دانلود مقاله مسجد جامع نطنز

کتیبه های تاریخ دار بنا:
قدیمی ترین کتیبه بنا ، ضلع شرقی گنبد خانه ، مورخ به 389 است .

این کتیبه در مرمت سال های اخیر آشکار شده است .

بر کتیبه سر در مسجد ، تاریخ 704 ثبت است .

و در منبت کاری شده این ورودی کتیبه ای دارد به تاریخ 825.

ایوان شمالی مسجد و مقبره شیخ عبدالصمد هر یک کتیبه ای به تاریخ 707 دارد .

بخش پایانی کتیبه سر در خانقاهی که در غرب مسجد بوده فرو ریخته بود که اکنون با تاریخ 716 مرمت شده است .

سر در خانقاه چهار لوه مرمر دارد .

که یکی از آن ها مورخ به 912 است و بر بالای در چوبی آن تاریخ 1348 دیده می شود .

بر دو کتیبه مناره ، تاریخ های 725 ، 1342 ثبت است .

در قدیمی ترین مسجد که به کوچه مجاور ضلع شمالی آن گشوده می شود ، کتیبه ای دارد گه طبق آن تاریخ اتمام ساخت درسال 972 و تاریخ نصب آن سال 1012 بوده است .

درایوان جنوبی مسجد ، دولوح وقفنامه به تاریخ های 1103 و 1259 وجود دارد .

در این ایوان ، کتیبه ای دیگر حاکی از تعمرات سال 1178 است .

از زیر لایه های گچی پوشش این ایوان ، نوشته هایی به نظم و نثر با تاریخ های مختلف آشکار شده است .

از جمله تاریخ های ، 899، 940، 951، 993، 1178 کتیبه ای منظوم در ایوان شمالی ماده تاریخی دارد که خبر از تعمیرات و سفید کار ی مسجد در سال 1139 می دهد .کف این ایوان نیز پوشش کاشی مورخ به 1366 و نیز 1326
ش دارد .

صندوق قبر شیخ عبدالصمد نیز پوششی از کاشی دارد که بر اساس کتیبه منصوب بر بالای آن در سال 1045 انجام شده است .

ضریح چوبی این آرامگاه مورخ 1064 است علاوه بر این کتیبه ها دو فرمان از شاه عباس صفوی وشاه زاده حسام السلطنه قاجار بر سر در مسجد وجود دارد که به ترتیب مرخ به 1024 و 1281 است .

بانیان و سازندگان بنا :
بر اساس کتیبه های موجود ، بانی مسجد جامع و خانقاه و مقبره شیخ عبدالصمد خلیفه بن حسین بن علی ماشتری و مباشر احداث این ابنیه شمس الدین محمد بن علی نطنزی بوده است .

بر اساس کتیبه های گنبد مقبره ، معمار آن ابراهیم بن اسماعیل بنا اصفهانی و دستیارش شیخ اسماعیل بوده است .

بر بدنه مناره نام محمد بین ابی علی و نیز امیرکبیر جلال الدین عبدالله دیده می شود و چنین نگاشته شده که این مناره به سعی کمال الدین محمد احداث شده است .

دردیگر کتیبه های مسحد ، نام بانیان مرمت قسمت های مختلف بنا ، مهدی بن غضنفر کاشانی و مولانا محمد باقرا دماوندی و حاجی میر ابراهیم حسینی نظنزی و غلامحسین خان نو.ری حاکم وقت نطنز ، دیده می شود .

نام خطاطان اسدالله حسینی ، و محمد رضا امامی و اسکندر ابراهیم آبادی نطنزی ، و قربانعلی کریم پور نطنزی ، و میرزا عبداللطیف و محمد علی بن محمد سعید حسینی نطنزی ومیرزا عباس ( فرزند حاجی میرزا حسین نطنزی ) در کتیبه ی بنا آمده است .

همچنین نام استادان حجار و کاشی کار و گچ بر بنا ، استاد حیدر و استاد حسین خراسانی و استاد مجدی و استاد حسن قصاع ، فرزند علی محمد نطنزی ، و حسن اسلامی نطنزی ، در کتیبه های محسد به چشم می خورد واقف و سازنده ی در چوبی ورودی شمالی مسجد استاد علاء الدین بن حسین نجار نطنزی بوده است .
دردیگر کتیبه های مسحد ، نام بانیان مرمت قسمت های مختلف بنا ، مهدی بن غضنفر کاشانی و مولانا محمد باقرا دماوندی و حاجی میر ابراهیم حسینی نظنزی و غلامحسین خان نو.ری حاکم وقت نطنز ، دیده می شود .

همچنین نام استادان حجار و کاشی کار و گچ بر بنا ، استاد حیدر و استاد حسین خراسانی و استاد مجدی و استاد حسن قصاع ، فرزند علی محمد نطنزی ، و حسن اسلامی نطنزی ، در کتیبه های محسد به چشم می خورد واقف و سازنده ی در چوبی ورودی شمالی مسجد استاد علاء الدین بن حسین نجار نطنزی بوده است .

در دیگر وقف نامه های بنا ، نام استاد حیدر نجار، فرزند مظفر نطنزی دیده میشود .

مزار شیخ عبدالصمد به همت خدیجه سلطان دختر شمس طلا کاشی کاری شده است .

و ضریح چوبی این مقبره را استاد حسین بین اساعیل سرشکی نطنزی ساخته است .

دیگر اطلاعات مکتوب : آندره گودار درباره مجموعه بناهای مسجد و مقبره نوشته است که محورهای اصلی این بناها که همان محور محراب آن هاست .

در حدود ده درجه با یکدیگر اختلاف دارند و این اختلاف بیش از آن که بتوان حمل بر اشتباه در نقشه بنا کرد .

پس باید پذیرفت که به هنگام احداث این دو بنا ، روش سازندگان هریک از آنها در تعیین راستای قبله با دیگری تفاوت داشته است .وی افزوده است که راه ورودی مقبره که به شکلی نا مناسب تعبیه شده است دلیل بر آن است که بنای مقبره به مسجد اضافه شده است .

ولی به اعتقاد دونالد ویلبر مقبره شیخ عبدالصمد از مسجد جامع قدیمی تر است .

چون درنقاطی که گچ دیوارها فرو ریخته است قسمتی از تزیینات آجری قدیمی تر آن دیده می شود .

به نوشته وی ، علایم آشکاری وجود دارد که درنمای شمالی مقبره ، یک سردر بوده که با توجه به نوع قالب گیری گچی ، در حدود سال 707 مسدود شده است .

شرودر نیز اظهار داشته است که گنبد خانه مسجد از چهار ایوان آن قدیمی تر است و ایوان ها و طاق نماهای صحن به بنای موجود اضافه شده است .

زیرا محور گنبد خانه با محور صحن مسجد اختلاف دارد و در کتیبه یکی از ایوان ها نیز این عبارت دیده می شود «مسجد در داخل مسجد ساخته شده » آندره گودار تاریخ کتیبه سردر خانقاه را 716 یا 717 تعیین کرده است .

و چنان که گذشت ، این کتیبه را امروزه با تاریخ 716 بازسازی کرده اند .

عبداله قوچانی دراین باره نوشته است که با پیدا شدن شواهد جدید ، اکنون مسلم شده است که تاریخ 716 صحیح نیست .

به نوشته او بر اساس ضوابط تاریخ وصاف تاریخ گزیده ،؛ زین الدین ماستری در سال 711 اعدام شده است و بنابراین ممکن نیست در سال 716 دستور ساختن خانقاه را داده باشد .

قوچانی نتیجه گرفته است که با توجه به کتیبه های مسجد و مقبره مورخ به 707 احتمالا تاریخ کتیبه خانقاه نیز 707 بوده است .

سیر تحول بنا : بر اساس تحقیقات و کاوش های کارشناسان سازمان میراث فرهنگی دردو دهه اخیر ، قدیمی ترین بخش این مجموعه گنبد خانه جبهه جنوب غربی مسجد است .

کتیبه ای که در سال 1352 ش در این گنبد خائه کشف شد نشان داد که این گنبد خانه در سال 389 بنا شده بود در نتیجه قدیمی ترین گنبد تاریخ منطقه است .

این و رواق سمت قبله گنبد خانه به عللی ویران و به مرور معبر عمومی شده بوده است .

همچنین بالاآمدن سطح گذر پشت گنبد و نفوذ رطوبت و آب های سطحی به بنا آسیب رسانده بوده است در قرن هشتم هجری قمری بخش های دیگر مسجد را به گنبد خانه افزوده اند و با حفظ گنبد خانه از قرن چهارم هجری قمری و بخشی از رواق شمالی آن ، ورودی هایی از صحن به زیر گنبد خانه تعبیه کرده اند .

بقایای این رواق و آجر فرش آن در دیگر جبهه های گنبد خانه در حفاری های دوره اخیر آشکار شده است .

طاقایوان شمالی در دوره های بعد فرو ریخته که بازسازی شده است ؛ ولی تزیینات و کتیبه های آن در این بازسازی اعاده نشده است ؛ و امروزه فقط در طرفین لبه هلالی طاق این ایوان ، بخشی از ایوان ، کتیبه ای از دوره صفویان باقی است .

در نیم قرن اخیر ،‌کف این ایوان با کاشی فرش شده است .

چنان که گذشت ، درتقدم یا تاخر احداث بقعه شیخ عبدالصمد نسبت به بنای مسجد اختلاف نظر وجود دارد .

این بقعه ازاره ای کاشی های ستاره ای شکل داشه که این کاشی ها به سرقت رفته است .

همچنین بر دیوار جنوبی این بقعه محرابی از کاشی وجود داشته به که نظر دونالد ویلبر ، احتمالا همان محرابی است که اکنون درموزه ویکتوریا و آلبرت لندن نگه داری می شود .

بنا به اظهارات اهالی محل این بنا تا پایان دوره صفویان وضع بسیار خوبی داشته است ودر حمله افغانها ویران شده است .

در سال 1375 شبستانی بر جای خرابه های این خانقاه احداث شده است .

قسمتی از سر در خانقاه و تزیینات آن به مرور زمان فروریخته بود که در دو دهه اخیر مرمت شده است .

امروزه سقف این سردر با مقرنسی زیبا و کاشی های رنگارنگ پوشیده و کاشی کاری نمای خارجی آن بازسازی شده است .

احداث مناره این مجموعه بر اساس کتیبه آن ، در سال 725 آغاز شده است .

کاشی های مناره که به تدریج فرو می ریخت و هر ساله آسیب بیشتری می دید ، در سال 1356 ش مرمت اساسی شد .

نکته قابل توجه دراین مجموعه تفاوت تزیینات در قسمت های مختلف آن است .

بناهای مسجد جامع و بقعه شیخ عبدالصمد تماما گچ اندود و بدون تزیینات کاشی شده است در حالی که سر در خانقاه و مناره و پایه آن که در فاصله کوتاهی از مسجد و بقعه ساخته شده پوشیده از کاشی است .

ساختمان که بنای اولیه آن را در زمان الجاتیو خدابنده و پسرش ابوسعید بهادرخان بدین گونه احداث نموده‌اند.

مسجدی که قسمت‌های مختلف آن از سال 704 تا 709 هجری به پایان رسیده ست.

بقعه شیخ عبدالصمد به تاریخ 707 هجری ایوان جلوخان خانقاه در سال 716 و 817 (اصل خانقاه ویران گشته و اثری از آن باقی نمانده) مناره‌ای که تاریخ اتمام آن سال 725هجری می ‌باشد.

آندره گوار درباره بنای مسجد پس از بررسی ‌های دقیق خود چنین می‌گوید: مسجد که نسبتاً از خرابی محفوظ مانده مرکب است از شبستان هشت ضلعی گنبدداری مشرف بر صحنی که چهار ایوان دارد اضلاع صحن را دهلیزها و نمازخانه‌های مختلف به هم متصل سازد این مسجد از سمت شمال و مشرق و جنوب محدود است به کوچه باریکی که چون به مدخل بزرگ مسجد و مقابل مناره و درگاه خانقاه می ‌رسد وسعت یافته مبدل به میدان کوچکی می ‌گردد در سمت غرب ویرانه خانقاه دیده می ‌شود.

که محدود به راهی می ‌گردد.

مسجد سه مدخل دارد یک مدخل جنوبی و دو مدخل شمالی، مدخل‌های سمت شمال با سطح حیاط برابر است ولی معبر جنوبی عبارت از دهلیز وسیع با دوازده پله بلند است از جمله نکات معماری کم نظیر این بنا آن است که شبستان بر روی محور صحن و ایوان‌های شمالی و جنوبی واقع نگشته است و در قسمت وسط دیوار عقب ایوان جنوبی نیز از نظر نماسازی محراب دیگری ساخته‌اند در میان صحن مسجد پله‌های وسیعی است که به کنار قنات می ‌رسد اصل بنای مسجد با آجر ساخته و با آهک پوشیده شده است در ایوان شمالی زیر لایه طاق پاره‌ای خطوط رنگی به نظر می‌آید که از بقایای خطوط نسخی یک کتیبه قدیمی بوده است.

ورودی خانقاه (معروف یه مسجد جامع) نطنز در کنار چشمه پر آب و سرسبزی در پارک سرابان، و بر بقایای یک آسیاب آبی قدیمی، بنای زیبایی به شکل سنتی و با آجر (با کاربری رستوران) ساخته بودند.

خوشبختانه آنجا غذای خوبی داشت.

تا ناهار را بخوریم ساعت از 4 گذشت.

از نقطه‏ای که ما ایستاده بودیم تقریبا شهر نطنز زیر پای ما معلوم بود.

سرابان نهر آب زیبایی داشت که با تغییرات خوبی تبدیل به پارک شده بود و هنوز هم تکمیل نشده بود.

این نقطه جای بسیار مناسبی برای اقامت شبانه بود چون امکانات خوبی داشت و چند خانواده و هم در آنجا چادر زده بودند.

به سرعت به داخل شهر نسبتا کوچک نطنز بازگشتیم و ابتدا به سراغ مهم‏ترین بنای آن یعنی مسجد جامع رفتیم.

این بنا که متعلق به دوره تیموری است مجموعه‏ای از آرامگاه، خانقاه و مسجد است که به مجموعه صمدیه نیز مشهور است.

زیرا بنا به مشهور، مزار شیخ عبدالصمد نطنزی، متوفای 699 در آنجا قرار دارد.

ورودی بسیار زیبا و مستحکم خانقاه که به اشتباه مسجد، هر بیننده‏ای را به خود جلب می‏کنند.

بنیان این مجموعه در میانه قرن چهارم و بر بقایای یک آتشکده ساسانی نهاده شد و سه قرن پس از آن مسجد فعلی به جای آن احداث گردید در نزدیکی پشت دیوارهای مسجد جامع در میان خرابه خانه‏ها و باغهای نطنز، چارتاقی نیمه‏ویرانی که روزگاری آتشکده بوده، قرار دارد.

برای رفتن به آنجا هیچ راهی وجود ندارد!

در حالی که ما سرگردان به دنبال آتشکده می‏گشتیم دو دختر بچه کم سن و سال، به سراغ ما آمدند و پیشنهاد کردند که ما را به آتشکده راهنمایی کنند!

چند دقیقه بعد، از لابلای چند خانه خرابه و باغ نیمه‏ویران، به جایی کاملا رها شده و مخروبه رسیدیم که پایه‏های این چارتاقی در آن قرار داشت!

ترجیح دادم عکسی از چارتاقی همراه بچه‏های راهنما برایتان بگذارم .

در ورای باغستانهای سر سبز مرکز شهر نطنز مناره ای سر به فلک کشیده , وگنبدی هرمی شکل در کنار آن توجه هر تازه واردی را به سوی خود معطوف میدارد .

این مناره بخشی از مجموعه بسیار نفیس مسجد جمعه و آرامگاه عالم ربانی و عارف روش ضمیر سده هشتم هجری قمری شیخ نورالدین عبد الصمد اصفهانی نطنزی وسر در خانقاه او می باشد , که قسمتهایی از آن از دستبرد مصون نمانده و در نتیجه زینت بخش موزه های کشور های بیگانه گردیده است .

ولی آنچه که موجب دلگرمی و سر افرازی است آنکه آثار بجای مانده نیز در نوع خود کمتر همتا ومانندی دارد.

این مجموعه که شامل شبستان هشت ضلعی گنبد دارمسجد , آرامگاه شیخ نورالدین عبدالصمد , سردر خانقاه و مناره مرتفعی است به استثنای شبستان گنبد دار که از بناهای دوره دیلمی است, بقیه مربوط به دوره ایلخانیان مغول می باشند که در فاصله سالهای 704 تا 725هجری قمری بنا گردیده است مسجد به سال 704 هجری قمری به دستور خلیفه فرزند حسین ماستری( ماستر ازآبادی های فراهان تفرش است ) وبه کوشش شمس الدین محمد بن علی نطنزی بنا گردیدهاست.

در انتهای ایوان جنوبی دو ورودی تعبیه شده که ایوان را به شبستان پشت آن متصل میکند .

از ظواهر امر چنین استنباط میشود که در این شبستان هشت ضلعی که گنبدی آجری بر آن استوار گردیده جزئی از مجموعه احداثی دوره ایلخانان مغول است.

سقف این شبستان گنبدی است آجری یک پوشه مدور به محیط 26 متر که بر ساقه هشت ترک آن که به ارتفاع دو متر است , استوار گردیده.مناره بلند و زیبای مسجد به واسطه سبک جالب وتزئینات کاشی کاری به ویژه کتیبه پهن وفیروزه ای ساقه آن بسی ارزشمند و قابل توجه میباشد .

این مناره به ارتفاع 20/37 متر ودارای 118 پله مارپیچی است, که ما بین در سفید مسجد و سر درکبود خانقاه بنا شده است و به وسیله شبستان طاق داری که سطحش با فرش آرامگاه شیخ عبدالصمد مساوی است به سایر بنا ها متصل گردیده است