مقدمه
آموزش و پرورش زیر بنای توسعه اجتماعی ، سیاسی و فرهنگی هر جامعه است . بررسی عوامل مؤثر بر پیش رفت و ترقی جوامع پیش رفته نشان می دهد که همه این کشورها از آموزش و پرورش توانمند و کار آمد وبرخوردار بوده اند . به تعبیر دیگر آموزش و پرورش را می توان یکی از نهادهای تعیین کننده بنیادهای فرهنگی و اخلاقی یک جامعه دانست . این نهاد از یک سو با کودکان ، نوجوانان و جوانان خلاق ، مبتکر و مستعد و از طرف دیگر با طیف گسترده ای از مردم به عنوان خانواده ها یا اولیای دانش آموزان در ارتباط است و تعلیمات و آموزش های خود را چه مثبت و چه منفی به پیکره جامعه تزریق می کند . بنابراین توجه بیشتر به تعلیم و تربیت ، مهمترین عامل پیشرفت فرهنگی ، اجتماعی ، اقتصادی و سیاسی جامعه است که اثر های آن متوجه جامعه و خانواده خواهد شد . یکی از آفت های بزرگ آموزش و پرورش و خانواده ها که همه ساله به میزان زیادی امکانات ، منابع و استعدادها ی بالقوه انسانی و اقتصادی را تلف می کند و تاثیرات غیر قابل جبرانی در ابعاد فردی و اجتماعی به جای می گذارد ، پدیده افت تحصیلی است .
یکی از مهمترین آن عوامل ، ویژگی های خانوادگی است که سبب بروز و ظهور افت تحصیلی می شود ، زیرا خانواده یک نهاد اجتماعی کوچک است که اولین کانون تربیتی به حساب می آید و کودک مقدار قابل توجهی از وقت خود را در آن می گذراند .
علل وعوامل افت تحصیلی دانش آموزان را می توان از ابعاد مختلف طبقه بندی کرد که بررسی توابع تمامی این ابعاد در قلمرو این ابعاد یک مقاله نمی گنجد ، اما برای سهولت بحث شاید بتوان این عوامل را به چهار مقوله زیر تقسیم کرد :
1- ویژگی های فردی دانش آموز
2- محیط آموزشگاهی و مدرسه
3- ویژگی های خانوادگی دانش آموزان
4- عوامل اجتماعی
در این مقاله علل و عوامل خانوادگی مؤثر بر افت تحصیلی دانش آموزان ، نظیر : محیط
خانواده ، جو عاطفی و روانی خانواده ، بی سواد یا کم سواد ی والدین ، تغییر محل سکونت خانواده ، ناکافی بودن امکانات داخل خانه ، بیماری جسمی یا روانی والدین ، عدم آگاهی والدین از شیوه های مطالعه و فقر اقتصادی مورد بحث و بررسی قرار می گیرد .
تعریف افت تحصیلی
کاربرد اصطلاح ’’ افت تحصیلی ‘‘ یا ’’ اتلاف ‘‘ ( wastage) در آموزش و پرورش ، از زبان اقتصاد دانان گرفته شده و آموزش و پرورش را به صنعتی تشبیه می کند که بخشی از سرمایه و مواد اولیه را که باید به محصول نهایی تبدیل می شد ، تلف کرده و نتیجه مطلوب و مورد انتظار رابه بار نیاورده است . شاید این تشبیه چندان خوشایند نباشد و اصطلاح ’’ قصور در تحصیل
’’ یا ‘‘ واماندگی در تحصیل ‘‘ از آن مطلوبتر باشد ( امین فر ، 1365) .
وقتی صحبت از افت تحصیلی می شود منظور تکرار پایه تحصیلی در یک دوره و ترک تحصیل پیش از پایان دوره است . به عبارت دیگر افت تحصیلی شامل جنبه های مختلف شکست تحصیلی ، چون غیبت مطلق از مدرسه ، ترک تحصیل قبل از موعد مقرر ، تکرار پایه تحصیلی ، نسبت میان سنوات تحصیلی دانش آموز و سالهای مقرر آموزش ، کیفیت نازل تحصیلات دانش آموزان در مقایسه با آنچه باید باشد و کسب محفوظات به جای معلومات ( نریمانی ، 1371)
بدون تردید هیچ نظام آموزشی یی نمی تواند صد در صد به اهداف آموزشی خود برسد ، ولی موفق بودن هر نظام آموزشی به نزدیکتر شدن هر چه بیشتر به اهداف تعیین شده بستگی دارد . برای نزدیکتر شدن به اهداف نظام آموزشی حتماً می بایست عوامل مؤثر بر افت تحصیلی را شناخت و اثرهای آن را کاهش داد .
محیط خانواده
صاحب نظران روان شناسی و علوم تربیتی یکی از مهمترین نهادهای مؤثر در تربیت و رفتار آدمی را سازمان خانواده می دانند . زیرا محیط خانواده اولین و با دوام ترین عامل و تکوین شخصیت کودکان و نوجوانان و زمینه ساز رشد جسمانی ، اخلاقی ، عقلانی و عاطفی آنان است . علاوه بر آن اهمیت خانواده و نقش آن در تربیت کودکان تقریباً در تمامی کتب روان شناسی ، تعلیم وتربیت و ... به طور مستقیم و غیر مستقیم مورد بحث و بررسی قرار گرفته و طبعاً در هر نوشته ای این موضوع از بعد یا ابعاد خاصی مطرح شده است . برای مثال در کتاب روان شناسی تربیتی دکتر شزیعت مداری آمده است : ’’ اگر انتظارات والدین از کودکان معقول و با واقع بینی همراه باشد اختلالی در رفتار آنها ایجاد نمی شود . اما در برابر انتظامات ناروا گاه کودک خودسر وبی پروا
می شود و قوانین و مقررات را زیر پا می گذارد . کودک از مشاهده رفتار والدین به تدریج آنها را می شناسد و راه و رسم زندگی را نیز با تقلید از اعمال آنها فرا می گیرد و آنچه درباره پدر و مادر درک می کند به دیگران تعمیم می دهد .
شفیع آبادی ( 1371) معتقد است که کودک خردسال برای حل مشکلات از والدین کمک می طلبد و برای انجام و تداوم کارها از والدین اطمینان و تسلی می خواهد . والدین اولین الگوی اخلاقی کودک اند .