تبادل مغز ها ، پدیده تازه :
جریان حرکت افراد با استعداد ، به شکل سنتی آن ، همواره از کشورهای در حال توسعه به سوی کشورهای پیشرفته بوده است ، ولی اکنون مهاجرت نخبگان به شکل پیچیده ای در آمده است و همه جهتها را ممکن است در بر گیرد .
این جریانها حاکی است که پدیده « فرار مغزها » در حال تبدیل شدن به پدیده « مبادله مغزها » است .
پژوهشهای تجربی بریتانیا نشان داده است که بین سالهای 1994 و 1997 حدود 11 هزار پژوهشگر خارجی در نظام آموزش عالی بریتانیا استخدام شده اند که بیشتر آنان ( 45 درصد ) از اتحادیه اروپا بوده اند ( سلطانی ، 1380 : 10 ) .
پیش از دو اتحاد آلمان ، آلمان غربی تکنسینهای آلمان شرقی را برای بکار انداختن مؤسسات صنعتی اش ، به آسانی می پذیرفت ( فرید ، 1374 : 308 ) .
یکی از عوامل فرار مغزها به تعبیری ، مسئله اتلاف مغزها است و اتلاف مغزها یعنی اینکه متخصصان و افراد تحصیل کرده ، نتوانند در زمینه تخصصی که دارند ، مشغول کار شوند .
در این صورت مجبور می شوند برای یافتن شغل مورد نظر به سرزمین دیگری مهاجرت کنند ، همچنین انگیزه های یک دانشمند برای کوچیدن از کشورش ممکن است از آرمانهای شخصی و علایق علمی او مایه بگیرد .
به هر حال این آرمانها و علایق می تواند باعث جابجایی بین المللی میلونها نفر متخصص و دانشمند شود .
بریا درک گستر دگی فرار مغزها از کشوری به کشور دیگر به آمار افراد تحصیل کرده و متخصص متوجه می شود ، به این صورت که با تقسیم تعداد مهاجرانی که تحصیلات عالی و تخصص دارند ، بر تعداد افراد متخصص و تحصیل کرده در کشور مادر ، میزان فرار مغزها بدست می آید .
بررسیهای کارینگتون و دتراگیاج ، در مورد فرار مغزها از کشورهای در حال توسعه به ایالات متحده و دیگر کشورهای عضو « سازمان همکاری و توسعه اقتصادی » ، نشان می دهد که فرار مغزها از ایران به سوی ایالات متحده ، در آسیا بالاترین سطح است .
پس از ایران بیشتر مغزهایی که از آسیا به ایالات متحده می کوچند ، از کره فیلیپین و تایوان هستند ، اما فرار مغزها از دیگر کشورهای خاور میانه ، در سطح پایین و اندک است .
طی سالهای 1960 تا 1972 بیش از 300 هزار مهندس ، جراح و تکنسین و کارگر ماهر از کشورهای در حال توسعه در سه کشور آمریکا ، کانادا و انگلستان اقامت یافتند ( مجله اقتصادی ، 1368 : 44 ) .
در سر شماری سال 1990 ایالات متحده مشخص شد که از مجموع 7 میلیون نفر مهاجر ساکن ایالات متحده ، حدود 5/1 میلیون نفر تحصیلات عالی دارند و این مهاجران از کشورهای آسیایی و حوزه اقیانوس آرام به آسیا رفته بودند .
از مجموع 128 هزار نفر مهاجر آفریقایی مقیم آمریکا در آن سالها نیز حدود 95 هزار نفر دارای تحصیلات عالی بودند .
در دهه 1990 کانا از مهاجرت نیروهای کانادایی به ایالات متحده صدمات بسیار زیادی دید .
این مهاجران در مقایسه با کل جمعیت ، دارای تحصیلات بهتر و دارای در آمد بیشتری بودند .
.
در آن سالها ، در حالی که حرکت نیروهای بسیار ماهر از کانادا به سوی ایالات متحده افزایش یافته بود .
از دیگر نقاط جهان نیز نیروهای ماهر به سوی ایالات متحده می رفتند ، بویژه در بخش صنایع پیشرفته کانا ، مهاجرانی اشتغال یافتند که تعدادشان بیش از تعداد مهاجرانی بود که از کانادا به ایالات متحده رفته بودند .
شمار فارغ التحصیلان دارای مدرک فوق لیسانس و دکتری که از دیگر کشورها به کانادا می آیند برابر با تعداد فارغ التحصیلان در همه مقاطع دانشگاهی است
در سر شماری سال 1990 ایالات متحده مشخص شد که از مجموع 7 میلیون نفر مهاجر ساکن ایالات متحده ، حدود 5/1 میلیون نفر تحصیلات عالی دارند و این مهاجران از کشورهای آسیایی و حوزه اقیانوس آرام به آسیا رفته بودند .
شمار فارغ التحصیلان دارای مدرک فوق لیسانس و دکتری که از دیگر کشورها به کانادا می آیند برابر با تعداد فارغ التحصیلان در همه مقاطع دانشگاهی است که از کانادا به ایالات متحده می روند ، چنان که در سال 2001 بیش از 225 هزار نفر متخصص از کشورهای جهان به کانادا رفتند ( طایفی ، الف ، 1381 : 3 ) .
بررسیهای « دی وورتز و لاریا نشان می دهد که شمار مدیران ، پزشکان ، دانشمندان و پرستارانی که در سال 94-1993 از کانادا به ایالات متحده مهاجرت کرده اند برابر با 40 درصد کل فارغ التحصیلان این رشته ها در آن سال بوده است .
این کشور در سالهای 1967 تا 1987 از ورود مهاجرانی که تحصیلات عالی داشتند حدود 43 میلیارد دلار سود برد ، اما هزینه های جایگزین برای فرار مغزها به ایالات متحده در دوره 96-1989 حدود 6/12 میلیارد دلار بر آورد شده است .
از کشور هند که در زمینه نرم افزار و علوم رایانه ای متخصصان بسیار دارد .
در دهه 1960 بیش از 25 هزار دانش آموخته در زمینه فن آوریهای پیشرفته به ایالات متحده آمریکا مهاجرت کرده اند که اکنون شرکتهای مهم و در آمدهایی چشمگیر دارند .
همچنین بسیاری از متخصصان هندی در دیگر کشورها ، از جمله بحرین ، کویت ، عمان ، قطر و عمارات متحده عربی مشغول به کار هستند ( مرکز تحقیقات و بررسیهای اقتصادی ، 1378: 12).
در میان کشورهای آفریقایی نیز مصر ، غنا و آفریقای جنوبی به ترتیب بیشترین سهم را از مهاجران آفریقایی با ایالات متحده دارند مهاجرانی که بیش از 60 درصد آنان دارای تحصیلات دانشگاهی هستند ( همان منبع ) .
در این میان 26 درصد مهاجران غنایی ، تخصص و تحصیلات عالی دارند .
دولت آفریقای جنوبی که با مسئله خروج نیروی انسانی اش از کشور مواجه است ، سخت زیر فشار افکار عمومی قرار گرفته است تا مهاجران خارجی را اخراج کند از این رو گویا بر آن است که فقط به کسانی اجازه ورود دهد که مورد نیاز کشور هستند و در واقع آفریقای جنوبی از مشکل فرار مغزها و کمبود نیروی متخصص ، مانند پزشکان .
مهندسان و کارشناسان فن آوری اطلاعات زیانهای بسیاری می بیند لذا با سیاستهای جدید در صدد است با شکار استعدادها ، متخصصان را تشویق به ورود به این کشور کند ( حفاجی ، 1380 : 29 ) چنین است که در نشست وزیران دارایی کشورهای آفریقایی در لوزاکا گفته شد که قاره آفریقا سالانه 20 هزار متخصص خود را از دست می دهد و در برابر دولتهای این کشورها ناگزیر می بایست از متخصصان غیر آفریقایی برای طراحی و اجرای برنامه های توسعه استفاده کنند .
تلاش دولت برای باز گرداندن مغزها : هر چند وقوع انقلاب منجر به مهاجرت شمار زیادی از مغزهای ایرانی شد ، اما به موازات کوچیدن انها تعدادی از نخبگان تحصیل کرده نیز که خود از ایران رفته بودند ، به کشور باز گشتند .
در سالهای جنگ ، شماری از پزشکان ، با تسهیلاتی که در اختیارشان قرار گرفت ، به ایران آمدند بیشترین موفقیت در جذب این عده را بخش درمانی بنیاد شهید بدست آورد که توانست پزشکان و متخصصان برجستهای را به ایران باز گرداند .
با پایان جنگ نیز برخی از رفتگان باز گشتند .
اما بسیاری از ایرانیان متخصص مقیم خارج که گامهایی برای بازگشت به کشور برداشته بودند ، با واکنش سرد و بی اعتنایی سیستم بوروکراتیک روبرو شدند و خیال بازگشت را از سر بیرو ن کردند .
( ماهنامه پیام امروز ، مهر 1374 : 137 – 136 ) .
از آغاز دهه 70 ، دولت جمهوری اسلامی ایران ، دست به تلاشهایی بریا باز گرداندن مغز ها به کشور زد ، اما در جذب استادان و متخصصان ثابت ناکام ماند از این رو استادان ایرانی که در ایالات متحده امریکا تدریس می کردند .
به طور موقت و برای تدریس دوره ای استخدام شدند تا در دوره های یک ماهه تا شش ماهه به ایران بیایند و در دانشگاههای کشور تدریس کنند .
از این رو در سال 1372 گزارش شد که از زمان احرای سیاست دولت برای جذب متخصصان مقیم خارج ، حدود 2 هزار و 600 متخصص ایرانی به میهن باز گشتند .
غیر از مهاجران ایرانی که در سراسر جهان پراکنده اند اکنون حدود 165 هزار متخصص ایرانی با مدرک دانشگاهی برای مؤسسات علمی و نیز صنایع ایالات متحده کار می کنند که مدارک دانشگاهی 57 درصد آنان لیسانس یا بالاتر از لیسانس است .
در واقع ایرانیان پس از هند و تایوان در رتبه سوم هستند .
در سال 1990 نزدیک به نیمی از مهاجران ایرانی شاغل در ایالات متحده در مشاغل مدیریتی و تخصصی فعالیت داشته اند .
اما بعضی از مهاجران تحصیل کرده ایرانی نیز ناگزیر به کارهایی رو آوردند که هیچ سنخیتی به تخصص یا رشته آنها نداشت برای نمونه یکی از دندانپزشکان ایرانی یک سال پس از مهاجرت به آمریکا ناگزیر شد در کارخانه سبزی پاک کنی بعنوان مسئول اداری استخدام شود یکی دیگر از متخصصان با تجربه و مشهور کودکان نیز که به انگلستان مهاجرت کرده بود پس از سالها بیکاری سر انجام بعنوان پزشک کشیک فرودگاه گتزویک مشغول به کار شد ( ماهنامه پیام امروز ، مهر 1374 : 137 ) .
در این میان بسیاری از ایرانیان مقیم خارج که مدارک دانشگاهی دارند ، به تجارت رو آوردند یا حتی نا چار شده اند به تاکسیرانی بپردازند ( اعوانی ، 1380 : 60 ) .
اما بیشتر متخصصان ایرانی مقیم ایالات متحده آمریکگا بهترین مشاغل را به دست آورده اند و با بنیانگذاری انجمنهای تخصصی گوناگون ، به مطالعات خود ادامه می دهند .
در کالیفرنیای جنوبی که بزرگترین مرکز ایرانیان شمرده می شود بیسش از 10 انجمن تخصصی ایرانیان وجود دارد .
هسته های اصلی جامعه ایرانی نیز در برخی از محله های لس آنجلس و نیویورک قرار دارد که از بهترین امکانات شهر نشینی و رفاهی برخوردارند .
( منشی توسی ، 1380: 130).
از سوی دیگر ، بررسیها نشان می دهد که در آمد سرانه 6/16 درصد از ایرانیان مقیم آمریکا بیش از 75 هزار دلار است ( ماهنامه پیام امروز ، مهر 1374 : 141 ) .
در حالی که در دانشگاههای کشور ما حدود 1500 مدرس با درجه استادی مشغول به کار هستند .
فقط در دانشگاههای آمریکای شمالی ( ایالات متحده و کانادا ) ، حدود هزارو 828 ایرانی با داشتن کرسی پرفسوری ، تدریس می کنند ( طایفی ، الف ، 1381 : 3 ) .
دیگر اینکه ، ایرانیان ساکن ایالات متحده 6 برابر میانگین آمریکاییان مدرک دکتری دارند .
( ماهنامه پیام امروز ، مهر 1374 : 141 ) .
در میان افراد 25 ساله و بیشتر مقیم آمریکا تقریبا 6/4 درصد دارای مدرک دکتری هستند که این رقم در مقایسه با دیگر اقلیتهای نژادی آسیایی .
باز هم پس از هند و تایوان در رتبه سوم است .
همچنین نزدیک به هشت هزار پزشک ایرانی در ایالات متحده طبابت می کنند.