت مقبره شیخ احمد امد و «جلال الدین فیروز شاه» از امرای وی مدرسه و مسجد جامعی بر سر مزارش بنا نمود.

در سال 935 ه.ق شاه طهماسب صفوی در حوالی تربت جام شکست تلخی بر عبدالله ازبک وارد ساخت و پس از مدتی سرخس و زورآباد را به حکومت مستقلی تبدیل نمود.

از حوادث مهم تاریخی دیگر شکست «نصیر الدین محمد همایون» پادشاه هندوستان از «شیر خان افغن» در سال 949 ه.ق و رهسپار شدن به سوی ایران برای استعانت از حکومت وقت بود.

این پادشاه که از سوی شاه طهماسب صفوی مورد توجه قرار کرفت، پس از زیارت مرقد شیخ جام بر محجر سنگی پیرامون مزار با مرکب دو بیت به تاریخ 951 ه.ق نگاشت «این قطعه از محجر سنگی امروز در بنای گنبد خانه نگهداری می شود».

شاه صفوی در دوران حکومت توسعه طلبانه خود در خراسان با تدابیری خاص، مالیات هفت جماعت از مردم جام را تخفیف دا که این فرمان در سال 1046 ه.ق صادر گردید.

این کتیبه پیش از این در ایوان بنای مزار شاه قاسم انوار نصب بوده و سپس برای نگهداری بیشتر به رباط جام منتقل گردیده است.

در دوران قاجار بخصوص دوره حکومت ناصری «جام» به عنوان سپری در برابر متجاوزین مرزهای شرقی چون اقوام تاتار، ازبک و ترکمن محسوب می شد.

شهرستان تربت جام موقعیت جغرافیایی سرآغاز شناخت جغرافیایی شهر،ارزیابی موقعیتی است که شهر در محدوده ی جغرافیایی محلی و ناحیه ای می تواند داشته باشد.بر همین اساس شهرستان تربت جام در شمال شرقی کشور ایران،شرق استان خراسان و در مسیر جاده ی آسیایی ایران –افغانستان (بین 60 تا 631) طول شرقی و 34 57 تا 362 عرض شمالی واقع گردیده است.

حدود آن از شرق به رودخانه ی هریر رود (موز ایران وافغانستان – ترکمنستان) از جنوب به شهرستان تایباد و از مغرب به شهرستان تربت حیدریه و از شمال به شهرستان سرخس و از شمال غرب به مشهد ختم می شود.

دهانه ی ذوالفقار محل تلاقی مرز های ایران و افغانستان و ترکمنستان در شرق شهرستان قرار دارد .

مرکز این شهرستان شهر تربت جام است که دارای مختصات جغرافیایی 6039 طول و 3514 عرض جغرافیایی در دهستان میان جام و در فاصله ی 165 کیلومتری شهر مشهد و 966 کیلومتری تهران قرار دارد.

وسعت شکل جغرافیایی شهرستان باعث گردیده که جهات جغرافیایی آن زیاد با هم تفاوت نداشته باشد به گونه ای که فاصله ی شمالی ترین تا جنوبی ترین نقطه 6/166 کیلومتر و شرقی ترین تاغربی ترین نقطه 83/110 کیلومتر است.

وسعت شهرستان بالغ بر 8879 کیلومتر یعنی یک سی و پنجم مساحت خراسان (هرسه خراسان فعلی) را به خود اختصاص داده است.

ودر بین شهرستان ها دارای رتبه 12 در استان می باشد.

مرکز این شهرستان وسعتی بالغ بر 1100 هکتار را داراست.

ناهمواری ها سهم عمده ای از وسعت شهرستان را ناهمواری ها در بر گرفته به طوری که کوه های بالای 2000 (دو هزار) متر در سطح منطقه زیاد است.

از مهم ترین ارتفاعات منطقه می توان کوه شاه نشین در مناطق شمالی با بلندترین ارتفاع ( 2117 متر) و کوه دال ، شاهانهتالک،ناگهانیه گله کوه، کوه سفید ، چای سبز، ککی کوه، یخک، میزامیر، کوه سنگ را نام برد.

در مناطق جنوبی می توان از کوه های بزد با ارتفاع 2812 متر کلیداق با 2942 متر و تک فرخنه و کوه میان جام که تقریبا در فاصله ی 30 کیلومتری شهر قرار دارند نام برد.

جلگه ی جامرود که در حدود 30 تا 60 کیلومتر عرض و 130 کیلومتر طول دارد در بین ارتفاعات شمالی و جنوبی بخش مرکزی قرار گرفته و ارتفاع آن در نواحی شمالی منحنی میزان 1000( هزار ) متر را دور می زند.ودر منطقه ی مرز به طرف شمال و جنوب مسیر آن تغییر یافته و خطوط 700 الی 800 متر منطقه را در بر می گیرد، این دشت محل اصلی کشت غلات محسوب گشته و علاوه بر آب های زیر زمینی ، رودخانه های جامرود ،قلندر آباد ، بردود فریمان و تیمنک آن را آبیاری می کنند.

دشت زور آباد دشتی نسبتا کم ارتفاع در مجاورت دو رودخانه هریرود و کشف رود قرار دارد ، از جمله ارتفاعات شمالی آن می توان از مزدوران و بزنگان نام برد و از دیگر ارتفاعات می توان از گرماب ، خواجه حسام و ابراهیم خانی نام برد .

پل خاتون محل تلاقی هریرود و کشف رود نیز در امتداد مزدوران در محل تلاقی مرز سه کشور قرار دارد.

آب و هوا زمستان های سرد و تابستان های گرم و خشک و بارندگی منطقه ،تربت جام را دارای آب و هوای نیمه بیابانی نموده است.

تغییرات درجه حرارت معادل 4/14 و در ماه های مختلف متفاوت بوده ودر ایستگاه سینوپتیک تربت جام گرم ترین ماه های سال تیر ومرداد و سرد ترین ماه ها دی و بهمن به ترتیب با معدل حرارت 7/26 ، 8/25 ، 2/3 ، 5/4 درجه سانتی گراد به ثبت رسیده است.

متوسط سالیانه درجه حرارت رقعی معادل 4/14 درجه سانتی گراد را نشان می دهد بیشترین روزهای یخبندان مربوط به ماه دی بوده و به طور میانگین 103 تا 91 روز می باشد.

میانگین بارندگی بین 108 تا 210 میلیمتر بوده و حداقل و حد اکثر نم نسبی بین 2/71 و 2/32 درصد می باشد.

بیشترین ساعات آفتابی مربوط به تیرماه است و همچنین میانگین حداکثر سرعت باد نیز مربوط به همین ماه می باشد.

بادهای محلی که تربت جام را تحت تاثیر قرار می دهند عبارتند از : باد 120 روزه که از جانب شمال می وزد.

باد فرح از ناحیه فراه افغانستان در اسفند تا اوایل تابستان ، باد سیاه در فصل زمستان از سیاه کوه افغانستان ، می وزند و باد میزان در تابستان و اوایل پاییز که در رسیدن میوه ها مؤثر است.

منابع آب سطح کل حوضه آبریز شهرستان 1700 کیلومتر مربع است .

وضعیت سفره های آب به علت شرایط مختلف زمین شناسی و لایه بندی ضخامتی متفاوت دارد.

ضخامت متوسط آبرفت 140 متر است عمق سطح آب در نواحی فریمان به 200 متر و به طرف شهر به 43 متر و همچنین بالعکس به طرف مرز بالا می رود .

املاح آب از ارتفاعات به سمت مرکز دشت افزایش می یابد .

سطح آب منطقه دارای نوسان بوده و سالانه 25/1 تا 1 متر افت داشته است تربت جام دارای 913 حلقه چاه عمیق و نیمه عمیق بوده و متوسط آبدهی چاه ها در حوضه 26 لیتر در ثانیه است.

قنات قدیمی ترین راه استحصال آب بوده است که در حال حاضر فقط یک سوم از قنوات کوهپایه ای باقی مانده و 132 رشته قنات خشکیده است.

از نقطه نظر آب های سطحی از جمله رودخانه های این شهرستان می توان به نام های ذیل اشاره کرد: رودخانه ی جامرود به عنوان زه کش اصلی منطقه بوده که از ارتفاعات فریمان سرچشمه گرفته و با حجم آب سالیانه 18 میلیون متر مکعب سرانجام در محل ایستگاه دوآب به هریرود می پیوندد.

سایر رودها عبارتند از : قلندر آباد با حجم سالانه 13 میلیون متر مکعب ، بردو با 20/30 میلیون متر مکعب ، تیمنک با 4/10 میلیون متر مکعب ، فریمان با 43 میلیون متر مکعب آب در سال .

آب آشامیدنی مناطق شهری تربت جام فاقد تصفیه خانه مکانیکی بوده و از طریق کلر بهداشتی می شود ، فاضلاب از طریق چاه های تخلیه با میانگین عمق های 3 تا 10 متر دفع شده و زهکش اصلی شهر تربت جام کال رضا آباد و کال اسماعیل آباد است.

منابع آب آشامیدنی توجه بیشتر مسئولین را بخصوص از نظر کیفیت می طلبد.

از جمله رودخانه های منطقه ی صالح آباد می توان از رودخانه ی هریرود با حجم دبی سالانه 32 متر مکعب در ثانیه و رودخانه ی قریه ی استای بالا ، رودخانه ی قریه ی کنده سوخته و رودخانه ی گلار و گلارچه نام برد.

ویژگی های جمعیتی شهرستان تربت جام در سال 1365 با 217308نفر در سال 1370 با 259643 نفر و در سال 1375 با 210349 نفر جمعیت به ترتیب نرخ رشدی معادل 1/2 و 19/1 را دارا بوده که در سال های 75-70 نرخ رشد کمتر شده است که این مسئله در بازگشت افاغنه به وطنشان و کنترل موالید ریشه دارد.

جمعیت مناطق شهری که در سال 1370 رقمی معادل 56/23 را نشان می دهد در سال 1375 رقم آن به 3/35 درصد رسیده است و این نشان دهنده ی رشد جمعیت شهری در روند مهاجرت روستائیان به شهر بوده و متاسفانه پدیده ی مهاجر فرستی از روستا به شهر را تایید می نماید.

بررسی های آماری طی سال های 1365 و 1375 در سنین 15 تا 65 سال نشانگر افت نسبت جنسی به خصوص در مناطق روستایی و مؤید مهاجرت جوانان و افراد جویای کار به شهرهاست.

متوسط خانوار درکل شهرستان تربت جام 3/5 در شهر تربت جام 4/5 ودر مناطق روستایی 3/5 می باشد.

با توجه به آمار شهر تربت جام بزرگترین محل سکونت و تمرکز جمعیت شهرستان است و تقریباً 32 درصد از کل جمعیت شهرستان در آن زندگی می کنند.

تراکم نسبی در کل شهرستان از 5/12 نفر در کیلومتر مربع در سال 1355 به 29 نفر در سال 1373 رسیده است .

هرم سنی از هرم سنی قاره ی آسیا و کشور ایران تبعیت کرده و در آن سه شاخص امید به زندگی ، موالید زیاد و جوانی جمعیت دیده می شود به طوری که تقریباً دوسوم جمعیت در سنین زیر 20 سال زندگی می کنند.

تربت جام در طی دهه های قبل جزو شهرهای "مهاجر پذیر بحران زده " نامگذاری شده است که در سال 1365 ، 40 درصد جمعیت شهر را اتباع افغانی تشکیل می دادند که بیشتر سنین 60-30 را در بر گرفته است.

از طرفی تربت جام شهری مهاجرخیز است که مهم ترین عامل این مهاجرت عدم جذب جوانان بومی در شغل های اداری و روی آوردن آن ها به شغل های کاذب در شهرهای بزرگ است.

دلیل این ادعا آمار ذیل است که در سال 1365 از 742 روستا ، 417 روستا دارای سکنه بوده ودر حالی که در سال 1372 از 421 روستا 225 روستا دارای جمعیت ساکن بوده است.

موقعیت و حدود شهرستان تربت جام: شهرستان تربت جام واقع بر گستره جغرافیایی شرق خراسان قرار گرفته است.

مساحت تقریبی این شهرستان 8184 کیلومتر مربع و ارتفاع آن از سطح دریا بطور متوسط 928 متر است .

محصولات عمده کشاورزی این ناحیه را بیشتر گندم، چغندر قند، جو ، پنبه، خربزه،غلات،زیره و انواع میوه تشکیل می دهد.

تربت جام در بستر تاریخ: این ناحیه در تمامی ادوار همواره از رونق و اهمیت خاصی برخوردار بوده است.همچنین براساس مطالعات باستان شناسی در کرانه های «جام رود» زیستگاههای انسانی مهم از دوران ما قبل تاریخ در آن شناسایی شده است در طی دوران تاریخی نیز این منطقه شاهد جنگلها و تهاجمات بیشماری بوده است.

جام تا قرن هفتم هجری یکی از توابع شهر نیشابور بزرگ قدیم بوده است .حاکم نشین جام در سابق الایام پوژگان( پوچگان ، بوزگان ، بوزجان) نام داشته وظاهرا اوج رونق جام به مرکزیت آن قرن چهارم هجری بوده تا جائی که یکصد و هشتاد دهکده داشته است.

جام که در سده های نخستین هجری بصورت زام در متون کهن وارد شده است به سال 28 یا29 هجری.قمری به تصرف سپاه اسلام درآمد .

از رویدادهای بسیار مهم این ناحیه در سده های پنجم و ششم هجری قمری عزیمت شیخ احمد به(معد آباد)بود.

مقارن با حملات مغول جام نیز به تصرف آنها درآمد.

پس ازآن ناحیه جام دستخدش حوادث تاریخی گردید.و به حرمت مدفن او بود که این شهر پذیرای مریدان و شیفتگانش گردید.

شرح زندگانی شیخ الاسلام احمد جامی: احمد در محرم الحرام 440 هجری.ق در قریه نامق تر شیز(کاشمر فعلی) در خانواده های زراعت پیشر پای به عرصه حیات نهاد.نام پدرش ابوالحسن و کنیه اش « ابونصر » بود به رغم عدم آگاهی از دوران کودکی وی،احمد در داستان زندگانی خویش شخصیتی است که بعد از سپری شدن بیست و دو بهار از عمرش در میان دوستان،به مدد با رقه ای الهی پای دروادی تقوی نهاده و برای تصفیه نفس دوازده سال درکوه نامق و 6 سال در کوه بزد به خلوت می نشیند و از چشمه پر فیض راهبر و پیر خرد(بو طاهر کرد)سیراب میگردد پس از آن مسجد خانه نور را بنا میکند.

پس از آن به اقصی نقاط هجرت آغاز کرد و به ارشاد عام و خاص پرداخت.در حدود دروازه معدآباد خانقاهی برای موعظه و تدریس مریدانش برپا کرد.

وی پس از بازگشت از آخرین سفر حج در سال 536 هجری قمری در خانقاه خویش چشم از جهان فرو بست و در نزدیکی همان مکان روی در نقاب خاک کشید .

مشهود است که وی تحصبل ظاهر نکرده امادر طول زندگانی دست نگاشته هایی را مانند انس التائبین، سراح السائرین، روضه المذنبین، بحارالحقیقه، کنوزالحکمه، رساله سمرقندیه و… از خود برجای گذاشت.

چگونگی شکل گیری شهر جام و مجموعه معماری مزار: تربت جام از نمونه شهرهایی است که پیدایش آن به رغم تاثیر پذیری از وضعیت اقلیمی ، فراز و نشیب های تاریخی و رخدادهای گوناگون سیاسی به برکت وجود شیخ الاسلام احمد از روستایی به شهر ساده تبدیل گردید.

شهر جام در آن روزگار به وسعت شهرستان تربت جام فعلی بوده و ((معدآباد)) در دوران زندگانی وی به صورت دهی بوده است.

در نزدیکی ((زام)) با جام که بعدها بر اثر وجود شیخ احمد و نفوذ بازماندگانش ،تردد زائران ، مریدان و ارادتمندان وی هر روز بر اهمیت آن افزوده گشت و به تدریج جای شهر اصلی جام را گرفت اما اهمیت واقعی (( معدآباد)) زمانی به اوج خود رسید که شیخ درآن مکان خانقاهی برای خود و مریدانش بنا نهاد.

علاوه بر آن حکمرانان نیز از جمله طبقاتی بوده که هم در دوران زندگانی شیخ احمد و همچنین پس از وفات وی برای زیارت مزارش بدین سو می آمدند بنابراین با نظر ارادات هر کدام در آن جایگاه بناهایی از خود به یادگار گذاشتند.

مزار شیخ الاسلام احمد جامی: مرقد منور حضرت شیخ الاسلام احمد جامی نزدیک به ایوان در فضای باز محوطه قرار دارد و درخت پسته کهنسال خودرو نیز سایه شاخه های پراکنده خود را بر مزار وی افکنده است.

محجری از سنگ مرمر پیرامون این قسمت را محصور نموده و دو سنگ افراشته بر بالای سر و پائین قبر حاوی اشعاری به قلم نستعلیق درباره شخصیت عرفانی احمد جامی نصب می باشد .

بانی این سنگ افراشته((محمد خان هزاره)) بدرالسلطنه هرات بوده است که تاریخ آنها 1300 (ه.ق) است.

رباط جام: رباط جام درسمت جنوبی خیابان شادروان دکتر کوثری شهر تربت جام واقع است که این رباط یک بنای چهار ایوانی است که در حال حاضر ورودی آن به سمت شمال باز میشود.

ولی در اصل در سمت غرب رباط جام بوده است که بقایای به جا مانده از ایوان ورودی آن و هشتی حکایتگر این مدعا می باشد.

این بنا در نمای بیرونی دارای دو برج در گوشه های شمال شرقی و جنوب شرق می باشد .

فضاهای داخلی بنا مشتمل بر ایوانها و ایوانچه ها که هر یک به حجره ای منتهی میگردد.

در پشت حجره های ضلع شمالی،جنوبی و غربی سالن های طویلی ایجاد گردیده که نقش مال بند یانگهداری چهارپایان را داشته است.

مسجد و مقبره خواجه عزیزا… : در انتهای خیابان کشتارگاه به فاصله حدود 300متری مجموعه معماری آرامگاه شیخ احمد جام یک مجموعه معماری زیبای دیگر از دوران تیموری بر جای مانده است که شامل آرامگاه و مسجد میباشد،آرامگاه دارای نقشه مربع است و ورودی آن از انتهای ایوان به درون باز می شود.این بنای ساده و بی پیرایه عاری از تزئینات است .

آرامگاه قاسم انوار: در جنوب روستای لنگر به فاصله حدود 25 کیلومتری شمال غربی تربت جام یکی از بناهای معتبر و قابل توجه شهرستان قرار دارد که به آرامگاه « سید معین الدین قاسم انواری » عارف و شاعر قرن هشتم و نهم هجری معروف است این بنای آجری در عین سادگی از عظمت و شکوه خاصی برخوردار است نقشه آن مستطیل و فضاهای آن مشتمل بر یک ایوان بلند،یک خانقاه و یک گنبد خانه با پوشش رفیع است.

رباط سمنگان: رباط سمنگان از جمله کاروانسراهای سر پوشیده است که بر کنار راه قدیم سنگ بست به هرات قرار داشته و اکنون در میانه روستای سمنگان به فاصله54 کیلو متری شمال شهر تربت جام واقع است نقشه این رباط مستطیل بطول 60/48 وبه عرض 70/38 متر است.

مصالح ساختمانی آن آجر و گچ است.

بر چهار گوشه رباط چهار برج استوانه ای ایجاد شده که در واقع پشتیبان دیوارها بوده است فضای داخل رباط مجموعه ای از تاقها و چشمه تاقهاست این بنا اگر چه بسیار اساسی و محکم ساخته شده اما فاقد شاه نشینی یا اتاق یا تزیینات است فقط بر دو طرف ایوان ورودی دو کتیبه معقلی نوشته شده نمای زیبایی به بنا داده است.بر روی جرز سمت راست کلمه علی و بر جرز سمت چپ کلمه محمد نوشته شده و هر دو در مرکز به یک صلیب شکسته منتهی گردیده است.

مقبره میر غیات الدین: در میانه گورستان قدیمی روستای بزد و به فاصله حدود یک کیلومتری روستا و 19 کیلومتری جنوب تربت جام بنای آجری معتبری وجود دارد که به مقبره میر غیات الدین معروف است.این بنا که از نظر نقشه با مزار ابابکر تایبادی در تایباد قابل مقایسه است.

میر غیات الدین محمد ولد مرحوم سلطان محمود و تاریخ وفات آن مرحوم چنین است « الف سبعین و سبعه 1077 » در دوره های بعد نیز تغییرات و تعمیراتی در آن صورت گرفته است.

مسجد نور: در حدود 3کیلومتری جنوب روستای بزدبنای کوچکی با دیوارهای سنگی وگلی مشاهده می شودکه به مسجد نور شهرت این مسجد اگر چه ارزش معماری چندانی ندارد امابه دلیل انتساب آن به شیخ احمد جامی از اهمیت و اعتبار خاصی برخوردار است و همواره توجه و عنایت پیروان مسلک شیخ را همراه داشته است.

مزار خواجه حسام در حدود 18 کیلومتری شمال شرقی صالح آباد در 3کیلومتری پاسگاه مرزی خواجه حسام بقایای یک بنای آجری دیده میشود که به مزار خواجه حسام معروف است این مزار هم اکنون توده سنگی در میان بقایای اندک دیواری آجری پیش نیست اما از شواهد چنین به نظر میرسد که گذشته بنایی قابل ملاحظه و مورد توجه مردم بوده است.

منابع: سایت اطلاع رسانی آفتاب www.aftab.ir سایت اطلاع رسانی دانشنامه رشد www.daneshnameh.roshd .ir سایت اطلاع رسانی تبیان www.tebyan.net حمامها، آب انبارها و قلعه هاحمامها، آب انبارها و قلعه هاآب انبار لنگر : این بنا در فاصله دویست متری غرب مزار شاه قاسم انوار ،‌واقع در روستای لنگر و 24 کیلومتری غرب تربت جام ، قرار گرفته و ظاهراً همزمان با بنای آرامگاه در دوره تیموری ساخته شده است .

آب انبار لنگر بنای آجری بزرگی به عرض 18 و طول 24 و عمق آبگیر 6 متر است .

ارتفاع پوشش گنبدی آن انبار از کف زمین نیز به 9 متر می‌رسد.

این منبع حدود 132 متر مساحت دارد و تقریباً 2000 متر مکعب آب را در خود جای می‌دهد.

در جانب شمالی و جنوبی بنا دو غرفه آجری ساخته شده که در یکی از آنها پلکان آجری برای دسترس به آب قرار دارد .

پله‌ها در عمق منبع و داخل آب ادامه پیدا می‌کند تا هر قدر سطح آب پایین رود ، بتوان به آن دست یافت .

غرفه دیگری که کوچکتر و تقریباً قرینه غرفه پلکان دار است ،‌برای استحکام پشت بند پوشش بنا ، ساخته شده است.

احتمال دارد این بنا از ساخته‌های امیرعلی شیرنوایی ، وزیر دانشمند و خیر سلطان حسین بایقرا باشد.

آب انبار تربت شیخ جام : این بنا مقابل در ورودی باغ و متصل به صحن شمالی مرقد شیخ جام واقع شده است .

بنای اولیه آب انبار در سال 1010 هـ.ق.

توسط «فیروزبن حسین» نامی ساخته شده و در دوره ناصرالدین شاه (1270 هـ.ق.) تعمیر و بازسازی شده است .

(نقشه ش 110 پایین) بنا با مصالح آجر و ساروج و گل ساخته شده و دارای طرحی مستطیل شکل با درگاهی در میانه هر ضلع و پوششی گنبدی است.

قلعه گبری : این قلعه بر فراز کوهی در 1 کیلومتری روستای قلعه گبری ، در جنوب باختری پل خاتون قرار دارد .

این دژ بایستی از دژهای اسماعیلیه باشد .

قلعه شامل تأسیسات زیست دراز مدت،‌ مانند حوض ساروجی یا سنگی و ...نیست و تنها نیاز فوری و روزمره ساکنانش را برآورده می‌کرده است.

قلعه گوش لاغر : در بیرون روستای گوش لاغر ، بر سر راه مشهد ـ صالح آباد و در 11 کیلومتری شمال باختر آن ، بر روی یک تپه سنگی قرار دارد.

از این قلعه یک محوطه مستطیل شکل 150 * 100 با یک برج خراب به بلندی حدود 5 متر دیده می‌شود.

سفال‌های لعابدار ، با نقش‌های کنده زیر لعاب، که در این قلعه دیده شده، دیرینگی قلعه را به سده‌های نخستین اسلامی می‌رساند، یعنی به حدود 1000 سال پیش و سده‌های سوم و چهارم هجری قمری.

قلعه زورآباد : قلعه زورآباد در کنار صالح آباد قرار دارد.

این دژ از خشت و گل ساخته شده است .

حصار خاوری ویران شده،‌ ولی حصار باختری پابرجاست، در هر گوشه حصار ، برجی دو سه طبقه ساخته شده است.

قلعه استادی: در روستای استاد، در 86 کیلومتری شهر تربت جام و 23 کیلومتری جنت آباد و به فاصله چند کیلومتری باختر هریرود قرار دارد.

امروز از آبادی استاد یا استای اثر برجسته‌ای دیده نمی‌شود ‌ ولی در آن محل بر فراز کوهی، قلعه‌ای نظامی و نیمه ویران و شاید از دوران صفوی وجد دارد.

در پایین دست قلعه ‌بازمانده آبادی‌های دیگری دیده می‌شود، با سفال‌هایی از دوره سلجوقی و تیموری.آب انبار لنگر : این بنا در فاصله دویست متری غرب مزار شاه قاسم انوار ،‌واقع در روستای لنگر و 24 کیلومتری غرب تربت جام ، قرار گرفته و ظاهراً همزمان با بنای آرامگاه در دوره تیموری ساخته شده است .

در پایین دست قلعه ‌بازمانده آبادی‌های دیگری دیده می‌شود، با سفال‌هایی از دوره سلجوقی و تیموری.