در یک نگاه کلی سلاح های کشتار جمعی به سه گروه
۱- اتمی
۲- باکتریولوژیک (میکروبی)
۳- شیمیایی تقسیم و طبقه بندی می شوند.
آنچه متعارف جهت شناخت و تمایز این نوع سلاح ها از انواع دیگر تجهیزات نظامی محسوب می شود، اولاً قدرت تخریب آنها است؛ چرا که معمولاً این گروه از سلاح ها دارای قدرت ویرانگری بسیار بالا و ضررهای چشمگیری می باشند.
معیار دوم نیز اهداف این قبیل تجهیزات در شناسایی کشتار جمعی بودن یا نبودن محسوب می گردد.
به عبارت دیگر سلاح هایی که جز در انهدام اهداف گسترده و وسیع و همچنین با درجه ضایعات و ویرانی بالا به کار نمی روند، سلاح های کشتار جمعی اطلاق می شوند.
در این مختصر نگاه، قصد داریم تا به گروه سوم از این سلاح ها یعنی سلاح های شیمیایی پرداخته و به بیان گوشه ای از آثار مخرب و جبران ناپذیر آنها در هشت سال دفاع جانانه غیورمردان و زنان ایرانی بپردازیم.
سندرم وحشتناک
سلاح های شیمیایی بنا بر تعریف سازمان ملل متحد و متخصصان، عبارتند از تمام مواد شیمیایی، خواه به صورت گاز، مایع و یا جامد که به خاطر تأثیر سمی مستقیم بر روی جانداران به کار می روند.
این تعریف مبنای تصویب کنوانسیون منع گسترش، تولید، انباشت و به کارگیری سلاح های شیمیایی در سال ۱۹۹۳ می باشد.
البته مدت ها پیش از این پروتکل ۱۹۲۵ نیز به منظور جلوگیری از گسترش و کاربرد این نوع سلاح ها در ژنو به تصویب رسیده بود.
بر اساس بند ۱ ماده ۲ کنوانسیون ،۱۹۹۳ سلاح های شیمیایی عبارتند از: مواد شیمیایی و سمی و پیش سازهای آنها و همچنین مهمات وارداتی که تنها برای کشتار با دیگر کاربردهای سلاح های شیمیایی مورد استفاده قرار می گیرند.
از جمله نکاتی که یادآوری آنها نیز ضروری است این است که از جمله مشخصه های این سلاح ها، عدم تشخیص تأثیرات و عوارض آتی آن در محیط است که همین موضوع موجب می شود تا راه های مقابله با آثار مخرب سلاح های شیمیایی بسیار دشوار و گاهی غیرممکن شود.
سازمان ملل متحد و اعضای آن بارها و در مقاطع مختلف به کارگیری سلاح های شیمیایی را منع کرده اند.
از مجموعه قوانین و مقررات وضع شده در این سازمان و البته دیگر مجامع بین المللی، ممنوعیت ساخت، انباشت و استفاده از هر نوع سلاح کشتار جمعی خواه در درگیری های داخلی کشورها و خواه در مخاصمه میان دولت ها برداشت می شود.
به همین دلیل روز ۲۸ ژوئن (۸ تیر) هر سال به عنوان یک بهانه برای بشریت معرفی گردید تا از حق مسلم خود در برابر آلودگی جهان از این قبیل سلاح ها دفاع کند.
اما به راستی قربانیان حقیقی این سلاح ها چه کسانی هستند؟
آیا می دانید بسیاری از قربانیان فجایع سلاح های شیمیایی در اطراف شما تنفس که نه، بلکه به سختی جان می دهند؟
عراق، ایران و جنگ شیمیایی
ابعاد گوناگونی از هشت سال دفاع جانانه جوانان این مرز و بوم همچنان در پرده نامهربانی تاریخ و رسانه های ما گرفتار است که تنها یکی از این ابعاد، جنگ ناجوانمردانه شیمیایی- میکروبی عراق علیه ایران است.
به راستی عراق چرا و چگونه به سلاح های شیمیایی دست یافت؟
عده ای بر این باورند که دولت معدوم صدام در آغاز جنگ به این سلاح ها دسترسی نداشت؛ چرا که نخستین بار زمستان سال ،۶۱ جبهه های جنوب شاهد به کارگیری این نوع سلاح ها در سطح محدود بو
ابعاد گوناگونی از هشت سال دفاع جانانه جوانان این مرز و بوم همچنان در پرده نامهربانی تاریخ و رسانه های ما گرفتار است که تنها یکی از این ابعاد، جنگ ناجوانمردانه شیمیایی- میکروبی عراق علیه ایران است.
عده ای بر این باورند که دولت معدوم صدام در آغاز جنگ به این سلاح ها دسترسی نداشت؛ چرا که نخستین بار زمستان سال ،۶۱ جبهه های جنوب شاهد به کارگیری این نوع سلاح ها در سطح محدود بود.
اما شواهد و قراین نشان می دهد که از حدود سال ،۱۳۵۵ رژیم بعث عراق با جمع آوری برخی از استادان دانشگاه و صرف بودجه های گزاف به جمع آوری اطلاعات درباره سلاح های شیمیایی- میکروبی و رادیواکتیو پرداخت و در هر سه زمینه موفقیت هایی را نیز به چنگ آورد.
اسناد و مدارک نشان می دهد که طی این سالها مقادیر قابل توجهی از عوامل و مواد پیش ساز سلاح های شیمیایی از طریق شوروی سابق، برخی دولت های اروپایی و در نهایت آمریکا در اختیار دولت عراق قرار گرفته است.
مشت نمونه خروار کشورهایی که امروز داعیه طرفداری از حقوق بشر و حمایت از نوع انسان در اقصی نقاط عالم، گوش همه حتی خودشان را کر می کند از پیش قراولان فروش کارخانجات و مواد اولیه شیمیایی به عراق هستند.
نوعاً قراردادهای مذکور میان دولت عراق و اروپایی ها توسط برخی شرکت های چندجانبه و با هدایت و نظارت دولت های مزبور انجام می شده است.
گستاخی این دولت ها و شرکت های صوری که این قبیل فعالیت ها را مرتکب می شدند تا حدی است که گاهی پس از به بار آوردن رسوایی و افشای این موضوع، نه تنها آن را تکذیب نکردند بلکه حمایت و البته در موارد معدودی هم به خاطر حفظ آبروی ناداشته خود این شرکت ها را به مبلغی بسیار ناچیز جریمه می کردند.
به عنوان نمونه دادستانی آلمان غربی آن زمان، دفاتر ۱۲ شرکت آلمانی که متهم به فروش این تسلیحات به عراق بودند را مورد بازرسی قرار داد که در جریان این بازرسی ها مدارک و شواهد فراوانی به دست آمد که این شواهد و مدارک در ۱۰۰۰ پرونده مجزا ثبت شد که کمتر پرونده ای از این میان به نتیجه مطلوب رسید.
یکی از مقامات بلندپایه پنتاگون در سال ۶۶ در مورد فعالیت های شرکتهای آلمانی در این رابطه می گوید: ما می دانیم دو کارخانه آلمان غربی به عراق در تولید سلاح های شیمیایی یاری می رسانند.
این کارخانه ها علاوه بر ماده پستیزیدن (Pestiziden)، احتمالاً گاز خردل و گاز اعصاب هم تولید می کند.
یک کارخانه دیگر آلمانی به نام کارل کلب (Karl Kolb) در نزدیکی فرانکفورت یکی از اصلی ترین منابعی است که تأسیسات ساخت سلاح های شیمیایی در عراق را مهیا می کند.
رسوایی انگلستان و کشف محموله مواد شیمیایی در بندر نرماندی فرانسه یکی دیگر از دلایل محکم و استوار ایرانیان برای اثبات کمک های نامشروع غرب در خلال جنگ به دولت بعث عراق است.
ماجرا از آنجا شروع می شود که یک کشتی عراقی در بندر نرماندی فرانسه توقیف می شود.
پس از توقیف، ۳۵۰۰۰ تن «دی متیل تسنوتات» که از بندر لیورپول انگلیس به مقصد کویت برای تحویل به عراق توسط این کشتی حمل می شده توقیف و ضبط می شود.
پس از آن دولت انگلیس در ادعایی مضحک اعلام کرد: این مواد شیمیایی تنها برای تولید حشره کش به عراق ارسال شده است.
نمونه دیگر شراکت اروپا درجنایات عراق، نقش شرکت پتروشیمی «فیلیپین» در بلژیک است که در سال ۱۹۸۳ میلادی از طریق سفارش یک شرکت هلندی، ۵۰۰ تن تیودی گلیگول که ماده اولیه گاز خردل محسوب می شود را به عراق فروخت.
طنین مظلومیت هرچند توسل عراق به سلاح های شیمیایی به طور محدود، از زمان آزادسازی خرمشهر بوده است اما می توان کاربرد گسترده این سلاح ها را پس از پیروزی های بزرگ ایران و شکست پی درپی ارتش عراق در عملیات هایی چون والفجر ،۲ والفجر ،۴ خیبر، بدر و بعدها در عملیاتی نظیر والفجر ۸ و کربلای ۵ به وضوح و وسعت مشاهده کرد.
برای پی بردن به عمق این فجایع به گوشه هایی از آنها اشاره می کنیم.
در عملیات والفجر ۲ عراق در دو مرحله در بمباران های هوایی خود در اطراف پادگان حاج عمران به طور گسترده ای از گاز خردل استفاده کرد.
در عملیات خیبر نیز چند روز پس از تصرف جزیره مجنون، بمباران های وسیع شیمیایی نخست در منطقه شط علی و سپس در تمام جزیره صورت گرفت.
برای نمونه تنها در یک روز بیش از صد بمب خردل پرتاب شد که هریک از آنها حاوی بیش از ۴۰ لیتر مایع خردل بود که پس از انفجار بخار می شد و چندین کیلومتر را آلوده می کرد.
۲۷ اسفند ماه ۶۲ عراق برای اولین بار در تاریخ جنگهای دنیا از گاز اعصاب استفاده کرد.
این گاز هر چند توسط نازیها در جنگ جهانی دوم ساخته شد اما آلمانها از به کارگیری آن خودداری کردند.
از دیگر سلاحهای شیمیایی به کار گرفته شده توسط عراق به کارگیری مشتقات سیانور بود که برای اولین بار در جنگ ما و سومین بار در تاریخ جنگهای دنیا مورد استفاده قرار می گرفت، علت مرگ بیشتر شهیدان ما نیز در این حملات آلوده شدن به گاز سیانور بود که حتی فرصت ماسک گذاری را به رزمندگان نمی داد.
از آنجا که شیوه مناسب مقابله و درمان جانبازان شیمیایی در داخل وجود نداشت و بیشتر معالجات و مداواهای صورت گرفته از ترجمه برخی کتابهای منتشر شده ارتش آمریکا و انگلستان اقتباس شده بود، تعداد محدودی از این مجروحین برای مداوا به کشورهای اروپایی اعزام شدند.
(براساس آمار منتشر شده در فصلنامه سیاست خارجی، در سال ۶۲ ، ۵۸ نفر، در سال ۶۳ ، ۳ نفر، در سال ۶۴ تعداد ۱۹۲ نفر، در سال ۶۵ تعداد ۶ نفر، در سال ۶۶ تعداد ۲۴ نفر و در سال ۶۷ تعداد ۵۳ نفر از مجروحان شیمیایی که شدت جراحات آنان بیش از دیگران بود به کشورهایی نظیر انگلیس، فرانسه، آلمان، اتریش، هلند، سوئد، سوییس، بلژیک، ژاپن، اسپانیا و آمریکا اعزام و تحت مراقبتهای ویژه قرار گرفتند.) یکی دیگر از نمونه های به کارگیری گسترده این سلاحها، عملیات والفجر ۸ یا همان فتح فاو است.
در این عملیات دشمن از مواد شیمیایی خردل، گاز اعصاب، سیانور، خفه کننده (از املاح سیانور) و یک نوع گاز خفه کننده ناشناخته و ترکیبی از برخی دیگر از سلاحهای شیمیایی توسط ۳۲ فروند هواپیمای جنگنده استفاده نمود.
براساس گزارش تنظیم شده توسط قرارگاه کربلا، مجروحان عادی که از آغاز عملیات والفجر ۸ به پشت جبهه تخلیه شده اند جمعا بالغ بر ۱۳ هزار نفر می شدند در حالیکه طی حملات شیمیایی صورت گرفته متجاوز از ۱۵ هزار نفر مجروح به پشت جبهه منتقل شدند.
موارد موجود در این گزارش نشان می دهد که به دلیل نبود آموزش مناسب نیروها و بی توجهی عده ای از مسؤولان ذیربط، عوارض این سلاحها را در میان رزمندگان حادتر کرده است.
همچنین آموزشهای کوتاه و چند ساعته موجب شد تا بسیاری از نیروها لوازم پدافند شیمیایی خود را حمل نکنند و یا طرز استفاده صحیح آن را ندانند.
به عبارت دیگر غیر از این که سربازان ما توسط سلاحهای شیمیایی مورد هجوم قرار گرفتند، عدم توجه کافی به راهکارهای مقابله با این تهدید ویرانگر، سبب عمیق تر شدن صدمات و آثار این سلاحها و در موارد بسیاری موجب پدید آمدن عواقب جبران ناپذیری شده است.
تنها چند سال پس از این، استفاده عراق از این سلاحها در جنگ خلیج فارس علیه نیروهای آمریکایی موجب شیوع سندرم هولناک خلیج فارس در میان سربازان آمریکایی شده حال مقایسه کنید سربازانی را که با تمام تجهیزات و امکانات روز دنیا مجهزند و در برابر این حملات تا حد بسیاری آسیب پذیر با رزمندگانی که در موارد بسیاری جز چفیه های خیس ماسکی برای مراقبت از خود نداشتند.
بلندگوهای خاموش جمهوری اسلامی ایران که بارها مورد حملات شیمیایی عراق قرار گرفته بود، موضوع را به دبیر کل سازمان ملل گزارش و از وی خواست تا هیأت کارشناسی خود را برای بازدید به مناطق آسیب دیده اعزام کند.
پس از اعزام اولین گروه کارشناسی و اعلام نظر این گروه به شورای امنیت و دبیر کل این سازمان، این شورا در ۳۰ مارس ۱۹۸۴ بیانیه ای صادر کرد که در قسمت اجرایی آن کاربرد سلاحهای شیمیایی به شدت محکوم گردید و بر لزوم احترام به پروتکل ۱۹۲۵ تأکید شد.در این بیانیه نه تنها نامی از کشور به کار گیرنده این سلاحها (عراق) برده نشد، بلکه عکس العمل مناسبی هم در برابر این نقض آشکار مقررات بین المللی شکل نگرفت.
همین امر موجب شد تا دولت عراق به شکل وقیحانه ای به حملات شیمیایی خود ادامه داده و هزاران تن از رزمندگان اسلام و مردم بی دفاع حاضر در مناطق جنگلی را مجروح و یا به شهادت برساند.
هر چه دامنه فتوحات نیروهای ایرانی بیشتر می شد، عراق نیز وقیحانه تر از این سلاح مرگبار استفاده می کرد و این سکوت و بی تفاوتی جامعه بین الملل بود که موجب جری تر شدن رژیم جنایتکار صدام گردید.
در این میان دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران برپایه تلاش برای شناساندن چهره زشت و ماهیت غیرانسانی فعالیتهای رژیم عراق قرار گرفت تا از این طریق بتواند صدای مظلومیت رزمندگان اسلام را به گوش جهانیان برساند، اما عراقی ها که به دستور اربابان خود مجبور بودند در جنگ تحمیلی به هر شکل ممکن از پیروزی ایران ممانعت کنند و از سوی دیگر ایران را به پذیرش هر چه زودتر پایان جنگ وادار سازند، استفاده گسترده از سلاحهای شیمیایی را در دستور کار خود قرار دادند.
در این میان البته کسانی بودند که فارغ از گرایشهای سیاسی یا تأثیرپذیری از قدرتهای دیپلماتیک خارجی به بیان واقعیات بپردازند.
پروفسور هندریکس سم شناس برجسته اروپایی و رئیس انستیتو سم شناسی دانشگاه بلژیک در همان سالها اعلام کرد: «براساس آزمایشهای انجام شده بر روی مجروحان ایرانی، می توان ثابت کرد که بسیاری از این مجروحان بر اثر گاز خردل مایکوتاکسین و زهرهای قارچی که علیه آنها به کار رفته است مجروح شده اند.» روزنامه دیلی تلگراف هم چند ماه پیش از حمله شیمیایی عراق به سومار به نقل از یک خلبان اسیر عراقی اعتراف کرد که وی قبل از این که سقوط کند مواضع ایرانی ها را مورد حمله شیمیایی قرار داده است.
رادیو استرالیا در بخش گزارش خبری خود در تاریخ ۱۰/۱/۱۳۶۷ ضمن تأکید بر استفاده عراق از سلاح شیمیایی علیه مردم مظلوم ایران می گوید: عراق هر گاه که در تنگنا قرار می گیرد از سلاح شیمیایی استفاده می کند.
درست در همین تاریخ روزنامه ایتالیایی آل ژورنو حمله عراق به حلبچه را اولین مورد قتل عام اهالی غیرنظامی یک شهر توسط سلاح شیمیایی قلمداد می نماید.
چند روز پس از فاجعه حلبچه، وحید منجی اوغلو قائم مقام کمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهندگان پس از بازدید از مناطق آسیب دیده اظهار می دارد: خود شاهد میدان شیمیایی محل اقامت مهاجرین کرد بودم که در تاریخ این کمیساریا بی سابقه بوده است.
جنایات بیش از حد رژیم صدام تا آن جا بالا می گیرد که حدود ۴۸ تن از نمایندگان پارلمان انگلیس و گروهی از نمایندگان مجلس ژاپن بعلاوه گروه حقوق بشر پارلمان انگلیس و نخست وزیر وقت لهستان خواستار محکومیت صدام به خاطر استفاده از بمبهای شیمیایی می شوند.
کنوانسیون بین المللی حقوق بشر در پاریس هم رژیم عراق را به دلیل به کارگیری سلاحهای شیمیایی محکوم می کند.
در مقابل گستاخی عراقیها روز به روز بیشتر می شود.
ژنرال عراقی هاشم صباح الفخری فرمانده عملیات ارتش عراق در شمال بصره در مصاحبه ای مطبوعاتی اظهار داشت: کشورش حق استفاده از سلاحهای شیمیایی را برای خود محفوظ می داند.
همچنین محمد مشاط سفیر وقت عراق در انگلیس در مصاحبه با رادیو لندن اعتراف کرد: از زمانی که ایران حملات خود را به خاک عراق آغاز کرد عراق از سلاحهای شیمیایی استفاده کرده است و در نهایت طارق عزیز وزیر مخلوع خارجه عراق در تاریخ ۱۰/۴/۱۳۶۷در آلمان رسما اعلام کرد که عراق در جنگ علیه ایران از سلاح شیمیایی استفاده کرده است.
اما نکته پنهان در تمام این فرار از واقعیتها شاید همان تحلیل روزنامه گاردین باشد که در آن سالها اینگونه نوشت: قدرتهای جهانی می توانند عراق را از به کارگیری سلاحهای شیمیایی بازدارند اما آنها از پیروزی جمهوری اسلامی ایران بیشتر از پایمال شدن قوانین بین الملل توسط عراق نگرانند.