به جهت حفظ و احیاء ابنیه تاریخی محدوده 300 هکتاری شهر مشهد در بافت پیرامون حرم مطهر رضوی و زیر نظر اداره میراث فرهنگی مشهد‘ دفتر بافت های تاریخی ( خانم مهندس اکبری) بازدیدهای میدانی و بررسی و مطالعه آثار انجام پذیرفته و حاصل فعالیت ها در دفترچه پیش رو ارائه گردیده است.
امید است فعالیت صورت گرفته در گام های بعدی به حفظ و ابقاء آثار ملی کشورمان کمک موثری نموده باشد.
تابستان 85
دفترچه پیش رو حاصل مطالعه و بررسی وضع فعلی آثار ثبتی در چند بخش مجزا و در طول بازدیدهای میدانی از آثار می باشد که تنظیم هر بخش به علت احساس نیاز به بازبینی در اطلاعات گذشته بوده است.
محله بندی ابنیه : از گذشته شهر مشهد محلات بزرگ و به هم پیوسته ای به یادها مانده است که در مجموع مشهد قدیم را تشکیل می داده اند محلات : نوغان
در این مجموعه به دسته بندی آثار و فصل بندی با توجه به این موضوع پرداخته ایم .
در بررسی هر یک از آثار و ابنیه در بافت پیرامون حرم مطهر سه موضوع مهم و مجزا مورد توجه بوده است .
- ارائه نقشه کروکی
- اصلاح آدرس های موجود
- جدول گویای وضع ظاهری و فعلی هر بنا
...
و عکس های الحاقی مربوط به هر اثر
که به توضیح هر بخش و چگونگی تنظیم آن می پردازیم:
- در اولین گام از مطالعات بازدیدهای میدانی انجام شده در محدوده، ضرورت ارائه نقشه کروکی مناسب از موقعیت شهری هر اثر به منظور سهولت دسته بندی و نیز با توجه به نقایص موجود در دفترچه های ثبتی احساس شد.
بدین منظور کروکی های مربوط به هر بنا به طور اصلاحی ارائه گردیده است.
شایان ذکر است که به منظور شناسایی بهتر موقعیت هر اثر محدوده آن با توجه به موقعیت قرارگیری آن نسبت به یکی از چند خیابان بزرگ و اصلی مجاور حرم رضوی و نیز با توجه به جهت شمال جغرافیایی مشخص گردیده است.
- گفتنی است چنانچه کروکی های ارائه شده به طور یکجا و در نقشه کلی شهر مشهد مورد نیاز باشد می توان از ارائه کامپیوتری آثار که موجود در دفتر بافتهای تاریخی (اداره میراث فرهنگی) می باشد بهره برد.
- دومین مرحله فعالیت مربوط به اصلاح آدرس های موجود برای هر یک از ابنیه ثبتی مورد بررسی می باشد .
در این بخش با توجه به این موضوع که بافت قدیمی شهر مشهد به طور طبیعی از لحاظ توزیع کوچه ها و خیابان ها دارای پیچ و خم ها و دشواریهایی می باشد و نیز این موضوع که به همین دلائل آدرس های فعلی در دفترچه های ثبتی دارای نقایص و مشکلاتی است.
آدرس های اصلاحی با ذکر خیابان های اصلی و محدوده هر یک از ابنیه تا حد امکان از مسیرهای مناسب تر به منظور دسترسی سهل و آسان تر ارائه گردیده است.
- در بخش آخر جدولی از وضعیت فعلی بنا تنظیم گردیده است.
در ارائه جدول سعی شده است از دید بازدید به مطالعه وضعیت ظاهری و کلی بنا در حال حاضر و نیز کیفیت ماندگاری و کاربری کنونی و گذشته بنا و یک سری مطالب از لحاظ ارزش های معماری مانند تزئینات معماری پرداخته شود.
- توضیحات هر یک از عناوین جدول و منظور از آنها در ادامه آمده است.
ارزش گذاری ابنیه :
در ابنیه تاریخی مورد بررسی مواردی دارای تزئینات و ویژگی های معمارانه ارزشمند و قابل توجهی چه از لحاظ نما و تزئینات و چه از لحاظ خصوصیات فضایی می باشند.
این بخش تحت عنوان با ارزش نام گذاری گردیده است.
بناهایی که از لحاظ ویژگی های ذکر شده در مرتبه پائین تری قرار می گیرد با عنوان ارزش میانه و آن دسته که تقریباً فاقد ویژگی خاصی می باشند در ردیف کم ارزش طبقه بندی شده اند.
وضعیت کاربری:
با توجه به این که کاربری کنونی اغلب ابنیه با کاربری گذشته آنها متفاوت می باشد، بخشی از جدول به بررسی این موضوع اختصاص یافته است.
طبقات بنا :
با توجه به بازدیدهای میدانی انجام شده اکثر بناهای ثبتی 1 یا 2 طبقه می باشند.
به همین دلیل قسمت مربوطه در جدول به این دو حالت تقسیم بندی شده است.
(لازم به ذکر است که تنها بنای 3 طبقه موجود در طرح 300 هکتاری سرای عزیزا...
اف می باشد که در صفحه مربوطه ذکر شده است.) با توجه به بازدیدهای میدانی انجام شده اکثر بناهای ثبتی 1 یا 2 طبقه می باشند.
اف می باشد که در صفحه مربوطه ذکر شده است.) کیفیت ماندگاری بنا: در بررسی آثار آن دسته از ابنیه که تا حدود 70% از آنها هنوز نیاز چندانی به مرمت و بازسازی ندارد تحت عنوان سالم ارائه شده است.
اگرچه این ابنیه چندان که قید شد 100% سالم نیستند.
بخش قابل ملاحظه این فهرست شامل ابنیه ای است که تا حدود 40% سالم می باشند و به عقیده ما برای جلوگیری از نابودی و تخریب طبیعی آنها نیاز فوری به مرمت و بازسازی آنها احساس می شود .
این دسته تحت عنوان نیمه سالم طبقه بندی گردیده وعده خیلی کمی از آثار تقریباً تا حدود 80% تخریب شده و شکل ظاهری و حتی کاربری فضاها در بخش هایی قابل تشخیص و مرزبندی نمی باشد.
این ابنیه در جدول ارائه شده در قسمت مخروبه جای گذاری شده اند.
وضعیت بهره برداری : در بازدید میدانی به عمل آمده بناهایی که به طور کامل از همه بخش های آن استفاده می شود در بخش فعال و آن دسته از ابنیه تاریخی که بنا به دلایل بخشی از بنا توسط مالکین مورد اسفتاده قرار نمی گرفت.
در بخش نیمه فعال و همچنین ابنیه ای که هیچ بخش آن مورد استفاده قرار نمی گیرند تحت عنوان غیر فعال طبقه بندی شد.
به عنوان مثال منازل قدیمی فاقد سکنه در این دسته جای می گیرند.
تزئینات معماری: مطالعه این بخش بیشتر از لحاظ نمایی و تزئینات ظاهری صورت گرفته و از آنجائی که تزئینات ابنیه تاریخی مشهد در اکثر موارد در دو قالب کلی کاشی کاری و آجرکاری قرار میگ رد.
در دو بخش مجزا به بررسی این موضوع پرداخته ایم.
سایر تزئینات که شامل تزئینات گچی، نقاشی، فلزکاری، چوب کاری و ...
می باشند در یک بخش کلی تحت عنوان سایر گنجانیده شده است.
مسجد بالاسر: مسجد بالاسر بعد از روضه منوره از لحاظ قدمت تاریخی ترین بنای حوزه حرم مطهر است.
این مسجد کوچک در غرب بقعه منوره و بالاسر مبارک بین حرم و رواق دارلاسیاده است و دارای هشت متر طول، چهار و نیم متر عرض و ده متر ارتفاع می باشد.
مسجد بالاسر دارای سه صفه شرقی، غربی و شمالی است.
صفه شرقی به حرم مطهر متصل می باشد.
زائران پس از طواف و زیارت از طریق آن به مسجد بالاسر وارد می شوند.
به اعتقاد: الصلوه عند راس الامام در آنجا دو رکعت نماز زیارت به جا می آورند.
تزئینات و کاشی کاری ازاره مسجد بالاسر عین ازاره حرم مطهر و در ادامه آن است.
در بالای ازاره کتیبه سنگ حرم با ابیات فارسی به خط نستعلیق و با رنگ سیاه، حد فاصل بین ازاره مسجد و معرق کاری دیوارها را تشکیل می دهد.
در معرق کاری مسجد بالاسر، آیاتی از قرآن و نیز عباراتی مانند یا مجیب دعوه المضطرین مکتوب است.
سابقه تاریخی مسجد بالاسر: بنا به شواهد تاریخی، مسجد بالاسر را ابوالحسن عراقی معروف به دبیر در سال 425 هـ.ق حدود هزار سال قبل ساخته در دوره غزنویان و مدفن او در جوار همین مسجد است.
مدرسه پریزاد: از بناهای عهد تیموریان مربوط به قرن نهم و از آثار تاریخی حوزه حرم مطهر است.
این بنای تاریخی در جنوب غربی حرم مطهر و در شمال غربی مسجد گوهرشاد قرار دارد و به رواق دارالولایه متصل می باشد.
مدرسه پریزاد تقریباً همزمان با مسجد گوهرشاد ساخته شده، بانی مدرسه بانو پریزاد، ندیمه گوهرشاد است.
این بنا در سال 1019 هـ.ق در عصر صفویه توسط نجف قلیخان بیگلربیگی قندهاری تعمیر و مرمت شد که جریان مرمت مدرسه در کتیبه ای بر کاشی معرق مکتوب می باشد.
تزیینات این مدرسه، نقوش اسلیمی و کاشیکاری سر در غرفه های طبقه زیرین و آجرکاری سر در آنها است.
از این مکان که پس از پیروزی انقلاب اسلامی بازسازی شد اکنون به عنوان بخش پاسخگویی به سوالات شرعی و اطلاع رسانی استفاده می شود.
مدرسه دودر: این بنای تاریخی نیز در جنوب غربی روضه منوره و در ضلع شرقی صحن جمهوری اسلامی مقابل مدرسه پریزاد قرار دارد.
نام اصلی این مدرسه، یوسفیه بوده که بعدها به مدرسه دودر معروف شد.
این بنا نیز از آثار دوره تیموریان می باشد که در عصر شاهرخ تیموری ساخته شده است.
بانی مدرسه غیاث الدین امیر یوسف خواجه بهادر از امرای عصر تیموری در خراسان است.
وی در سال 843 هـ.ق مدرسه را بنا نهاد.
این بنای تاریخی که از لحاظ تزیینات، نمایانگر هنر عصر تیموری است دارای کاشی کاری با خطوط و نقوش زیبایی می باشد.
بنای مدرسه به سبک چهار ایوانی و در فواصل ایوانها، حجره های فوقانی و تحتانی آن محل سکونت طلاب بوده است.
این مدرسه نیز پس از پیروزی انقلاب اسلامی بازسازی شد و امروزه تحت عنوان دارالقران استفاده می شود.
دانشگاه علوم اسلامی رضوی : (مدرسه میرزا جعفر) بخشی از بنای این مرکز بزرگ علمی، تلفیقی از دو مدرسه علمیه قدیمی خیرات خان و میرزاجعفر است.
بنای دانشگاه علوم اسلامی رضوی که ساختمان آن مشتمل بر مدرس ها و حجره های متعدد است حول میان سرایی که با حوض ها و فضای سبز با شکلی نو تلطیف شده با ساختاری 4 ایوانه شکل گرفته است.