دانلود تحقیق کاشفان فروتن آب

پایاب
پایاب ها مکان هایی هستند که برای دسترسی آسان به گذرگاه زیرزمینی آب قنات ساخته می شوند.

پایاب با پله از سطح زمین به پایین می رسد.

پایاب ها نقش تفریح گاه داشته اند و به خاطر هوای خنک شان، هم به طور خصوصی و هم عمومی از آن ها استفاده می شده است.فضای اصلی پایاب، از یک اتاق به شکل های چهارگوش و هشت گوش ساخته شده.

در کف پایاب، یک حوض است که معمولا آب قنات در آن می چرخد و از آن بیرون می رود.

آسیاب آبی
آسیاب های زیرزمینی در عمق چند متری زمین قرار گرفته اند.

در بالای این آسیاب، آب چاه یا قنات جریان دارد.

این آب باعث چرخیدن پره های آسیاب و چرخیدن سنگ آسیاب می شود و از این راه، در اعماق زمین گندم به آرد تبدیل می شود.

تمیز کاری قنات
یک قنات چند وقت به چند وقت باید لای روبی شود.

کلنگ
این کلنگ یک مقنی است.با این کلنگ دایره ای به قطر یک متر می زنند و بعد زمین را می کنند و تا پایین همین اندازه را رعایت می کنند.

اول و آخرقنات
اگر از آسمان به یک قنات نگاه کنید، ردیفی از دهانه ها را خواهید دید که از مناطق خشک کوهپایه ها می گذرد تا به نقطه ای سرسبز که یک روستا و یا یک شهر است برسد.

این دهانه ها، چاه ها یا به اصطلاح میله هایی هستند که به یک کانال طولانی ختم می شوند؛ به قنات.

این چاه ها برای بیرون آوردن آب نیستند، بلکه آن ها را کنده اند تا بتوانند همان کانال زیرزمینی یا قنات را حفر کنند.

اختراع خوبی است نه؟

به جای این که هربار با طناب آب را بالا بکشی، یک بار خاک را بالا می کشی و تا سال ها آب خودش با پای خودش از دل زمین بیرون می آید.

این معجزه ایرانیان است در دل کویر: قنات.

عجیب ترین قنات های ایر ان
قنات دوطبقه
اردستان
تا به حال، اسم قنات دوطبقه به گوش تان خورده است؟

در اردستان، قناتی هست که دوطبقه است، یعنی دو رشته آب، 2 کیلومتر به موازاتِ هم حرکت می کنند.

این تنها قنات دوطبقه ایران است.

ساختمان این قنات ها طوری است که آب در گلِ بین آن نفوذ نمی کند و باعث می شود به هم نشتی نداشته باشند.

این دو خط موازی، 18 متر با هم فاصله دارند.

این قنات ها وقتی به چاه های میان مسیر قنات یا میله ها راه می رسند، رشته رویی قنات، میله را دور می زند.

و فقط در مرحله آخر است که این دو رشته به هم می رسند و از زمین بیرون می آیند.

گناباد 300مترزیرزمین این که چند صد سال پیش، بدون لوازم امروزی، چاهی 300 متری کنده شود، کمی عجیب به نظر می رسد.

حفر این چاه با طناب معمولی نمی توانسته صورت بگیرد.

با یک محاسبه سرانگشتی، وزن یک طناب 300 متری چیزی در حدود 300 کیلوگرم می شود.

وزن سطلی که به این طناب آویزان است را هم اضافه کنید تا پاره شدن طناب برایتان قطعی شود.

اما ذهن خلاق ایرانی فکر بکری کرده است.

این قنات به صورت پلکانی ساخته شده.

به این صورت که 100متر به 100متر، به شکل پلکانی این چاه حفر می شده.

یعنی 100 متر می کنده اند و یک پله می داده اند و دوباره 100 متر می کنده اند و یک پله دیگر و همین طور تا آخر.

این طوری، لایروبی قنات، ایستگاه به ایستگاه صورت می گیرد.

اما نکته بعدی برای چنین عمقی، مسأله هوا است.

آن پایین قرار است یک عده آدم کار کنند و مطمئنا به هوا احتیاج دارند.

این قضیه هم راه حلی داشته است.

آن ها بدون این که کپسول اکسیژنی باشد یا فن برقی اختراع شده باشد، با دستگاه دم، هوا را از بالا به پایین می فرستاده اند.

تا آن پایینی ها نفس بکشند و نمیرند.

مرکز تمدن کاریزی کاشان اگر کاشان را به عنوان مرکز یک دایره در نظر بگیریم که شعاع صد یا صد و بیست کیلومتری دارد، بیشتر نقاطی که قنات های شگفت آور دارد و دارای ویژگی های منحصر به فرد است، در این دایره واقع شده است.

در جاهای دیگر ایران هم قنات هست، اما این قنات ها پیچیدگی ها و ویژگی های خاص قنات های کویری را ندارند.

قنات مخروطی ابراهیم آباد سر راه قم به اراک، در ابراهیم آباد، قناتی هست که شکل اش با قنات های دیگر فرق دارد.

این قنات، مخروطی است.

به طور معمول مقنی برای حفر چاه قنات کلنگ اش را که دسته اش نیم متر است برمی دارد و دایره ای به شعاع یک متر می زند.

بعد هم این دایره تا پایین ادامه پیدا می کند.

اما این چاه، مخروطی شکل است.

یعنی هر چه چاه به سمت پایین می رود، بازتر می شود.

رفتن داخل این قنات، کار سختی است.

آن ها که رفته اند، می گویند دیواره های چاه، سنگ چین شده و سنگ ها را با ملات کنار هم گذاشته اند.

دیواره این قنات آب زا است و از بین آن، آب بیرون می زند.

در این قنات، جز سیاهی و تاریکی و هوهوی آب، چیز دیگری نیست.

سد زیرزمینی میمه سد یا آب بند هم آن زیر وجود دارد.

زمستان ها آب قنات زیاد می شده و آن ها برای ذخیره این آب برای تابستان، سد می زده اند.

قنات میمه اصفهان، سدی با ارتفاع 9 متر دارد.

جنس این سد از سنگ و ملات است.

این جا 9 دریچه گذاشته اند.

زمستان ها دریچه های گرد را با کوزه می بستند.

به این صورت که پارچه ای دور کوزه می پیچیدند و توی دریچه ها می کردند.

هرچه فشار آب در زمستان بیشتر می شد، کوزه ها بیشتر در حفره ها فرو می رفتند.

آب پشت سد جمع می شود و گاهی وقت ها داخل کوه های اطراف قنات هم اتاقک هایی درست می کردند که آب در آن ها انبار شود و تابستان کوزه را می شکستند و آب سرریز می کرده است.

طولانی ترین قنات یزد قنا تی در یزد هست که 120کیلومتر طول دارد.

در هیچ کجای دنیا قناتی با این طول وجود ندارد.

اسم این قنات از قرن ششم در کتاب های تاریخی آمده است.

رضا مختاری : قنات شاهیک یکی از آثار تاریخی دوران قبل از اسلام در قاینات قناتهای بسیار کهن آن می باشد .

برخی از آنها قدمتشان به چند هزار سال می رسد.

از مجموع 832 رشته قنات جاری تعدادی از آنها تاریخی می باشند .

از جمله قنات فرخ آباد که به موجب سند آن تاریخ بیش از 2000ساله دارد همچنین قنات شاهیک بدلیل شگفتی های آن در ایران منحصر بفرد می باشد.

 شگفتیهای قنات شاهیک این قنات در ابتدای ورودی از بیرجندقرار گرفته آب آن بسیار شیرین و گوارا است .

شاهیک 1200متر دازا داشته و عمق مادر چاه آن در دامنه قلعه کوه به 30 متر می رسد.

آبدهی آن نسبتا زیاد و بعضی سال ها تا 100 لیتر بر ثانیه است .هیچ گاه نخشکیده حتی در خشکسالی 1320آبدهی آن از 5لیتر در ثانیه کمتر نشد.

در بالا دست مادر چاه دو بند احداث شده و در این بندها چاههای ترزیقی قرار داشته که بهنگام سیلاب های تند بخش اعظم آن در چاهها نفوذ کرده و در تغذیه سفره زیر زمینی و افزایش آبدهی قنات تاثیر بسزایی دارند.

شاهیک اولیه قبل از حمله مغول دایر و نقش بسزایی در تامین آب مورد نیاز سپاهیان قلعه اسماعیلیه داشـته برخی معتقدند کانالی از قلعه کوه تا قنات بوده و از این راه آب به سپاهیان قلعه می رسید با حمله هولاکو این قنات تخریب شد که آثار آن هنوز در محل فعلی موجود است پس از این تاریخ قنات فعلی احداث گردید.

ابتکارات بکار رفته در قنات شاهیک منحصر به فرد است مهمترین عیب قناتها آنست که آب در فصول عدم نیاز خارج می شود ابتکار قنات شاهیک این عیب را مرتفع نموده است .

قفلهایی با نام قفل پایین .قفل وسط.

قفل بالا در نزدیکی مادر چاه تعبیه شده وفاصله بین هر کدام از قفلها حدود یک متر است .

جنس قفلها از سنگ و ساروج بوده که بهنگام عدم نیاز توسط چوبهای مسدود می شود .

برای بازکردن قفلها به دونفر غواض نیاز است تا ازدرون و بیرون مخزن آن راخارج کنند .

تا چند سال قبل بستن و بازکردن قفلها وظیفه دشتبان بود و برای هر بار بستن یار باز کردن یک ساعت آب قنات یا معادل پول آن از طرف شرکا به وی داده می شد.

زمان بستن قفلها در زمستان از اول دی تا 20بهمن می باشد که در این مدت آبی به میزان 259200متر مکعب ذخیره می شود جهت ذخیره این مقدار آب در بالا دست مادر چاه چهار کانال حفر شده که عبارتند از تونل (نوبر)قلعه کوه .تونل لاخ.

تونل دره بند شاهیک و تونل پوزه اول.دبی قنات بین 40تا60لیتر در ثانیه طی فصول مختلف در نوسان است .

مجموع آبدهی قنات بر مبنای 60لیتر در ثاینه معادل 1982160متر مکعب می باشد.

قنات شاهیک دارای آبنامه ای بوده و سهم هر کدام از شرکا در دفتری ویژه ثبت و مشخص گردیده و تقسیم آب قنات سالی یکبار انجام می شود که در اصطلاح محلی به بیجه معروف است .تولیت ونگهداری آن با فرد معینی می باشد.

مدارگردش آب این قنات 15شبانه روز و هر شبانه روز 62سهم می باشد کل میزان سهام 930تا که 5/222سهم (بل)آن اوقافیست کوچکترین واحد تقسیم آب سرگ معادل 57/3دقیقه است .

هر شبانه روز بنام یک سالار است که با بقیه شرکا سهم هریک در آبنامه ثبت شده برای شروع مجدد تقسیم آب در هر سال نام 15سالار برروی تکه کاغذی نوشته و با قرعه کشی نام سالار مشخص می گردد.

هریک از تشکیلات سهیم در نظام بهره برداری شاهیک سهم معینی از تولیدات را می برند .

از جمله برزگرها که در هر شبانه روز 3تا 4 برزگری که با سالار کار می کردند در محصول جو وگندم مناصفه و زعفران یک سوم سهم میبردند .

پاکار رابط بین حوزه نظام وظیفه با زارعین بود .

وقتی فرزندان زارعین به سن قانونی سربازی می رسیدند پاکار در گرفتن معافی برای سربازها نقش داشت سهم پاکار از هر شبانه روز قنات 10من گندم و اگر محصول زعفران بود حقی نداشت .

خرمن بان.

برای حفاظت از خرمنها و کل اراضی ومحصولات شاهیک 3نفر خرمن بان به مدت 3ماه بکار گرفته می شدند آنان موظف بودند که ضمن حراست از خرمنها گاوهای سالار را در مزارع بچرانند سهم خرمن بانکها یک دهم محصول گندم و جو بود.

هر کدام یک چاره جالیز هم برای خود کشت می کردند .

دشتبان.

وظیفه اش حفاظت از مزارع و تمامی محصولات بود.

وی همچنین باز و بستن قفلهای قنات را نیز بر عهده داشت دشتبان به ازای هر شبانه روز آب قنات 40من گندم دریافت می کرد و برای هر 10من زمین 2قوده گندم سهم داشت .

وی از هر 10من زمین زعفرانزار یک مشت گل معادل 8سیر سهم می برد و از هر 10من زمین زیر کاشت سیب زمینی یک حلب معادل 14کیلو سیب شریک بود.

نجار.

برای ساخت تجهیزات زراعی کشاورزان شاهیک نیاز به فرد خاصی بود تا کلیه وسایل چوبی زارعین را تهیه و در اختیار آنها قرار دهد وی از هر شبانه روز قنات 10تا15من گندم و یک توبره خربزه سهم می برد.

موذن.مسجد جامع از هر شبانه روز قنات 5من گندم و از محصول زعفران هر شبانه روز معادل 8سیر گل سهم داشت .

مراسم جورویی .بهنگام بستن قفلها طی 5روز جورویی انجام می شد .

از هر شبانه روز 2نفر برای لایروبی 5شاه جو انتخاب می شدند .

در مدت 5روز 5شاه جوی اصلی لایروبی می شد .

در هر 7سال یکبار لایروبی قنات از مظهر تا مادر چاه توسط چاخو انجام می گرفت .

مراسم روضه خوانی .

در سالهای کم آبی در مسجد مظهر قنات برگزار و آش نذری بین افراد تقسیم می شد.

هزینه های قنات با فروش آب در مواقع خاص تامین می گردید.

مراسم قربانی گوسفند .

د راولین روز بازگشایی قفلهای قنات که 20بهمن ماه می باشد گوسفندی در مظهر قنات قربانی وگوشت آن را بین فقرا تقسیم می شود.

در هر صورت قنات شاهیک علاوه بر ویژگیهای فنی خاص نظیر داشتن قفل.تونل.

بندهای ذخیره .چاههای تزریق.میزان آبدهی بالا به نسبت طول کم .

دارای مدیریتی خاص است که به مدد ذهن خلاق ومبدع زارعین و مالکین قنات در طول زمان ابداع شده است ما باید میراث کهن خویش را پاس بداریم و به روح بلند همه بانیانش درود فرستیم قنات (اولین تونل ساخته شده در جهان) مقدمه تازه واردی که قدم به فلات ایران ، به مراکش و یاواحه های صحرا(شمال آفریقا) می گذارد با ردیفی از دهانه ها مواجه می شود که مناطق خشک کوهپایه ها را طی می کنند تا به نقطه ای سبز و خرم که همیشه یک روستا و گاه یک شهر است برسند.

اگر کنجکاوی به خرج دهد و به بررسی ادامه دهد درخواهد یافت که این سوراخها ، دهانه چاههایی است که سطح زمین را به دهلیزهای زیرزمینی که آب را به روستا می برد و در سطح زمین جاری می سازد ، متصل می کند.

تعریف مجموعه ای از چند میله و یک کوره (یا کوره های) زیر زمینی که با شیبی کمتر از شیب سطح زمین، آب موجود در لایه (یا لا یه های) آبدار مناطق مرتفع زمین یا رودخانه ها یا مردابها و برکه ها رابه کمک نیروی ثقل و بدون کاربرد نیروی کشش و هیچ نوع انرژی الکتریکی یا حرارتی با جریان طبیعی جمع آوری میکند و به نقاط پست تر می رساند.به عبارت دیگر ،قنات را می توان نوعی زهکش زیر زمینی دانست که آب جمع آوری شده توسط این زهکش به سطح زمین آورده می شود و به مصرف آبیاری یا شرب می رسد.چاههای نیمه عمیق با کوره های شعاعی (کوره های شعاعی در چاهای نیمه عمیق معادل دستکها در قنوات است)،حالت خاصی از یک قنات بدون خشکه کار است،زیرا موتور پمپ کار خشکه کار را انجام می دهد.

تاریخچه طبق نظر هانری گوبلو قنات در حدود 800 ق.م در شمال غربی ایران در مرکز ترکیه فعلی توسط معدنچیان برای استخراج آب معادن حفر گردید .

این تکنیک کم کم مورد استفاده کشاورزان واقع شد و به سراسر فلات ایران گسترش یافت.در حدود 525 ق.م توسط ایرانیان به عمان و مسقط و شبه جزیره عربستان منتقل شد.حدود 500 ق.م توسط لشکرکشیهای ایرانیان این فن در مصر رواج یافت .

با گسترش اسلام ، شمال آفریقا با قنات آشنا شد و قنات یافوگا در حدود 750 میلادی توسط مسلمین در شهر مادرید پایتخت اسپانیا دایر گردید.

در سال 1520 اسپانیایی ها حفر قنات را در مکزیک آغاز کردند و از آنجا این تکنیک به لس آنجلس برده شد.

در سال 1540 شهر پیکا در شیلی صاحب قنات گردید.

گسترش قنات در شرق نیز قدمت طولانی دارد.

در بعضی از منابع اشکال متنوعی از قنات ترسیم شده است،گرچه نویسندگان این منابع در اصول و در به تصویر کشیدن مکانیسم قنات با هم توافق دارند،ولی در نام گذاری و تشریح اجزای آن سلیقه های گوناگونی را عرضه کرده اند.برش طولی یک قنات را در شکل زیر مشاهده می کنیم.این تصویر با استفاده از اشکال منابع فوق الذکر و تلفیق آنها با همدیگر به وجود آمده است.

شکل ساختمان های مرتبط با قنات یکی از راههای استفاده از آب قنات هدایت بخشی از آن به داخل آب انبارها بوده است .

احتمالاً آب انبارها از قرن نهم به بعد دریافت شهرها و روستاها گسترش یافته ، آب انبارها با توجه به کاربرد آنها در شهرها و روستاها ، صحراها و مزارع و در میان راهها به اشکال مختلف استقرار یافته اند .

آب آب انبارهای میان راهی بیشتر از آب باران تامین می شده است در این حالت بامها و حیاط کاروانسرا طوری ساخته می شدند که با شیبی مناسب آب به آب انبار هدایت شود .

بررسی ویژگیهای معماری آب انبار مردمی ساده گنبدی رفییع و یادگیری های عمومی عناصری از یک آب انبار هستند که بیننده در نگاه اول مشاهده می کند .

آجر و ملات در انواع مختلف آن اصلی ترین مصالح ساخت آب انبار بوده و از سنگ در تعداد معدودی آب انبار استفاده شده است .

(آب انبار دامنه تپه چک چک و آب انبار قلعه روشن) بادیگر با هدایت بار مناسب به فضای زیر آن و گرمای هوا باعث خنکی هوای داخل شده آخر از این روش برای خنک کردن آن آب انبار استفاده می شده است با در نظر گرفتن جهت باد بادگیر قسمتهای مختلف آب انبار تعبیر شده که تعداد آنها از یک تا هفت بادگیر در نوسان است .

مخزن آب انبار محل انبار کردن آب و اصلی ترین عنصر در شکل گیری آب انبار است .

شکل مخزن در آب انبارهای روستائی مدور یا چهارگوش بوده است .

تعداد بهترین شکل مخازن آب انبارهای شهری روستایی دایر می باشد حجم حاصل یا استوانه ایست یا مخروط ناقص .

ارتفاع مخزن 15-16 متر می رسیده است .

دسترسی به آب آب انبار بوسیله پلکان یا بوده است .

تعداد پله های یک آب انبار با ارتفاع مخزن تغییر می کرده است .

پاشیر محل قرار گرفتن شیر بزرگ برنجی متصل به مخزن است شکل آن به صورت یک نصف هشت گوش یا چهار گوش مربع است .

این فضای کوچک دارای سکوهایی برای نشستن در دو طرف پاشیر ، حفره ای بارپوش سنگی یا فنری که برای حرز آبها و انتقال آب به کانالهای زیر زمینی کار برداشته درمواردی هم یک هواکش کوچک در سقف تعبیه شده است .

پایاب پایاب سازه ای است برای دسترسی آسان انسان به گذرگاه زیر زمینی آب قنات و عبارتست از کوره ای به صورت مورب که از سطح زمین به قنات گشوده شده و با پله هایی به کوره وصل می شود در اردستان بعضی از قناتها در طول مجرای زیر زمینی خود چندین پایاب دارند که تعدادی خانوادگی و تعدادی برای استفاده همگان است .تامین آب آشامیدنی ،‌تجدید وضو ، شستشوی لیاس ، آرام بخشی و تامین آسایش … از جنبه های کاربرد پایاب می باشد .

محیط پایاب به علت ویژگی ساختمان زیر زمینی و مجاورت با آب کاریز در تمامی فصول سال تقریبا دمای ثابتی حدود 28و29 درجه می باشد .

پایاب واژه ای است فارسی و حداقل تاریخی هزار ساله دارد .

در مکانهایی که عمق قنات اجازه ظهور آب به سطح زمین را نمی داده مجبور به ساخت پایاب شده اند .

باید توجه داشت که پایاب علاوه بر دسترسی به آب قنات محیطی بسیار خشک بوده است .

ساختار پایاب افزون بر مشکلات خاص خود همچون حفر سیر پلکان طولانی آن در دل زمین و اتاق و یا فضای خاص آن نیاز به خاکبرداری زیاد بخصوص در فضای یاد شده داشته همچنین مستلزم حفر کانالهای جدید از قنات به پایاب بوده است .

پایابها به لحاظ عملکرد خود برای دسترسی به آب قنات معماری پیچیده ای ندارد فضای اصلی پایاب دارای یک اتاق با پلان به شکلهای چهارگوش و هشت گوش ساخته می شده است .

در کف پایاب یک حوض است این حوض مدور یا چند وجهی دارای حفره هایی است که آب نهر قنات را از یک طرف به داخل آن می آورد و از طرف دیگر خارج می کند این حوض معمولاً گودتر از سطح کف است در بدنه عمودی پایاب انواع سکوجهت نشستن تعبیه شده است.

در پایابهای خانه ها طاقچه هایی جهت قراردادن مواد خوراکی یا اشیاء دیگر در نظر گرفته شده است .

همچنین با آویزان کردن زنجیری از سقف بر بالای حوض آب سبدی به آن وصل می شده و موادی چون گوشت را نگهداری می کردند .

پوشش پایابها از طاقهای مقاوم است .

پایابها یکانهای زیادی دارند معمولاً در میان مسیر پاگردهایی با اتاقکی کوچک برای استراحت در نظر گرفته شده است مسیر پلکان مستقیم و یا L شکل است .

آسیاب آبی آسیاب آبی از دو سنگ مدور بزرگ ،‌چرخ با پره های چوبی ، چاه (تنوره) ، میله چوبی تشکیل شده است ساختمان این نوع آسیاب به صورت زیر زمینی است که در عمق چند متری زمین قرار گرفته است در بالای این آسیاب آب قنات یا چاه جریان دارد آبها از کانال موجود در سطح زمین به چاه سیمانی (تنوره) که چند متر (8-6متر) بالاتر از سطح آسیاب قراردارد می ریزد هنگامی که تنوره تقریباً پر از آب شد از حفره ای در قسمت تحتانی آن آب با فشار بر روی پره های چرخ چوبی می ریزد واین چرخ به واسطه نیروی آب به حرکت در می آید .

از چرخش چرخ ، سنگ فوقانی آسیاب شروع به حرکت نموده و گندم بوسیله حرکت میله چوبی متصل به سنگ بالایی از مجرای کنار میله به سوراخی که در وسط سنگ رویی تعبیه شده است می ریزد .

با حرکت سنگ بالایی و ثابت بودن سنگ ریزین گندم به صورت آرد تبدیل می شود این نوع آرد مرغوبتر از آرد تولید شده از آسیابهای امروزیست .

منبع : www.qanat.info سایت قنات ایران قنات، شیوه آبیاری بسیار کهن ایران می باشد که از زمان هخامنشیان تا امروز نزدیک به 3000 سال دوام آورده است.

در این شیوه با تکیه بر دانش بومی و هیدرولوژیست های تجربی، آب موجود در سفره های زیرزمینی توسط تعدادی چاه عمودی و یک چاه افقی، بدون استفاده از انرژی های فسیلی و الکتریکی به روی زمین آورده می شود و مورد استفاده قرار می گیرد.

از نیم قرن پیش به این طرف هر چه جلوتر می آییم از سهم قنات در تامین آب کشور کاسته شده است.

این سهم از 70 درصد پیش از سال 1950 به 50 درصد در حوالی سال 1950 و به 10 درصد در سال 2000 می رسد.

برخی معتقدند عمر استفاده از قنات سپری شده و دوران قنات گذشته است.

تحقیقات و تجربه زندگی در ایران نشان می دهد که بخاطر اتخاذ سیاست های نا کارآمد و موضعی، آگاهی کم از دانش بومی و عدم درک ارتباط همه جانبه قنات با جامعه محلی و نظام تولید باعث شده قنات بسیار کمرنگ جلوه کند.

قنات اختراع ایرانیان برای حیات طول قنات‌های ایران 43 برابر طول دیوار چین منوچهر، پادشاه ایرانی بیش از 3 هزار سال پیش دستور داد تا پیوند دادن لوله‌های چاه و انتقال ثقلی آب‌های زیرزمینی که به آن کاریز (قنات) می‌گفتند را به برزگران بیاموزند.

قنات مجموعه‌ای از چند میله و یک یا چند کوره زیرزمینی است که با شیبی کمتر از شیب سطح زمین، آب موجود در لایه‌های آبدار مناطق مرتفع زمین یا رودخانه‌ها، مرداب‌ها و برکه‌ها را به کمک نیروی ثقل و بدون کاربرد نیروی کشش، انرژی الکترونیکی یا حرارتی تنها با جریان طبیعی جمع‌آوری می‌کند و به نقاط پست‌تر می‌رساند.

این اختراع بعدها از ایران به 36 کشور جهان منتقل شد.

مثلا حدود سال 525 قبل از میلاد توسط ایرانیان به عمان، مسقط و شبه‌جزیره عربستان و حدود سال 500 قبل از میلاد به مصر راه یافت و همین‌طور پس از اسلام یعنی در حدود سال 750 میلادی به شمال آفریقا و اسپانیا گسترش یافت.

قنات در کشورهای مختلف نام‌های متفاوت دارد.

در مجموع 27 اسم برای قنات وجود دارد، نام‌هایی مانند کانات، خنات، خاد، کاکوریز، چین آوولز، فوگارا، مایون، ایفلی، نگولا، رتارا و فلج.

عمیق‌ترین قنات که قدمت آن به ورود آریایی‌ها باز می‌گردد، قنات «قصبه» در گناباد است که در شمال شرقی ایران قرار دارد.

مادرچاه این قنات 350 متر عمق دارد.

طولانی‌ترین قنات در یزد است، طول قنات «زارچ» به 120 کیلومتر می‌رسد و تعداد چاههای آن دو هزار و 211 حلقه است که عمری 3 هزار ساله دارند.

مهمترین عاملی که طول قنات را مشخص می‌کند، شیب زمین است که با طول قنات رابطه معکوس دارد.

عجیب‌ترین قنات، قنات دو طبقه «مون» در اردستان است که 800 سال پیش احداث شده است.

یکی دیگر از قنات‌های جالب ایران نیز قنات کیش است که در سال 1371 کشف شد.

این قنات 2 هزار سال ‌تاکنون برای جذب گردشگران بدل به یک شهر زیرزمینی شده است.

تاکنون 200 حلقه چاه در مسیر این قنات شناسایی شده که فاصله هرکدام از آنها با یکدیگر 14 تا 16 متر است.

سقف این قنات را لایه‌های مرجانی به ضخامت دو تا 15 متر پوشانده است.

قناتی به نام «قضاقورتکی» هم در قزوین جریان دارد که در مظهر آن گیاهی می‌روید که خاصیت شفابخش دارد.

در میان شهرهای ایران، یزد شهری است که بر اساس قنات شکل گرفته است.

در این شهر حدود 44 رشته قنات وجود دارد که برخی از آنها هنوز هم در حال بهره‌برداری هستند.

به طور کلی در ایران 32 هزار و 698 رشته قنات وجود دارد.

آب حاصل از همه قنات‌های ایران چیزی در حدود 750 تا یک‌هزار مترمکعب در ثانیه است.

اچ‌ای وولف در کتاب «قنات‌های ایران» درازای همه قنات‌های ایران را 274هزار کیلومتر عنوان کرده است.

بدین ترتیب طول همه قنات‌ها 43 برابر طول دیوار چین با 6هزار و 350کیلومتر و 18برابر قطر کره زمین با 14هزار و 663 کیلومتر طول است.

جالب است بدانید پیش از ورود آریایی‌ها به ایران، قومی که این قنات‌ها را حفر می‌کردند و بنا بر شواهد تاریخی احتمالا رنگ پوستشان کمی تیره بوده، قوم «زنگی» بودند.

نقش روی جام معروف «حسنلو» نیز راوی همین مردمان است که از ترس مهاجمان آریایی سوراخ به سوراخ گریختند تا جایی که امروز از آنان هیچ اثری نیست.

اما آغاز تخریب قنات‌های ایران به سال 1346 پس از برگزاری «کنفرانس جهانی آب برای صلح» برمی‌گردد که در برنامه‌ای با عنوان «سیاست‌های مربوط به توسعه منابع آب ایران و مشکلات و راه‌حل‌های آن»حفر چاه‌های عمیق و نیمه عمیق در دشت‌های کشور و در حریم قنات‌ها آغاز شد که باعث افت سطح سفره‌های آب زیرزمینی و آبدهی کمتر قنات‌ها شد.

همچنین زباله‌های خانگی، صنعتی و بیمارستانی باعث آلودگی آب بسیاری از این قنات‌ها شده است.

گفت وگو با دکتر عبدالکریم بهنیا پدر علم قنات ایران ایران یک تمدن کاریزى است روزبه زعفرانى «مقنى سالخورده در اتاق تاریک یک قنات خشک شده، کلنگ را فرود مى آورد و من کار عظیم کلنگ ها را مى نگریستم، جهاد در تاریکى، تلاش براى دست یافتن به آب، مبارزه با خاک، «فرود آمدن براى صعود»، سفر به اعماق زمین براى سیراب شدن، جست وجوى آب در زیر زمین نه بر روى آسمان؛ آب چشمه؛ نه آب باران.

ما در عمق صدوهفتاد مترى زمین به دنبال آب مى گشتیم...

غرق در شکوه لحظه ها و بى تابى انتظار و اعجاز کلنگ ها و زیبایى کار و تلاش در تاریکى و شکوه سفر به قعر زمین و تقدس جست وجوى آب و کندوکاو در عمق ظلمت، دور از زمین و زندگى بودم که ناگهان نوازش لطیف و خنکى را در لابه لاى انگشتان پاهاى برهنه ام احساس کردم.

کم کم زمزمه هایى که هر لحظه بالا مى گرفت و از هر سو برمى خاست و سر به هم مى داد و ناله مى شد و ناله ها از هر سو برمى خاست و سر به هم مى داد و خشمگین، طغیانى و مهاجم مى گشت: آب!

آب این روح مذاب امید و زندگى، تازه نفس، جوان، زلال و نیرومند با گام هاى مصمم و امیدوار، پرشتاب خود را در بستر قنات افکند و شتابان مى رفت تا خود را به چشمان غبار گرفته صدها کشتزار سوخته و نگاه هاى پژمرده هزاران درخت تشنه برساند و در رگ هاى خشکیده جوى هاى مزرعه و کوچه باغ هاى مرده جارى گردد».

قنات ها اگرچه حیات را براى این سرزمین به ارمغان آوردند، اما هم اینک خود در معرض مرگ و نابودى قرار دارند.

مرگى که به دلیل بى توجهى ما به میراث و فناورى هاى بومى و فرهنگى مان رخ مى دهد، اما براستى چرا باید از مرگ قنات ها جلوگیرى کرد؟

و چگونه مى توان آنها را نجات داد؟

به همین منظور با دکتر عبدالکریم بهنیا، عضو هیأت علمى دانشکده علوم آب دانشگاه شهید چمران گفت وگو کرده ایم.

بهنیا با نگارش کتاب «قنات سازى و قنات دارى»، عنوان بهترین کتاب سال علمى جمهورى اسلامى را نصیب خود کرد و نقشى بسزا در توجه دوباره به قنات ها ایفا کرد.

شاید به همین دلیل باشد که همه او را به عنوان پدر علم قنات در ایران مى شناسند.

اصولاً در عصر جدید که پیشرفت هاى تکنولوژیک همه عرصه هاى زندگى و روش هاى تولید را دگرگون کرده است، چه نیازى به حفظ فناورى هاى قدیمى وجود دارد؟

اگر ما خواهان توسعه هستیم، باید تمام شیوه هاى سنتى و فنون قدیمى را در شاخه هاى مختلف علوم پزشکى، فنى، کشاورزى و ...

از فرهنگ و تمدن بومى استخراج کرده و بعد از پالایش و روزآمد کردن آن ها، به ترویج شان اقدام کنیم.

نباید فراموش کرد که فناورى هایى مانند قنات اگرچه از زمان هاى قدیم به دست ما رسیده اند، اما به هیچ وجه قدیمى نیستند، بلکه بسیار هم کارا و مطابق با نیازهاى امروزماست.

راه پیشرفت هر کشورى از مسیر تکیه بر فرهنگ و تمدن بومى آن کشور طى مى شود و کشورهاى دیگر نیز به همین شکل عمل مى کنند.

از آنجایى که فناورى هاى بومى با شرایط طبیعى، اقلیمى، اجتماعى و فرهنگى کشور ما همخوانى دارد.

فکر نمى کنید که از این جنبه نیز باید بر حفظ آنها تأکید کرد؟

اگر شما وارث خانه اى شوید که هر چند دوست ندارید در آن زندگى کنید، آیا اجازه مى دهید که این خانه خراب شود؟

بى تردید جواب شما منفى است، زیرا انسان عاقل یا این خانه را اجاره مى دهد و یا آن را بازسازى و دوباره از آن استفاده مى کند.

ما مخالف ورود شیوه هاى نوین آبیارى مانند، آبیارى قطره اى، بارانى یا زیرزمینى نیستیم و معتقدیم باید از این فناورى متناسب با شرایط استفاده کرد.

اما در عین حال نباید اجازه بدهیم که سیستم آبیارى قطره اى که با شرایط محیطى و اجتماعى کشورمان تطابق دارد و بدون صرف هزینه به ما ارث رسیده است، نابودشود.

طبق آمار رسمى، ۶۰ هزار قنات در ایران وجودداشته است که براثر بى توجهى و تخریبى که دراین آن ها صورت گرفته تعداد آن ها به ۳۲ هزار قنات کاهش یافته، یعنى ۲۸ هزار قنات از بین رفته است، از قنات هاى باقى مانده، چه استفاده اى مى توان کرد؟

ما باید با بازسازى این قنات ها، از آن ها در آبیارى مزارع استفاده کنیم و کشاورزى را در مناطق مختلف ایران رونق دهیم.

سیستم قنات چه مزیت هایى بر روش هاى دیگر آبیارى دارد؟

آبى که از قنات به دست مى آید، هزینه بسیارکمى دارد.

زیرا براى استحصال آب از قنات، به موتور پمپ، برق، گازوئیل، کارگر و...

نیازى نیست و استفاده از قنات فقط نیازمند صرف هزینه اى اندک براى لایروبى است.

قنات ها رایگان به دست ما رسیده اند و باید از آن ها استفاده بهینه کرد.

اجداد ما با صرف هزینه و زمان بسیار با امکانات بسیار محدود، دل سنگ و خاک را شکافته و قنات ها را براى ما به ارث گذاشته اند، آیا عاقلانه است که از این سرمایه ها استفاده نشود؟

دکتر زرین کوب مى گوید یکى از دلایل افول تمدن ها در ایران بعد از حملاتى که به کشور ما صورت مى گرفته از بین رفتن شبکه هاى آبیارى بویژه قنات ها بوده است.

این نظر را تا چه حد قبول دارید؟

کاملاً درست است.

زیرا حیات در هر کشورى، در دوران قدیم کاملاً و در عصر حاضر نیز تاحدودزیادى وابسته به میزان تولیدات کشاورزى آن سرزمین است و کشاورزى هم بدون وجود آب، امکان ندارد.

کشور ما از نظر تأمین آب در مضیقه است.

براى نمونه اگر ارتفاع متوسط کل بارشى که کره زمین دریافت مى کند ۸۰۰ میلى متر مى شود، یعنى متوسط کل بارش جهانى ۸۰۰ میلى متر و سهم ایران از بارش جهانى ۲۵۰ میلى متر یعنى یک سوم متوسط کل بارندگى جهان است.

به همین دلیل ایران به عنوان یک کشور خشک و نیمه خشک شناخته مى شود.

در این کشور خشک و نیمه خشک یکى از مواردى که باعث ظهور و استمرار تمدن ها شده، وجود قنات هاست.

شمارى از متخصصان بر این عقیده هستند که سیستم قنات، یک سیستم قدیمى است و نمى تواند پاسخگوى نیازهاى فعلى باشد و شیوه هاى نوین، کارایى بالاترى دارند، آیا این نظر درست است؟

این نظر اصلاً درست نیست.

از سوى دیگر این متخصصان هم خیلى مقصر نیستند.

زیرا ما در این زمینه، تحقیقات کافى انجام نداده ایم.

درحال حاضر در هیچکدام از رشته هایى مانند مهندسى آبیارى، مهندسى عمران آب، زمین شناسى گرایش آب، جغرافیاى طبیعى و...

که به نحوى به علوم آب مرتبط هستند، حتى یک درس یک واحدى هم در مورد قنات تدریس نمى شود و این واقعاً جاى تأسف است که یک فارغ التحصیل رشته آبیارى، هیچ اطلاعى از قنات ندارد.

بنابراین ضعف در تحقیقات و آشنا نبودن با کاربردهاى سیستم قنات و نحوه کارکرد و استفاده بهینه از آن باعث شده است که متخصصان ما توجهى به حفظ قنات ها نداشته باشند.

چرا آموزش هاى مربوط به قنات در دانشگاههاى کشور ما صورت نمى گیرد؟

به دلیل این که کسانى که برنامه ریزى کرده اند، براین باور بوده اند که این سیستم کهنه و قدیمى شده است و نیازى به حفظ آن وجودندارد.

ولى با تلاش هایى که در سال هاى اخیر صورت گرفته است دانشکده قنات در سال ۸۲ در استان یزد تأسیس شد و سپس مرکز بین المللى قنات که وابسته به یونسکو است افتتاح شد و درحال حاضر هم در رشته مهندسى آبیارى دانشکده علوم آب اهواز نیز یک درس سه واحدى درباره قنات تدریس مى شود.

براى بهبود وضعیت قنات هاى کشور باید فارغ التحصیلان رشته هاى مرتبط با علوم با ویژگى ها و مزایاى سیستم قنات آشنا باشند و تا زمانى که این اتفاق نیفتد بى توجهى به قنات ها و تخریب آنها ادامه خواهد داشت.

گفته مى شود که علم اندک خطرناک ترین چیزها است و تا زمانى که متخصصان علوم آب درباره قنات اطلاعات کمى داشته باشند، مخالفت با آن نیز ادامه خواهد داشت.

براى احیا، بازسازى و بهره بردارى دوباره از قنات ها باید چه اقدام هایى انجام داد؟

واقعاً جاى تأسف است که من براى پاسخ دادن به این سؤال