دانلود مقاله مسجد جامع تاریخی اصفهان

قدیمیترین بنای تاریخی اصفهان را باید مسجد جمعه یا مسجد جامع اصفهان تلقی کرد.

سیمای فعلی مسجد عمدتاً مربوط به اقدامات دوره سلجوقی است اما تعمیرات و الحاقات آن به دورانهای بعد به خصوص عصر صفویان مربوط می شود .

اما در کاوش های باستان شناسی مراحل قبل از سلجوقی هم به دست آمده که به دوران آل بویه و قرن سوم هجری باز می گردد.

در همین کاوش ها آثار قبل از اسلام نیز کشف شده است.

مسجد دارای ورودیهای متعدد است که هر یک فضای مسجد را به بخشهایی از بافت پیرامون آن مربوط می کند این ورودیها همه در یک زمان ساخته نشده اند و هر یک در مقطعی از تاریخ و در ارتباط با ساختمان درون و بیرون بنا به وجود آمده اند.

گذرها و معابری که در گرداگرد مسجد وجود دارند بیانگر ارتباط گسترده ای است که مسجد با بافت قدیم شهر دارد.مسجد جامع اصفهان با نقشه چهار ایوانی بنا شده و از آنجا که ابداعات هنری و معماری 15 قرن دوران اسلامی را در خود گرد آورده است یکی از بهترین آثاری به شمار می رود که در دنیای امروز شهرت دارد.

با توجه به منابع و مآخذ مختلف این نکته مشخص می شود که مسجد جامع در طول زمان به سبب آتش سوزی و جنگ های متعدد و نا آرامی های دوران های مختلف آسیب فراوان دیده و دوباره بازسازی و مرمت شده است.

چهار ایوان اطراف میدان مشخص کننده شیوه مسجد سازی ایرانیان است که پس از احداث آن در سایر مساجد نیز رواج یافته است.

این ایوان ها که به نامهای صفه صاحب در جنوب صفه درویش در شمال صفه استاد در مغرب صفه شاگرد در مشرق نامیده می شوند با تزئینات مقرنس سازی و کاربندی یکی از فنون بسیار جالب معماری ایران را بیان می دارد.

نمای داخلی صحن مسجد و کاشیکاری های آن مربوط به قرن نهم هجری است که احتمالاً مناره ها نیز مربوط به همین زمان می باشند .

به طورکلی بنای کنونی مسجد جامع اصفهان شامل بخشهای زیر می باشد:
- شبستان مسجد : این شبستان که بر ستون های مدور استوار است که با گچبریهای بسیار زیبا تزئین شده است.

این قسمت مربوط به عصر دیلمیان است.

- گنبد و چهل ستونهای اطراف آن که در ایوان جنوبی مسجد واقع شده و در فاصله سالهای 465 تا 485 هجری قمری بنا شده است.

این گنبد در زمان سلطنت ملکشاه سلجوقی و وزارت خواجه نظام الملک ساخته شده از نمونه های نادر ساختمان های عصر سلجوقی است.

ایوانی که در جلوی این گنبد آجری واقع شده در اوائل قرن ششم هجری بنا گردیده و سقف آن از مقرنس های درشت ترکیب شده است.

این گنبد دارای زیباترین طرحهای تزئینی ساخته شده از آجر و گچ میباشد.

- گنبدی که در بخش شمالی حیاط مسجد واقع شده و قرینه گنبد خواجه نظام الملک است در سال 481 بنا گردیده است.

احداث این گنبد را به ابوالغنائم تاج الملک یکی دیگر از وزرای عصر سلجوقی نسبت می دهند.

- ایوان معروف به صفه صاحب که در دوران سلجوقی ساخته شده و تزئینات آن مربوط به عصر قراقویونلو و صفوی است.

در این قسمت کتیبه هائی از دورانهای مختلف از جمله صفویان به چشم می خورد.

- ایوان غربی معروف به صفه استاد که در عصر سلجوقی بنا شده و در دوره صفویان با کاشیکاری تزئین شده است .

در این صفه علاوه بر خطوط ثلث و نستعلیق که به تاریخ 1112 هجری قمری و در زمان سلطنت شاه سلطان حسین کتابت شده عباراتی به خط بنائی بسیار زیبا و با امضاء محمد امین اصفهانی نوشته شده است.

با مطالعه این عبارات و دقت در خطوط بنائی این ابیات بسیار زیبا مشخص می گردد.چون نامه جرم ما به هم پیچیدند بردند و به میزان عمل سنجیدندبیش از همه کس گناه ما بود ولی ما را به محبت علی بخشیدند
رو به روی این ایوان، صفه شاگرد قرار دارد که در عصر سلجوقی بنا شده و در قرن هشتم و یازدهم هجری قمری در دوران حکومت ایلخانان و صفویه تزئیناتی به آن اضافه شده است.

این ایوان فاقد تزئینات کاشیکاری است و با مقرنس های آجری تزئین شده است.

در این ایوان سنگ مرمر یکپارچه نفیسی است که در اطراف و بالای آن لوحه ها و کتیبه هایی نوشته شده است.

در منتهی الیه ضلع شرقی مسجد جمعه صفه عمر واقع شده که کتیبه تاریخی هلال ایوان آن به سلطنت سلطان محمود آل مظفر اشاره می کند.

تاریخ این کتیبه 768 هجری قمری است و خطاط آن عزیز التقی الحافظ می باشد.

در سقف این صفه خطوط تزئینی و تاریخی به چشم می خورد که با خط بنائی عبارات مذهبی و سازنده بنا به نام مرتضی بن الحسن العباسی الزینبی نوشته شده است .

علاوه بر آن در این صفه نام استاد کاران دیگر همچون حسن کاروان کاشیکار و کوهیار الابرقوهی خطاط کتیبه محراب صفه به چشم می خورد.

- در شمال ایوان استاد شبستان کوچکی قرار دارد که زیباترین محراب گچبری مسجد را در بر دارد .

این شبستان که به مسجد الجایتو نیز معروف است دارای محرابی است که به مثابه گوهری تابناک از هنر ایرانی در جهان از شهرتی عظیم برخوردار است.

بر این محراب زیبا نام سلطان محمد خدابنده ایلخان مشهوری که قبل از تشرف به دین اسلام لقب الجایتو را داشت و بعد از مسلمان شدن خود را خدا بنده نامید و وزیر دانشمند او محمد ساوی و سال ساختمان آن یعنی 710 هجری قمری به چشم میخورد.

زیباترین منبر منبت کاری موجود در مسجد جمعه اصفهان نیز در این مسجد قرار دارد که سال ساخت آن ذکر نشده است.

از مسجد اولجایتو به شبستان زمستانی بیت الشتاء می رسیم که به موجب کتیبه سر در آن در زمان تیموریان به دستور عماد بن المظفر ورزنه ای ساخته شده است.

به همین علت به شبستان عماد نیز معروف است این شبستان با شکوه دارای ستون های قطور کوتاه و اتاقهای خیمه ای شکل است.

در وسط هر چشمه طاق یک قطعه سنگ مرمر شفاف نصب شده که نور شبستان را تأ مین میکند.

شبستان جنوب شرقی مسجد که احتمالاً کتابخانه عظیم و مشهور خواجه نظام الملک را در بر داشته در بمباران شهر اصفهان تخریب گردیده که مجدداً به شیوه اول بازسازی شده است.

- این اثر نفیس و با شکوه به علت در بر داشتن نمونه های گوناگون ادوار مختلف اسلامی از نظر فنی و هنری اهمیت بسیاری داشته و از شهرت جهانی برخوردار است.

این شهرت و نفاست همه ساله گروه های بی شماری از علاقمندان و پژوهشگران را به خود جلب می کند حاصل این مطالعات، مقالات و رسالات و کتب متعددی است که به وسیله معماران و مهندسین و باستان شناسان مشهور جهان و ایران به رشته تحریر در آمد که اغلب آنها به زبان فارسی ترجمه شده اند.

به طور کلی به همان اندازه که میدان نقش جهان و عمارات تاریخی اطراف آن یاد آورد معماری و هنر دوران صفوی است مسجد جمعه و محلات پیرامون آن افسانه زندگی در عهد سلجوقیان و روزگار پیش از آن را بیان می دارد.

قدیمی ترین بنای تاریخی اصفهان را باید مسجد جمعه یا مسجد جامع اصفهان تلقی کرد.

سیمای فعلی مسجد، عمدتا مربوط به دوره سلجوقی است.

اما تعمیرات و الحاقات آن به دوره های بعد به خصوص عصر صفویان مربوط می شود.

زان بنا های مجدد گردید مسجد جامع ویران تازه (هاتف اصفهانی) در کاوش های باستان شناسی، آثاری از دوره های قبل از سلجوقی هم به دست آمده که به طور عمده به دوران آل بویه و قرن سوم هجری باز می گردد.

مسجد دارای ورودی های متعدد است که هریک فضای مسجد را به بخش هایی از بافت پیرامون آن مربوط می کند.

این ورودی ها همه در یک زمان ساخته نشده و هر یک در مقطعی از تاریخ و در ارتباط با ساختمان درون و بیرون بنا، به وجود آمده اند.

گذرها و معابری که در گرداگرد مسجد وجود دارند بیانگر ارتباط گسترده ای است که مسجد با بافت قدیم شهر دارد.

مسجد جامع اصفهان با نقشه چهار ایوانی بنا شده و از آنجا که ابداعات هنری و معماری 15 قرن دوران اسلامی را در خود گرد آورده، یکی از بهترین آثاری به شمار می رود که در دنیای امروز شهرت دارد.

با توجه به منابع و مآخذ مختلف، مشخص می شود که مسجد جامع در طول زمان به سبب آتش سوزی و جنگ های متعدد و نا آرامی های دوران های مختلف، آسیب فراوان دیده و دوباره بازسازی و مرمت شده است.

چهار ایوان اطراف میدان مشخص کننده شیوه مسجد سازی ایرانیان است که پس از احداث آن، در سایر مساجد نیز رواج یافته است.

این ایوان ها که به نامهای صفه صاحب در جنوب، صفه درویش در شمال، صفه استاد در مغرب و صفه شاگرد در مشرق نامیده می شوند با تزئینات مقرنس سازی و کاربندی یکی از فنون بسیار جالب معماری ایران را به نمایش می گذارند.

نمای داخلی صحن مسجد و کاشیکاری های آن مربوط به قرن نهم هجری است که احتمالا مناره ها نیز مربوط به همین زمان می باشند.

به طور کلی بنای کنونی مسجد جامع اصفهان شامل بخشهای زیر می باشد: شبستان مسجد که بر ستون های مدور استوار است و با گچبری های بسیار زیبا تزئین شده است.

گنبد و ستونهای اطراف آن که در ایوان جنوبی مسجد واقع گردیده، در فاصله سالهای 465 تا 485 ه.ق.

بنا شده است.

این گنبد در زمان سلطنت ملکشاه سلجوقی و وزارت خواجه نظام الملک ساخته شده و از نمونه های نادر ساختمان های عصر سلجوقی است.

این گنبد دارای زیباترین طرحهای تزئینی ساخته شده از آجر و گچ می باشد.

گنبدی که در بخش شمالی حیاط مسجد واقع شده و قرینه گنبد خواجه نظام الملک است در سال 481 بنا گردیده.

ایوان معروف به صفه صاحب که در دوران سلجوقی ساخته شده و تزئینات آن مربوط به عصر قراقویونلو و صفوی است.

در این قسمت کتیبه هایی از دوران های مختلف از جمله صفویان به چشم می خورد.

ایوان غربی معروف به صفه استاد، در عصر سلجوقی بنا شده و در دوره صفویان با کاشیکاری تزئین شده است.

در این صفه، علاوه بر خطوط ثلث و نستعلیق که به تاریخ 1112 هجری قمری و در زمان سلطنت شاه سلطان حسین، کتابت شده عباراتی به خط بنائی بسیار زیبا و با امضاء محمد امین اصفهانی نوشته شده است.

رو به روی این ایوان، صفه شاگرد قرار دارد که در عصر سلجوقی بنا شده و در قرن هشتم و یازدهم هجری قمری در دوران حکومت ایلخانان و صفویه تزئیناتی به آن اضافه شده است.

این ایوان فاقد تزئینات کاشیکاری بوده و با مقرنس های آجری تزئین شده است.

در این ایوان، سنگ مرمر یکپارچه و نفیسی قرار دارد که در اطراف و بالای آن لوحه ها و کتیبه هایی نوشته شده است.

در شمال ایوان استاد، شبستان کوچکی قرار دارد که از نظر آنوبانینی زیباترین محراب گچبری مسجد را در بر دارد.

بر این محراب زیبا نام سلطان محمد خدابنده ایلخان که قبل از تشرف به دین اسلام لقب الجایتو را داشت و وزیر دانشمند او محمد ساوی و سال ساخت آن یعنی 710 هجری قمری به چشم میخورد.

این اثر نفیس و با شکوه به علت در بر داشتن نمونه های گوناگون ادوار مختلف اسلامی از نظر فنی و هنری اهمیت بسیاری داشته و از شهرت جهانی برخوردار است.

این شهرت همه ساله گروه های بی شماری از علاقمندان، پژوهشگران، ایرانگردان و جهانگردان را به خود جلب می کند.

پل شهرستان قدیمی ترین پل زاینده رود، پل شهرستان است که در 4 کیلومتری شرق اصفهان قرار گرفته و در حال حاضر در محدوده شهر است.

این پل در قدیم جسر حسین و پل جی نیز نامیده می شد.

مافروخی اصفهانی در کتاب محاسن اصفهان که به زبان عربی است از این پل به نام جسر حسین یاد کرده است و عماراتی را که نزدیک آن هستند به نام قصر مغیره و قصر یحیی نام می برد.

به نظر متخصصین و نویسندگان این پل در زمان ساسانیان ایجاد گردید و در زمان دیلمیان و سلجوقیان تعمیر و مرمت شده است.

البته کتیبه یا نشانه ای که مؤید این مطلب باشد در پل موجود نیست اما سبک معماری و مشابهت آن با پل های دوره ساسانی که در بعضی نقاط پابرجاست موجب ابراز این عقیده شده است.

علت آن که این پل شهرستان نامیده می شود این است که در روستائی به همین نام در شرق اصفهان واقع شده است.

در نزدیکی پل بقعه الراشد بالله خلیفه عباسی قرار دارد که در سال 532 هجری قمری در اصفهان به دست یکی از فدائیان اسماعیلی کشته شد.

اکثر سیاحان و جهانگردان در باره پل شهرستان به تفصیل مطلب نوشته و آن را توصیف کرده اند.

فردریچاردز از این پل به عنوان یک پل جنگی و نظامی یاد کرده و آن را تنها نمونه ای از پل های جنگی قدیم می نویسد.

در سالهای اخیر پل شهرستان نیز مانند سایر پلهائی که بر روی زاینده رود احداث شده مورد مرمت قرار گرفته است.

پل شهرستان از این نظر که قدیم ترین پل موجود در اصفهان است و از آثاری است که بنای آن به قبل از اسلام می رسد.

حائز اهمیت بوده و به همین دلیل نیز مشهور است.

منابع: دیوان اشعار، هاتف اصفهانی مسجد جامع کبیر یزد موقعیت مکانی : این مسجد در ضلع غربی‌ خیابان‌ امام خمینی ، انتهای‌خیابان مسجد جامع ، محله دروازه شاهی‌ واقع است .

بانی: بانی اولیه بنا در قرن پنجم هجری « امیر علاءالدوله کالنجار » اولین امیر کاکویی بوده است اما بنای‌کنونی مسجد را در قرن هشتم‌هجری « سیدرکن الدین محمد‌قاضی » احداث می‌کند .

منابع تاریخی: بنای مسجد جامع کبیر یزد طی قرون متمادی بر بقایا و یا در کنار بناهای‌ متنوعی بنا گردیده‌است که‌ در متون تاریخی تحت عناوین مسجد جمعه شهرستان ، مسجد جامع عتیق ، مسجد جمعه قدیم ‌«‌ درده » مسجد جامع نو و بناهای‌الحاقی آن به‌اسامی گوناگون یاد شده است .

پاره ای عقیده دارند‌که در دوران پیش‌از اسلام در این‌ مکان‌ آتشکده‌ای برپا بوده ‌که تا دوران بعد از اسلام نیز دوام داشته ،اما دلایل‌کافی برای‌این مدعا در دست‌نیست .

اما آنچه‌که مسلم و‌مکتوب است، آن است که در قرن پنجم هجری‌ « امیر علاءالدوله کالنجار »‌ اولین امیر‌کاکویی پس از ورود به یزد به ‌تعمیر و نوسازی مسجدی به نام مسجد جمعه شهرستان می‌پردازد که در قرون قبلی برپا بوده و قبله آن سه درجه نسبت به قبله اصلی به سمت شرق انحراف داشته است .

همسرش ارسلان خاتون مناری در کنار مسجد اولیه بنا می کنند که تا قرن نهم برپا بود.

فرزند ایشان « علاءالدوله گرشاسب » ( 513 ـ 488 هجری ) مسجد دیگری با طرح تک ایوانی گنبد دارد در جوار مسجد عتیق و در سمت غربی آن بنیان نهاد .

وی پایاب قنات زارچ که هم اکنون نیز در صحن فعلی واقع است احداث می کند و جماعتخانه ای در ضلع غربی بنا می افزاید که در سال 1240 شبستان شازده بر روی آن ساخته می شود .

در سال 536 هجری قمری به بعد نیز دختران فرامرزبن امیرعلی بن فرامرز شبستان و مقبره ای برای خود به مسجد اضافه می کنند .

پایه های مسجد جامع نو در سال های 724 یا 728 هجری قمری در پشت قبله مسجد جامع قدیم توسط « سیدرکن الدین محمد‌بن قوام الدین بن نظام حسینی یزدی قاضی » گذارده شده .

در سال 732 هجری قمری « مولانا عفیف الدین » مناره ای بر سر گنبد مقصوره قدیم احداث می نماید و سید شمس الدین فرزند سیدرکن الدین وقفیات جدیدی بر موقوفات آن می افزاید و در سال 777 هجری قمری در زمان حکومت شاه یحیی درگاه جدیدی از مسجد جامع قدیم به مسجد نو باز می کنند که همان کریاس ضلع شرقی می با شد .

در دوران تیموری در سده نهم نیز تغییرات و الحاقات بسیاری در مسجد صورت می گیرد .

در سال 809 هجری قمری خواجه جلال الدین خوارزمی پایابی در مسجد ساخته و گنبدخانه را تماماً کاشیکاری می کند .

در سال 819 شاه نظام کرمانی دست به ساخت و ساز جدید می زند وی کاشیکاری مسجد را تمام کرده و کتیبه ای به خط بهاالدین هزار اسپ (سوره فتح) بر صحن مسجد ثبت می کند که از آن کتیبه تنها بخشی در دو طرف ایوان باقی مانده است .

وی همچنین کتابه درگاه مسجد به القاب شاهرخ تراشیده و بر دست راست صفه جماعت خانه وگنبدی می سازد .

در سال 836 هجری به فرمان ستی فاطمه همسر امیرچقماق شاهی مسجد را با سنگ مرمر فرش کرده و دو ستون در طرفین ایوان می تراشند در سال 861 هجری قمری خواجه معین الدین میبدی به مرمت جماعتخانه شاه نظام که درحال انهدام و ویرانی بوده می پردازند .

در سال 862 اقدامات ساختمانی عمده ای در زمان امیرنظام الدین حاجی قنبرجهانشاهی در مجموعه قدیمی مسجد رخ می دهد و چهره مسجد را کاملاً دگرگون می سازد وی همچنین القاب پادشاه زمان میرزا جهانشاه قره قویونلو به خط مولانا شمس الدین محمد شاه حکیم به کاشی تراشیده و در سردر مسجد نصب می نماید .

در زمان سلطنت شاه طهماسب صفوی شخصی به نام « آقا جلال الدین محمد » مشهور به مهترجمال ، حاکم وقت یزد دو منار بر سردر رفیع مسجد می افزاید .

در دوره افشاریه هیچگونه خبری از اقدامات ساختمانی از مسجد در دست نیست .

اما در دوره زندیه کتیبه ای به تاریخ 1172 هجری قمری در کریاس ضلع شرقی مسجد نصب است که بر آن وقفنامه ای بر مسجد جامع قدیم نقش بسته است .

در دوره قاجاریه تخریب و نوسازی وسیعی در مجموعه مسجد جامع رخ می دهد که دگرگونی و تغییر چهره آن را به ارمغان می آورد .

این اقدامات در زمان فرمانروایی شاه محمد ولی میرزا در یزد و در زمان سلطنت فتحعلی شاه قاجار رخ می دهد و عملیات ساختمانی وی از سال 1236 آغاز شده است و در سال 1240 به پایان می رسد وی اقدام به تخریب بخشهای قدیم مسجد نموده و صحن بزرگ فعلی مسجد با رواقهای اطراف آن را اضافه می کند .

همچنین شبستان بزرگی در ضلع غربی مسجد بر روی ساخت و سازهای کاکویان احداث کرده و انحراف قبله آن را تصحیح می کند که در حال حاضر به شبستان شازده اشتهار دارد .

بعد از این اقدامات موقوفات قدیمی مسجد از بین رفته و بدین ترتیب به علت عدم وجود ضمانت مالی در مدت زمان طولانی و نزدیک به یک قرن مسجد روی به تخریب نهاده تا در سال 1349 هیئت حامیان مسجد جامع کبیر یزد ، تحت نظارت مرحوم حاج سید علی وزیری و به یاری محمد تقی مصطفوی (‌ باستان شناس )تشکیل و به احیای مسجد پرداختند .

به هر تقدیر علی رغم نو سازی مسجد که منجر به احیای این بنای بزرگ تاریخی شد .

توسط هیئت حامیان ، تصمیم بر تخریب ‌بقایای بناهای اولیه گرفته شده و در مکان آن شبستان جدیدی در ضلع شرقی صحن ساخته شد.

مشخصات : مسجد جامع کبیر یزد بدون تردید یکی از شاهکارهای بدیع معماری مساجد ایران به شمار می آید که تزئینات زیبا و منحصر به فرد آن جلوه ای ستودنی به آن داده است .

این بنا مشتمل بر یک ایوان رفیع و گنبد خانه و دو شبستان تابستانه در طرفین آن دو گرمخانه در ضلع شرقی و غربی و یک صحن بزرگ مستطیل شکل و دو پایاب می باشد .

مسجد دارای شش ورودی است که در اضلاع مختلف بنا واقع شده اند .

ورودی اصلی که در ضلع شرقی مسجد واقع شده دارای سردر رفیع و نیز کتیبه های کاشی معرق است و دو مناره نیز بر آن استوار گردیده .

این سردر زیبا در زمان شاهرخ تیموری به بنا اضافه شده و بر آن تزئینات و کاشی معرق با نقوش گره چینی و اسلیمی کار شده است .

بخش اعظم این آثار به مرور زمان تخریب شده بود در تعمیرات هئیت حامیان باز سازی می شود.

ورودی مذکور به یک هشتی یا کریاس با سقف گنبدی گشوده می شود که این فضا را می توان موزه کتیبه ها نامید زیرا که انواع کتیبه های سنگی و کاشی که بر وقفنامه و فرامین حکومتی در دوره های مختلف درج شده، منصوب می باشد .

درب ضلع غربی بنا درست مقابل ورودی مذکور قرار گرفته و آن هم به یک هشتی گشوده می شود که نمای این درگاه با کاشیکاری جدید تزئین یافته است .

ورودی دیگر مسجد در ضلع شمالی و درست روبروی ایوان قرار دارد .

این ورودی متصل به یک کریاس است و سردر آن با کتیبه های قرآنی و تزئینات کاشی معرق جدید تزئین یافته است .

ورودی شمال غربی دارای نمای ساده و بی پیرایه است که به یک دالان طویل گشوده می شود که این دالان به یکی از رواق های اطراف صحن متصل می گردد .

دو ورودی دیگر مسجد یکی در ضلع جنوب غربی واقع در شبستان غربی گنبدخانه و دیگری در شمال شرقی و در بخش قدیمی مسجد واقع شده که در حال حاضر هر دو مسدود می باشد .

صحن وسیع مسجد مستطیل شکل و به ابعاد 53 × 20 متر است و در وسط آن مهتابی بزرگی جهت اقامه نماز در فصول مناسب قرار گرفته .

دور تا دور صحن را رواقهایی با طاق های گشوده به آن دور می زند که علاوه بر ایجاد سرپناه و سایبان، زیبایی خاصی به فضای صحن داده و آن را ا ز یکنواختی خارج می کند .

دو گرمخانه مسجد در ضلع شرقی و غربی صحن قرار دارند ، گرمخانه شرقی به شبستان شازده معروف است و دارای 48 ستون مستطیل شکل با ازاره های پوشیده از کاشیهای شش ضلعی و فیروزه ای رنگ می باشد .

در ضلع شرقی و غربی این گرمخانه شاه نشین هایی که در انتهای آن پنجره و نورگیرهایی تعبیه شده است .

این شبستان همچنین دارای طاقهای گنبدی سراسری است که در قسمت مرکزیشان نورگیرهایی سنگی هشت ضلعی قرار دارد .

محراب این گرمخانه دارای دهانه گشاد با قوس های پنج و هفت کند و نیز نقوش مهری ظریف و زیبا می باشد .

گرمخانه ضلع شرقی کاملاً جدید و از احداث هیأت حامیان مسجد می باشد .

این گرمخانه نیز از نوع ستون دار بوده و محراب جدید آن با کاشیهای خشتی و هفت رنگ تزئین یافته است .

در گوشه شمال شرقی صحن نیز محوطه ای است به ابعاد 3 × 5/2 متر با دیوار آجر چینی مشبک که به قرائتخانه موسوم بوده و در سمت قبله آن کتیبه محرابی از کاشیهای مسدس آبی رنگ و به تاریخ 890 هجری نصب است .

زیباترین بخش بنا را ی توان مجموعه ایوان و گنبدخانه وفضاهای پیرامون آن نامید .

نمای ایوان رفیع با مجموعه ای از زیباترین تزئینات کاشی معرق و با نقوش اسلیمی و گیاهی و نیز گره چینی پوشانده شده این تزئینات همراه با آجرهای ضربی و نقوش معقلی و کتیبه های کاشی معرق و کوفی بنایی مجموعه ای بدیع و خیره کننده آفریده اند که تحسین هر بیننده ای را بر می انگیزد .

در دو طرف دهانه ایوان ورودی غلام گردشها و غرفه هایی است، که این غرفه ها در دو طبقه بوده و به یکدیگر متصلند و فضای ایوان و گنبدخانه را دور زده و بر آن مشرف می باشند .

گنبدخانه مربع شکل یک دهانه گشاده مرکزی و داخل ایوان و دو گذرگاه طاق دار در طرفین آن دارد .

این گذرگاهها به غلام گردش های ایوان که روی آنها در قرن نهم غرفه هایی ساخته شده منتهی می گردد .

دو شاه نشینف دو طرف گنبدخانه، دارای نرده های پوشیده از کاشی مشبک بوده و در شاه نشین ضلع شرقی دو سنگ محرابی زیبا متعلق به قرن نهم نصب است .

ازاره ایوان و گنبدخانه با کاشیهای مسدس آبی رنگ پوشیده شده که در وسط هرکدام با ترنجهای کاشی معرق تزئین شده است .

دیواره بالای ازاره ها در غلافی از طرحهای هزارباف مرکب از کاشیهای بسیار کوچک که تشکیل نقوش نوشتاری می دهند پوشیده شده و بر دیواره های جنوبی و شمالی زیر گنبد خانه با خطوط کوفی بنایی تسبیحات اربعه و شهادتین اجرا گردیده است .

گنبد مسجد بر روی فیلپوشهای بزرگی قرار گرفته که با مقرنس های مزّین به نقوش معقلی پوشیده شده اند .

فاصله این فیلپوشها نیز با کاربندی زیبایی که بر آنها با خطوط کوفی بنایی کلمات اللّه و محمد نقش بسته ، کار شده است .

محراب اصلی یا محراب واقع در گنبدخانه یا مقصوره یک دهانه مستطیل عمیقی بوده که از دو طرف آنها معبرهای تنگ و کوتاهی به دو سوی گنبد خانه راه می یابد .

این محراب زیبا مزین به انواع کاشی معرق و کتیبه و آجر ضربی است و بر دو کاشی ستاره ای شکل منصوب در آن نام استادکار و تاریخ ساخت محراب ( 777 هجری ) نقش بسته است .

در ضلع غربی و شرقی گنبدخانه دو شبستان یا تابستانه وجود دارد که غلام گردشهایی با طاق های متقاطع آنها را به مقصوره پیوند داده است.

شبستان شرقی در سال 777 هجری به دستور شاه یحیی مظفری ساخته می شود و بوسیله یک غلام گردش با پنج دهانه تنگ که بسوی رواق شرقی باز می شود به گنبدخانه و ایوان متصل می گردد .

این شبستان دارای محراب کم عمقی است که در رأس دارای مقرنس گچی بوده و کمی پایین تر از آن هشت قطعه قاب کاشی معرق به یک اندازه در کنار هم نصب شده است .

یک کتیبه معرق نیز به ابعاد 108 × 58 سانتیمتر در پایین و در وسط محراب نصب است که بر آن جملات قرآنی و نقوش گل و گیاه با تکنیک کاشی معرق اجرا شده است .

شبستان غربی در قرن نهم توسط خواجه غیاث الدین عقیل ساخته شده ومشهور به شبستان غیاثیه است .

از ویژگیهای بارز این شبستان طاق های سراسری کوکبی و تویزه است که در اکثر بناهای تیموری شهر یزد دیده می شود .

در ضلع شرقی این شبستان پنج اشکوبه دیده می شود که دارای نرده های گچی پوشیده از کاشی معرق می باشند .

محراب آن ساده و دارای مقرنس های گچی در نیم طاق آن می باشد .

در ضلع جنوب غربی این فضا یکی از ورودیهای مسجد واقع شده که با چهار پله به معبر باریکی متصل می گردد .

این شبستان تابستانه دارای کف و ازاره آجری بوده و بدنه آن با اندود گچ پوشیده شده است و نور آن از نورگیرهای مشبک آجری که مابین تویزه ها قرار گرفته اند تعبیه می شود .

مسجد همچنین دارای دو پایاب است که از یکی آب زارچ و از دیگری آب محمود آباد می گذشته ورود به این پایابها در ضلع شمالی و شرقی مسجد می باشد .

گنبد زیبای مسجد از نوع دو پوستهف پیوسته بوده و بر آن نقش گل صابونکی معقلی با ظرافت اجرا شده است و بر ساقه آن کلمه « الملک للّه » به خط کوفی تکرار شده .

دو مناره مسجد که ارتفاع تقریبی آنها از کف تا نوک آن 52 متر می باشد دارای قطری در حدود 8 متر بوده و همانگونه که ذکر شد در دوره صفوی به بنا افزوده می گردد اما در سال 1313 فرو ریخته و دوباره تجدید بنا می گردد که یکی از مناره ها دارای پلکان دو طرفه است .

مسجد جامع یزد؛ یزد از امتیازات هنری و معماری این مسجد می توان قدرت و استواری کاشیکاری های نفیس و جالب، سردر بلند، دو کتیبه نفیس یکی به خط کوفی و دیگری به خط ثلث بر روی کاشی لاجوردی معرق در کنار سردر باشکوه، دو مناره زیبا و تزئینات کاشی کاری شده دیوارهای داخلی شبستان و زیر گنبد و خارج گنبد را نام برد.

ارتفاع مناره های آن حدود 48 متر و ارتفاع سر در آن در حدود 24 متر می باشد.

تصاویری از مسجد جامع یزد؛ یزد منبع: www.mirasyazd.com