گسلها عبارت از شکستگیهایی هستند که در آنها ، سنگهای طرفین صفر شکستگی ، به موازات این صفحه لغزش پیدا میکنند و به کمک همین مشخصه ، میتوان آنها را از درزهها تشخیص داد.
لغزش گسلها در انواع مختلف متفاوت است.
از چند میلیمتر تا چندین کیلومتر تغییر میکند.
در بعضی موارد ، یک گسله به صورت مجزا دیده میشود ولی در پارهای حالات ، چندین گسله موازی و نزدیک به هم دیده میشوند که به نام منطقه گسله نامیده میشوند.
گاهی نیز بدون این که یک شکستگی مشخص در سنگها دیده شود، سنگها نسبت به هم تغییر مکان مییابند که منطقه بین آنها ، به نام منطقه برش موسوم است.
● مشخصههای گسلهها
مهمترین مشخصههای گسلهها به شرح زیر است:
▪ امتداد گسل :
از آنجا که در بسیاری حالات ، صفحه گسل یک سطح مستوی و یا حداقل در منطقه مورد مطالعه ، به حالت مستوی است، لذا شیب و امتداد صفحه گسل را همانند شیب و امتداد طبقات اندازه گیری مینمایند.
در حالت کلی ، امتداد گسل ، امتداد یک خط افقی در سطح گسل است، که مقدار آن نسبت به شمال بیان میشود.
▪ شیب گسل :
زاویه بین سطح افق و سطح گسل را شیب گسل مینامند.
در این رابط متمم زاویه شیب به نام هید ( Hade از زاویه بین) تعریف میشود.
▪ زاویه ریک یا پیچ:
این زاویه عبارتست از زاویه بین خطی که اثر حرکت گسل را در روی صفحه آن نشان میدهد با خط افقی که در صفحه گسل قرار دارد.
▪ زاویه میل :
زاویه بین خط موجود در صفحه گسل با صفحه افقی را زاویه میل نامند.
)▪ کمر بالا و کمر پایین ( فرا دیواره و فرو دیواره :
قطعه روی سطح گسل را کمر بالا و قطعه زیر آن را کمر پایین مینامند.
این اصطلاحات در مورد گسلهای قائم صادق نیست، چون در این حالت بالا و پایین سطح گسل مفهومی ندارد.
● تقسیمبندی گسلها
گسلها را بر اساس اصول مختلف طبقهبندی میکنند که از آن جمله میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
۱) طبقهبندی بر اساس شیب صفحه گسل :
▪ گسل پرشیب :
در این نوع گسل شیب صفحه گسل ، بین ۳۰ تا ۸۰ درجه میباشد.
▪ گسل کم شیب :
در صورتیکه شیب صفحه گسل از ۳۰ درجه کمتر باشد، گسل را کم شیب مینامند.
▪ گسل عمودی :
اگر شیب صفحه گسل بیشتر از ۸۰ درجه باشد، گسل را عمودی مینامند.
۲) طبقهبندی زایشی گسلها :
اساس این طبقهبندی ، نوع حرکت نسبی در امتداد گسلها است که خود ناشی از نحوه تشکیل و مکانیسم توسعه گسل است.
بر همین اساس ، گسلهای زیر در این رده قرار میگیرند.
▪ گسل نرمال یا عادی :
به این نوع گسل ، گسل مستقیم یا وزنی نیز میگویند که در آن کمر بالا نسبت به کمر پایین به طرف پایین حرکت کرده است.
این گسلها بر اساس حالت گسل نسبت به چینهبندی به انواع زیر تقسیم میشوند:
گسل مطابق :
در این حالت شیب سطح گسل در جهت شیب طبقات است.
گسل نامطابق :
در این حالت شیب سطح گسل در خلاف جهت شیب طبقات است.
گسل معکوس :
گسل معکوس ، گسلی است که در آن کمر بالا به طرف بالا حرکت کرده باشد.
در حالت کلی شیب گسل بیشتر از ۴۵ درجه است.
گسل معکوس به دو حالت زیر دیده میشود:
راندگی ( سوارشدگی ) :
به گسل معکوسی که شیب آن کمتر از ۴۵ درجه باشد، راندگی گویند.
این گسل به نام گسل زیر رانده نیز معروف است.
رو راندگی :
گسل رو رانده ، گسل معکوسی است که زاویه شیب آن کمتر از ۱۰ درجه و لغزش کلی آن زیاد باشد.
گسلها را بر اساس اصول مختلف طبقهبندی میکنند که از آن جمله میتوان به موارد زیر اشاره کرد: ۱) طبقهبندی بر اساس شیب صفحه گسل : ▪ گسل پرشیب : در این نوع گسل شیب صفحه گسل ، بین ۳۰ تا ۸۰ درجه میباشد.
▪ گسل کم شیب : در صورتیکه شیب صفحه گسل از ۳۰ درجه کمتر باشد، گسل را کم شیب مینامند.
▪ گسل عمودی : اگر شیب صفحه گسل بیشتر از ۸۰ درجه باشد، گسل را عمودی مینامند.
۲) طبقهبندی زایشی گسلها : اساس این طبقهبندی ، نوع حرکت نسبی در امتداد گسلها است که خود ناشی از نحوه تشکیل و مکانیسم توسعه گسل است.
بر همین اساس ، گسلهای زیر در این رده قرار میگیرند.
▪ گسل نرمال یا عادی : به این نوع گسل ، گسل مستقیم یا وزنی نیز میگویند که در آن کمر بالا نسبت به کمر پایین به طرف پایین حرکت کرده است.
این گسلها بر اساس حالت گسل نسبت به چینهبندی به انواع زیر تقسیم میشوند: ـ گسل مطابق : در این حالت شیب سطح گسل در جهت شیب طبقات است.
گسل نامطابق : در این حالت شیب سطح گسل در خلاف جهت شیب طبقات است.
ـ گسل معکوس : گسل معکوس ، گسلی است که در آن کمر بالا به طرف بالا حرکت کرده باشد.
گسل معکوس به دو حالت زیر دیده میشود: ـ راندگی ( سوارشدگی ) : به گسل معکوسی که شیب آن کمتر از ۴۵ درجه باشد، راندگی گویند.
ـ رو راندگی : گسل رو رانده ، گسل معکوسی است که زاویه شیب آن کمتر از ۱۰ درجه و لغزش کلی آن زیاد باشد.
ـ گسل امتداد لغز : در این گسلها جابجایی کلی ( لغزش کلی ) به موازات امتداد گسل است، یعنی لغزش امتدادی غالب بر لغزش شیبی است.
۳) طبقهبندی بر اساس حالت گسل نسبت به چینهبندی : ▪ گسل چینه‌ای : در این حالت سطح گسل موازی سطح چینهبندی است.
▪ گسل مطابق و نامطابق : بر حسب اینکه شیب گسلها در جهت یا خلاف جهت شیب طبقات باشد، گسل مطابق یا نا مطابق مطرح است.
۴) طبقهبندی بر اساس وضعیت گسل نسبت به طبقات اطراف : وضعیت گسل نسبت به طبقات مجاور اساس این طبقهبندی را تشکیل میدهد و در آن گسلها به انواع زیر تقسیم میشوند: ▪ گسل امتدادی : گسلی است که امتداد آن موازی یا تقریبا موازی امتداد لایه‌بندی است.
▪ گسل مورب : گسلی است که امتداد آن موازی یا تقریبا موازی امتداد لایه‌بندی است.
▪ گسل طولی : در گسل طولی امتداد گسل با امتداد لایه‌بندی هم جهت است.
▪ گسل عرضی : چنانچه امتداد گسل بر امتداد لایه بندی یا ساختهای زمینشناسی ناحیه عمود یا تقریبا عمود باشد، گسل را عرضی مینامند.
▪ گسل شیبی : در گسل شیبی ، امتداد گسل موازی یا تقریبا موازی جهت شیب لایه‌بندی و یا سیستوزیسته سنگهای اطراف است.
▪ گسل چرخشی : نوعی گسل است که در آن یک یا هر دو قطعه گسل حول یک محور که عمود بر سطح گسل است، دوران نموده است.
۵) طبقهبندی گسلها بر اساس طرح آنها: در این روش گسلها را بر مبنای وضعیت آنها نسبت به یکدیگر طبقهبندی مینمایند، این تقسیمبندی، شامل انواع زیر میشود: ▪ گسلهای موازی : این گسلها دارای شیب و امتداد یکسان یا تقریبا یکسان بوده و با یکدیگر موازیند.
▪ گسلهای شعاعی: این گسلها تقریبا همگی از یک نقطه منشعب میشوند.
این گسلها معمولا بر روی گنبدها تشکیل میشوند.
▪ گسل پر مانند : از به هم پیوستن گسلهای فرعی به اصلی، منظره پر یا شاخه مانند ایجاد میشود.
▪ گسلهای محیطی : طرح این گسلها به صورت دایره یا قوسی از دایره است.
▪ گسلهای پوششی : به گسلهایی اطلاق میشود که حالت پله‌ای دارند و یکدیگر را می‌پوشانند.
● نشانه‌های شناسایی گسلها نشانه‌های شناساسی گسلها را میتوان به دو گروه نشانه‌های خارجی و نشانه‌های داخلی تقسیم کرد: ▪ نشانه‌های خارجی تشخیص گسلها : عملکرد گسلها بر روی زمین باعث جابجایی ، قطعه ، تکرار لایه‌ها و یا ساختهای دیگر زمین شناسی میشود، نشانه‌هایی که در این گروه جای میگیرند، شامل موارد زیر است: ۱) خطواره‌ها ( انتظامهای خطی ): وجود هر نوع شکل خطی طویل و غیر عادی در سطح زمین ، خطواره‌ها نشانه‌ای لازم ولی غیر کافی برای یک گسل‌اند، زیرا خطواره‌ها ممکن است به دلیل وجود درز، دایک، لایه‌بندی یا تورق نیز ایجاد شوند.
۲) پرتگاه: وجود پرتگاههای پر شیب و طویل با سطحی نسبتا صاف.
۳) جابجایی : جابجایی رشته ارتفاعات یا رودخانه‌ها یا دیگر اشکال ژئومورفولوژیکی.
۴) قطع شدگی : قطع و محو شدن ناگهانی ارتفاعات یا برجستگی‌ها.
۵) رودهای جوان شده : بر اثر کج شدن زمین ، جهت جریان در رودها و آبراهه‌ها معکوس شده است.
۶) آبگیرهای فرونشینی : امتداد طی دریاچه‌ها ، برکه‌ها ، چشمه‌ها و رطوبت زمین و تغییرات خطی در پوشش گیاهی.
● تغییر ناگهانی رخساره‌های رسوبی : در بعضی موارد ، قرار گرفتن غیر عادی لایه‌ها در کنار هم و یا وجود سنگهایی که از نظر رخساره رسوبی در شرایط یکسانی تشکیل نمی‌شوند، دلیلی بر عملکرد گسل است.
▪ فرازمین و فروزمین : وجد دره‌های ناشی از پایین افتادگی و برجستگی‌های ناشی از بالا زدگی سنگهای واقع در بین چند گسل.
▪ کشیدگی طبقات : به هنگام تشکیل گسل ، به علت اصطکاک سنگها ، طبقات طرفین سطح گسل در جهات مخالف هم کشیده میشوند.
با استفاده از این کشیدگیها جهات حرکت طرفین گسل را نیز میتوان تشخیص داد.
▪ لرزه خیزی : امتداد خطی زمین لرزه‌های تاریخی یا ثبت شده.
● نشانه‌های داخلی تشخیص گسلها : نشانه‌هایی که مربوط به سطح گسل میباشد، در این گروه جای دارند و شامل موارد زیر است: ▪ آیینه گسل: )سطوح صیقلی و دارای خش لغزش ( خطوط لغزشی که ناشی از عملکرد نیروهای برشی در سنگهای ضعیف‌ترند.
▪ گوژ: مواد پودر شده و عمدتا رسی در طول گسل که از ویژگیهای سنگهای مستحکمترند.
▪ برشی شدن : وجود قطعات زاویه تا نیمه زاویه‌دار یک زمینه ریزتر در امتداد خط گسل برشها مشخصه سنگهای مستحکمترند.
▪ هوازدگی و تجزیه : هوازدگی ، تجزیه ، سیمان شدگی و تغییر رنگ خطی سنگها.
▪ سطح ایستابی : در مواردی ، گوژ رسی ، سدی نقوذناپذیر در جلو آب زیرزمینی ایجاد میکند که باعث تفاوت سطح ایستابی در دو سوی گسل میشود.
▪ میلونیت شیلی : رگه نازکی به ضخامت چند سانتی‌متر از گوژ در لایه‌ای نامقاوم مثل شیل یا رس گره در بین لایه‌های مستحکتری مثل ماسه سنگ و سنگ آهک قرار گرفته‌اند.
سیلیسی شدن و تشکیل کانیها :در بعضی موارد ممکن است در طول شکافهای حاصل از گسل ، محلولهای حاوی کانی عبور و رسوب نمایند