دانلود تحقیق حمام های صخره ای آذربایجان شرقی

معماری صخره ای در آذربایجان «از دهانه های آتشفاشن سهند و سبلان طی هزاران سال گدازه و مواد مذاب به بیرون جهیده و بر یو هم انباشته شده است، به تدریج در طی هزاران سال بر روی این گدازه ها پوسته ای از سنگ توف با مقاومت های مختلف به وجود آمده است، لایه های نرم این پوسته در طی سالیان، به وسیله برف و باران شسته شده و لایه های سخت تر به صورت کران به اشکال مختلف به وجود آمده است («کندوان» بررسی های تاریخی، سال دوازدهم، ص 187).

ترکیب و دانه بندی این کران ها به نوعی است که به سهولت می توان داخل آن را با گلنگ های حفر قنات و چاه مطابق عملکرد مورد نیاز خالی کرد.

شکل کران ها در چگونگی حفر فضاهای مورد نیاز تأثیر دارد.

در روستای قدیمی حیله ور، که احتمالاً تا دوره مغول مورد استفاده قرار می گرفته، همچنین در روستای سپور در بناب و روستاهای صخره ای (متروکه) در منطقه ارسباران و اردبیل بناها عموماً در یک سطح کنده شده و یک طبقه است ولی در روستاهای کندوان و چراغیل که کران های آن به شکل کله قندی و به ارتقاع بعضاً بیش از 20 متر می باشد.

دلایل مختلف از جمله شب روستا و دسترسی از جهات مختلف باعث گردیده که بناها عمدتاً دو طبقه و بعضاً سه تا چهار طبقه ساخته شوند.

حجم فضاهای کنده شده و ارتفاع ان مطابق با شرایط انسانی است و از حفر فضاهای مرتفع و فاقد اشل انسانی پرهیز شده است.

فضاهای زندگی عمدتاً به شکل مربع و یا مستطیل نزدیک به دایره یا بیضی است، در مرکز اماکنی مانند مساجد، که به فضاهای عریض تری نیاز بود، ستون یا ستون هایی می ساختند.

در داخل دیواره ها حفره هایی به صورت رف و طاقچه برای نگهداری وسایل مورد نیاز ساکنان تعبیه شده است.

شکل پلان ها به علت حفر در دل حوه فاقد گوشه های تخت و تیز می باشد و خطوط پلان منحی و ملایم است.

کران ها به علت فشردگی دانه های تشکیل دهنده و شیب مناسب در مقابل برف و باران مقاومت بالایی دارند، همچنین به علت ضخامت جداره ها و عایق بودن توف هخای تشکیل دهنده در زمستان گرم و در تابستان خنک می باشند.

حمام های صخره ای حمام های صخره ای ضمن کاری مناسب و مورد انتظار در نهایت سادگی حفر شده است.

محل حمام از نظام سنتی محله ای که شامل مسجد، میدان، چشمه (قنات و غیره است پیروی می کند.

این حمام ها نیز دارای عناصر اصلی تشکیل دهنده حمام ها؛ یعنی هشتی، سربینه، میاندر، گرم خانه، چشمه آب سرد، خزینه و تون است.

محل قرارگیری حمام های بررسی شده در حاشیه رودخانه و مشرف به آن ساخته شده اند.

در محل قرارگیری حمام، محوطه باز و مسطحی وجود دارد که معمولاً ورودی حمام رو به این محوطه باز و مسطح می باشد.

در روستاهای کندوان و عنصر و در یکی از اضلاع این محوطه مسجد واقع شده، ولی در روستای کردآباد به دلیل اینکه حمام خارج از روستا قرار گرفته است در کنار این محوطه مسجد وجود ندارد.

مکان حمام ها طوری انتخاب شده است که بتوان به آسانی به آب دسترسی پیدا کرد.

به غیر از حمام روستای کردآباد که آب آن از طریق چشمه ای خودجوش از دل کوه، تأمین می گردد، در سایر حمام ها آب مصرفی حمام از رودخانه تأمین می شود.

تحلیل فضاها فضاهای تشکیل دهنده حمام های مورد مطالعه دارای نظام مشترکی هستند.

هرچند به لحاظ مساحت و جمعیت روستا، فضاها ابعاد متفاوتی به خود می گیرند، شکل و محل فضاها در تمامی آنها یکسان است که در ادامه به آنها اشاره می شود : ورودی حمام ها فاقد سر در یا پیش خوان ووردی تعریف شده در محل احداث خود هستند ولی در ابتدای ورود، دارای راهروی باریک و درازی می باشند.

(منظور از راهروری ورودی، فضایی است که ما بین درگاه ورود به حمام تا درگاه به سر بینه وجود دارد).

محل قرارگیری حمام در محیط طبیعی و محل شکل گیری، تأثیر ثمستقیمی در نوع این ورودی داشته است به طوری که این راهرو گاه دارای مسیری طولانی و در مواردی در حد یک فیلتر کوچک عمل می کند، این تفاوت از چگونگی شکل کوه نشأت می گیرد.

در روستای عنصرود به دلیل اینکه کوه های اطراف شیب تندی ندارند و با یک شیب بسیار ملایم شکل گرفته اند، برای رسیدن به حجم حمام باید یک مسیر حرکتی باریک و دراز را طی کرد؛ در حالی که در حمام کردآباد به دلیل شیب تند و صخره مانندی که کوه دارد این فضا در حد یک فیلتر کوچک ورودی است و بیشتر شبیه یک هشتی ورودی است تا راهروی باریک و دراز.

این سیستم زمانی است که ما بخواهیم حمام را در داخل کوه ایجاد کنیم، اما اگر شیب، ابعاد، اندازه و نوع دانه بندی کوه این امکان را سلب کند تنها قسمت هایی که امکان احداث داشته، در دل کوه ایجاد گردیده است و در مواردی که محیط اجازه چنین کاری را نداده بخش های مورد نیاز دیگر را با مصالح الحاقی به وجود آورده اند.

در روستای کندوان حمام در دامنه کوهی با شیب کم قرار دارد و این موقعیت باعث شده که بخشی از حمام بیرون از کوه و بخشی از آن در دل کوه ساخته شود، ورودی این حمام بر عکس سایر حمام ها با مصلح سنگی و طاق آجری است و برای رسیدن به کف حمام تعدادی پله تعبیه شده است.

ولی در حمام های عنصرود و کردآباد کف بیرونی با کف داخل حمام اختلاف سطح چندانی ندارد، در کندوان کف بیرون با کف اختلاف سطحی در حدود 2 متر دارد و کف حمام پایین تر است.

در اطراف این قسمت تورفتگی هایی ایجاد شده است که از آنها به عنوان محلی برای تعویض لباس استفاده می شد پوشش این فضا گنبدی سنگی، کنده شده از کوه می باشد.

گرم خانه وضع موجود حمام ها به گونه ای است که بلافاصله بعد از سربینه وارد گرم خانه می شویم و ما بین این دو فضا مفصل ارتباطی یا فیلتر ورودی وجود ندارد، اما در گذشته ما بین گرم خانه و سربینه میاندر واقع بود که با یک چرخش و بعد از طی مسیری این دو فضا، به همدیگر متصل می گرددی.

در همه حمام هیای بررسی شده بدون استثنا این مسیر را مسدود و ورودی دیگری ایجاد کرده اند.

و برای فضای میاندر کاربردی جدید ر نظر گرفته اند.

گرم خانه نسبت به سایر فضاها حالت بسته تری دارد و کوچک تر از سربینه میباشد.

در دیواره های کناری آن منبع آب سرد و آب گرم وجود دارد.

در صورتی که تا قبل از توسعه های چند دهه اخیر منبع آب گرم در حال حاضر متصل به حمام است به عنوان خزینه حمام محسوب می گردید، اما بعد از به وجود آمدن سیستم دوش در حمام ها بالحاق یک بخش جداگانه خزینه را از حمام ها حذف کرده و از محل خزینه به عنوان انبار آب گرم استفاده می کنند؛ به غیر از حمام عنصرود که پلان منتظمی دراین بخش ندارد در موارد دیگر شکل این بخش تا حدودی شبیه هشت ضعلی است.

محل دوش ها منتظم ترین قسمت حمام ها بخش الحاقی دوش ها است.

این قسمت در عین حال جدیدترین بخش نیز محسوب می گردد که بعد از مبدل شدن سیستم سنتی به سیستم دوش در چند ساله اخیر به حمام ها الحاق گردیده و در همه حمام های بررسی شده دارای ویژگی های یکسان است.

این بخ دارای پلان مستطیل شکل است که با استفاده از دیوار سنگی و تاق آجری احداث گردیده است.

سطح این قسمت نسبت به سایر قسمت های حمام ایین تر است که علت این اختلاف سطح، هدایت آب مورد نیاز دوشها است.

مصالح مصالح مورد استفاده در حمام ها شامل سه دسته هستند : 1- خود کوه یا صخره که بخشی از حمام از تراشیدن و کندن درون آن به وجود آمده است و دیواره هایی که با استفاده از سنگ لاشه و قلوه سنگ ساخته شده اند؛ این دیواره ها در بخش های بیرون از کوه احداث شده اند.

2- مصالح آجری که اخیراً و بعد از آمدن سیستم دوش به حمام ها مورد استفاده قرار گرفته است.

تمامی تاق های موجود در محل دوش ها با استفاده از آجر و ملات گچ می باشد که روی آن را با اندودی از سیمان پوشانده اند.

3- کف سازی فعلی حمام ها با استفاده از موازییک بوده ولی قبل از موزاییک کف سازی داخل حمام در بخش هایی که صخره سنگ وجود نداشت سنگ فرش بوده است.

سوخت انبار سوخت برای تأمین گرمای لازم حمام معمولاً در کنار گرم خانه و چسبیده به آن است ولی ورودی آن جداگانه و خارج از حمام است.

سوخت حمام های صخره ای در قدیم از بوته گیاهان، خار و شاخه های خشک درختان تأمین می شده و حجم آتش خانه در حدی بوده که بتوان سوخت لازم را برای مدت کوتاهی در آن انبار کرد.

در قدیم تأمین سوخت مورد نیاز حمام ها به سهولت فعلی نبوده است، بنابراین این حمام ها در روزهای خاصی به حسب نیاز گرم می شده اند که زنان و مردان روستاها هر کدام در ساعاتی از روز از آن استغاده می کردند، در روستاهای پر جمعیت تر نیز یک روز در میان، حمام مخصوص زنان و مردان بوده است.

پژوهشی در معماری حمام وکیل شیراز و بررسی مرمت و احیای آن در بین سال های 1173 تا 1190 هـ.ش مجموعه بناهای بازار، مسجد جامع، ارگ، دیوانخانه، عمارت کلاه فرنگی، آب انبار، حمام و دیگر بناهای اطراف شهر از جمله بناهای هفت تن و چهل تن، عمارت آرمگاه سعدی و حافظ، همچنین حصار و باروی شهر و کانال آب و دفع فاضلاب به دستور کریم خان زند در شیراز ساخته شد.

هدف وکیل الرعایا، آبادی شیراز به عنوان پایتخت خود پس از خسارت و ویرانی های ناشی از ناامنی و تخریب های پس از سقوط سلسله صفوی و افشاریه بود.

معماران، حجاران، کاشی تراشان، نقاشان و هنرمندان زبردئست زیادی از سراسر کشور به شیراز دعوت شدند تا این امر مهم را در حداقل زمان ممکن به پایان برسانند و چنین نیز شد.

ارزش های نهفته در این مجموعه ها که پس از حدود 240 سال به رغم زلزله های متعدد و بی توجههی های فراوان پا برجا مانده، زیاد است و لزوم نگهداری و مرمت و احیای آنها از سال های دور بر متولیان و دست اندرکاران پنهان نمانده است.

کریم خان در پایان احداث مسجد و نصب منبر سنگی یک پارچه مرمرین که از معادن یزد به شیراز حمل شده بود فرمود که اگر این منبر را با همین وزن از طلا ساخته بودم سهل تر و کم هزینه تر بود، که نشان از سختی های فراوان ساخته این بناهاست.

یکی از این بناهای زیبا، حمام وکیل شیراز است.

این حمام بسیار بزرگ با ویژگی های منحصر به فرد، در عین این که خصوصیات حمام های هم عصر خود را داراست، الگوی بسیار مناسبی برای ساخت حمام های دوره قاجار نیز بوده نیز است.

این حمام همانند سایر جمام های عمومی از دو بخش عمده سربینه (رخت کن) و گرم خانه (محل شستشو) تشکیل گردیده و فضاهای معماری دیگری از حمله هشتی های ورودی و میان در، خزینه ها، حاکم نشین، چاه آب، گاورو برای انتقال آب از چاه، گلخن و کانال دود، نورخانه و سرویس های بهداشتی، منبع آب بر روی پشت بام و حوض های سنگی با فواره های زیبا در اطراف و داخل این دو فضای اصلی گندبدار طراحی و ساخته شده اند.

سربینه حمام که جایگاه رفیعی در کل مجموعه دارد، فضای هشت ضلعی ستون دارای است که دور تا دور آن سکوهای سنگی و کفش کن با پلکان ارتباطی قرار گرفته و آبنمای هشت ضلعی عمیق سنگی در وسط آن، زیر گنبد اصلی قرار دارد.

این حوض بزرگ به همراه چهار حوش کوچک روی سکوها با کاربری مشخصی که همان پاشور بوده، بر زیبایی فضای سربینه افزوده اند.

ستون های سرخ فام چند وجهی مقرنس سر ستون ها نیز بر ریو هشت قطعه سنگ عظیم یک پارچه پای ستون نشسته اند و گنبد روی آنها استوار گشته است.

بر روی این گنبد در فضای داخلی، نقش برجسته های آهک بری از اساطیر باستان، داستانهای مثنوی مولوی، نظامی و قران مجید به طرز باشکوهی ایجاد شده است که از آن جمله می توان به نقش معراج پیامبر اسلام (ص)، صحنه به چاه انداختن و بیرون آوردن حضرت یوسف (ع)،‌ نقش قربانی کردن حضرت اسماعیل(ع)،‌ تمثال حضرت علی (ع) و ذلافقار ایشان، سلطان و سنجر و پیرزن، نقش شیرین و فرهاد، نقش بیژن و منیژه و نقش شیخ صنعان و دختر ترسا اشاره کرد.

همچنین بر روی سکوهای اطراف نیز گنبدهای کوچک با پوشش تاق و تویزه و نقوش گل و مرغ در دورزه زندیه و قاجاریه با مهارت زیادی کار شده است که هم از لحاظ معماری هنر نقاشی و آهک بری در نوع خود بی نظیر است.

بر روی کل سطوح داخلی دیوارها نیز نقوش زیبا با علامت های زیبا که جای تحقیق و بررسی بیشتر دارد دیده می شود.

در فضای گرم خانه نیز چنین نقش هایی به وفور ترسیم گشته است.

گرن خانه به وسیله چهار ستون حجاری شده و گنبد نسبتاً بزرگ به وسیله میان در و یکی هشتی از سربینه و دیگر فضاهای حمام جدا شده است.

دو فضای نسبتاً بزرگ حاکم نشین دردو سوی خزینه با ازاراه های سنگی و بدنه های ساروج بری و محل برداشت آب وجود دارد.

سه خزینه با سقف گنبدی که در وسط، خزینه آب گرم با دو دیگ مسی بزرگ در کف، خزینه سمت راست با آب سرد و سمت چپ با آب ولرم، که ارتباط با خزینه گرم دارد، تعبیه شده است.

در زیر گرم خانه کانال های عبور هوای گرم و دود در ابعاد cm50×100 به صورت شطرنجی ساخته شده است که برای گرم کردن کف گرم خانه و خروج دود بوده است.

فضای گارور به ابعاد m27×3 از هشتی میان در جدا شده که طول آن حداکثر عمق چاه آب را نشان می دهد.

منبع بزرگ آب که در پشت بام و در جوار چاه به ابعاد m5×10 ساخته شده آب خزینه ها را تأمین می کرده است.

علاوه بر این منبع هوایی، یک مخزن در سطح پایین تر بر روی پشت بام و در نزدیک خزینه وجود دارد، در پشت خزینه ها نیز گلخن و انبارهای سوخت قرار دارد.

در سال های دهه چهل بخش های الحاقی حمام که در جلوی ورودی ساخته شده بود، تخریب گردیدند تا ورودی اصلی حمام نمایان گردد.

در آن سال ها کاربری بخشی از جمام تغییر یافته بود و سربینه حمام تبدیل زروخانه شده بود.

همچنین خزینه ها به عنوان منبع آب و یکی از حاکم نشین ها به عنوان حمام نمره استفاده می شود.

در آن زمان دفتر فنی آقار تاریخی مرمت حمام را شروع کرد تا اواخر دهه هفتاد ادامه داشت با توجه به استهلاک بالای حمام و عدم سرعت مناسب در مرمت، هرچند سال یک بار مجدداً عارضه ها تکرار و تسلسل وار مرمت انجام می گرفت.

این آفت گریبانگیر اکثر قریب به اتفاق اماکن تاریخی است مگر اینکه با کاربری مناسب روح زندگی در آنها دمیده شود.

اینجانب در زمان مسئولیت میراث فرهنگی استان فارس این مهم را همواره مد نظر داشتم.

با پشتیبانی مسئولین محترم سازمان و استان و تأمین اعتبار بخشی از هزینه های مرمت و احیا (در حدود 500 میلیون ریال) سربینه حمام تبدیل به چایخانه سنتی گردید.

طرح احیا با کمترین دخالت فیزیکی در سربینه تهیه و اجرا گردید.

هم اکنون نیز اجرای مرمت در گرم خانه ادامه دارد.

ممکن است در طرح آینده، این کاربری مناسب تشخیص داده نشود و کاربری دیگری همانند گنجعلی خان کرمان مناسب دیده شود.

برنامه مرمت همان گونه که در عکس ها مشاهده می شود پیش ورودی (یا جلوخان) حمام هم سطح تراز کف هشتی ورودی نبود و در سال های پس از ساخت در حدود cm60 بالا آمده بود که در هنگام مرمت و ساماندهی، گودبرداری و محوطه سازی انجام شد و این عمل به ارتفاع ورودی افزود.

البته در مرمت های گذشته (سال های دهه 1350) ورودی حمام به اندازه یک تاق نما جابجا گردیده بود که در زمان مرمت برگرداندن آن به وضع اصلی امکان پذیر نبود و به همین دلیل جای ورودی قبلی با تغییر مصالح نشان داده شد.

در پس هشتی ورودی، فضهای خدماتی حمام وجود داشت که پس از بازسازی به عنوان فضاهای پشتیبانی کاربردی جدید استفاده می شود.

با طراحی مناسب وضع سربینه، در تراز سکوها بدن هیچ گونه دخالت در اصالت بنا با مصالح چوبی، میز و نیمکت هایی برای نشستن مراجعین متناسب با پلان معماری حمام ساخته و نصب گردید که هر زمان که مایل باشیم به راحتی قابل جمع آری است.

کف سربینه با سنگ های یک پارچه گندمک شیراز فرش گردیده که به دلیل وجود رطوبت، بعضاً ازتراز خارج شده بود و امکان زمین خوردن مراجعین وجود داشت؛ بنابراین اکثر سنگ ها به حال اولیه خود برگشت.

در هنگام اجرا به مسیر آبرسانی حمام نیز دسترسی پیدا کردیم که مستند نگاری شد.

حوض های داخل سربینه، آب را در خود نگاه نمی داشتند که آنها را ایزوله کرده و احیا گردیدند.

فواره های سنگی نیز به وسیله پمپ های متناسب با حجم آب نما دوباره فعال شدند.

بخشی از آهک بری تویزه ها و سقف ها که ریخته بودند مرمت گردید، دوال ها نیز به وسیله مصالح گچ و پودر سنگ (آهک نیاز به رطوبت دائم دارد که امکان ایجاد چنین رطوبتی وجود ندارد) متناسب با کاربری فعلی بازسازی گشتند.

حمام یکی از بناهای عمومی است که ساخت آن در ایران سابقه ای طولانی دارد.

به گفته برخی محققین ساخت نخستین حمام در ایران به زمان جمشید از پادشاهان سلسله پیشددادیان بر می گردد و احتمالاً جمشید از نخستین کسانی بوده که دستور ساخت نخستین گرمابه ها را در شهر و روستا داده است (ابن بلخی، 1343، ص 36).

در مکان هایی که چشمه های آب گرم طبیعی وجود داشت، گرمابه می ساختند، که افزون بر شستشو و نظافت، بسیاری از امراض پوستی و استخوانی را از این طریق معالجه می کردند، به این سبب حمام از مکان های مهم در تاریخ فرهنگ بشری است.

شاید نخستین حمام ها را در مناطقی که آب گرم طبیعی از زمین می جوشیده و یا در مناطق کوهستانی و صخره ای کوه می ساخته اند، چنانکه حمدالله مستوفی درباره سخت این گونه ها گرمابه ها در منطقه تخت جمشید می نویسد : «...

و صورت جمشید به شکل سخت زیبا کرده بودند و در آن کوه گرمابه از سنگ کنده اند، چنانکه آب گرمش از چشمه زاینده است و به آتش محتاج نمی شده.

...».

بنا بر شاهد تاریخی ساخت حمام های عمومی از زمان هخامنشی و سپس سامانی در ایران رایج بوده و پس از آن در تمام شهرهای ایران گسترش یافته و افراد خیر احداث این بناها را در کنار ساخت سایر بناهای عمومی چون پل آب انبار و غیره مقدس می پنداشتند.

بنابراین ساخت حمام در ایران گسترش یافته و در هر منطقه به فراخور اوضاع اجتماعی و جمعیتی و سیاسی آن روگاران بناهایی ساخته می شده است.

آب مورد نیاز حمام ها، عموماً از چاه، کاریز و قنات و یا آب جاری تأمین می شد.

در شهر اراک نیز به واسطه ویژگی های اقلیمی و طبیعی این منطقه، آب از هم ضروریات زیستی اجتماعی بوده است.

سبهدار شهر اراک با حفر قنات معروف سهبداری، که ما در چاه های آن زیر رودخانه خشک و در شمال شرقی روستای کرهرود قرار داشت و با کندن شصت و پنج حلقه چاه، اولین قنات بزرگ شهر را احداث کرد.

این قنات حدود دویست سال اخیر بخشی از آب رسانی این شهر را تأمین کرده است.

آب مورد نیاز حمام چهار فصا با رعیات مسائل شرعی وارد می شده است.

کانال سنگ چینی شده قنات از غرب حمام و از سمت خیابان عباس آباد از جنوب به شمال، جریان داشته است.

با نصب تنبوشه های سفالی، آب قنات به حمام وارد می شده و در حوضچه ای با آب کش ویژه در قسمت های مختلف حمام تقسیم می شده است.

درگذشته که امکان استفاده از نفت و گار نبود.

مواد سوختی برای تأمین آب گرم در حمام ها، خار و خاشاک، بوته های گون، چوب خشک، درختان و فضولات حیوانی بود.

حمام همواره در فرهنگ مسلمانان نمادی از پاکی و سلامتی بوده است، در طول تاریخ ایران نیز از مراکز مهم اجتماعی و فرهنگی بوده که در فرهنگ و هنر و تمدن ایران جایگاه خاصی پیدا کرده و دارای آداب و سننی است که مجال پرداختن به آن فرصت دیگری را می طلبد.

حمام چهار فصل از بناهای ارزشمند تاریخی شهر اراک در اواخر دوره قاجاری است و دارای طراحی و معماری ویژه ای است که به سبب کاربری عمومی داشتن، از جایگاه و اهمیت ویژه ای در میان مردم این شهر برخوردار است.

گرمابه چهار فصل در شهر اراک، مرکز استان مرکزی و در ضلع شرقی خیابان شهید دکتر بهشتی کنونی (عباس آباد سابق) حد فاصل میدان شهدا و هفت تیر در مرکز شهر اندکی بالاتر از شهرداری و رو به روی پارچه (پاساژ) قدیمی «خانبلوکی» و قلعه مرحوم حاج ابراهیم خوانساری قرار دارد.

وجه تسمیه حمام ظاهراً به واسطه تابلوهای کاشی کاری شده ای است که در چهار جهت حمام در سربینه مردانه وجود دارد که فصول چهارگانه را به تصویر کشیده است.

پیشینیه تاریخی حمام چهار فصل حمام چهار فصل از بناهای دوره قاجاریه است در زمانی که بنیان قلعه نظامی شهر سلطان آباد به دستور فتحعلی شاه قاجار در 1320 هـ.ق آغاز شد، در طول هفده سال بخش های فراوانی از این شهر نو بنیاد، شامل بازار، مسجد جامع، بناها و مراکز عمومی و واحدهای مسکونی مورد نیاز ساخته شد.

پس از شکی گیری شهر مدت زمانی طول کشید تا نقش مسکونی، تجاری و خدماتی خود را به صورت اولیه باز یابد.

بدیهی است این امر در شرایط فقدان شهری مهم در منطقه و نیز با توجه به پافشاری بانی، مبنی بر اینکه شهر در زمان کوتاه تری شکل گیرد، نشانگر عدم استقبال جمعیت و آهنگ کند جمعیت پذیری آن در سال های اولیه تأسیس است.

شهری که در آغاز تأسیس با مساحت به طور 850 متر و عرض حدود 600 متر ایجاد شد، با تمهیدات حاکمان وقت و ارائه تسهیلات لازم تعداد زیادی از مهاجرین از جمله تجار، کسبه و صنعت گران شهرهای اطراف مانند؛ بروجرد، خوانسار، گلپایگان، نراق و کاشان به شهر سلطان آباد روی آوردند و شرایطی را برای رونق بخشیدن شهر فراهم کردند، با اقداماتی که اندیشیده شد، جمعیت شهر رو به فزونی نهاد و فضا برای اسکان جمعیت اضافی و سرریز، تنگ شد، به این دلیل شخصی خیر و متمول به نام حاج محمد ابراهیم خوانساری پیگام شد و در بخش جنوبی شر در محله ده عباس آباد مجموعه جدیدی ساخت.

به این سبب مکان های عمومی و مورد استفاده عام شامل حوزه علمیه (مدرسه)، آب انبار و یک مجموعه حمام به نام حمام های مردانه، زنانه و اقلیت های مذهبی را در این مکان بنا کرد که حمام قعلی موسوم به چهار فصل به جا مانده از این مجموعه است.

درباره انگیزه ساخت حمام چهار فصل گفته اند : در دوره سلطنت پنجاه ساله ناصری که مملکت به آرامش نسبی دست یافت و تاخت و تاز اقوام دیگر به ایران کاهش یافت و جاده ها ایمن شد، سلطان آباد نیز به برکت این آرامش از رونق اقتصادی خوبی برخوردار بود و حکام محلی به ویژه میرزا حسن خان (برادر امیرکبیر) مستوفی الممالک و نمایندگان او با رعایا و مردم خوش رفتاری می کردند.

این امر سبب شده بود که 85 خانوار یهودی از روستاهای سه ده، سنجان و سایر نقاط سلطان آباد مهاجرت کنند، اینان در شمال شرقی گذر سپهداری در ضلع شرقی خیابان محسنی، محله ای احداث کرده و در ان سکونت داشتند، این گروه از تأسیسات و امکانات شهری؛ مانند گورستان، مدرسه و غیره برخوردار بودند، اما حمام نداشتند.

بزرگان اقلیت ها به مرحوم حاج محمد ابراهیم خوانساری و مراجع و علمای شهر متوسل شده و اظهار داشتند که اقلیت های صاحب کتاب در بلاد مسلمین تحت حمایت انان و حکومت اسلام قرار دارند و حاکم شهر متعهد حفظ جان و مال و ناموس و حمایت از آنهاست.

حاج ابراهیم خوانساری برای حل مشکل اقلیت ها پیشقدم شد تا حمامی بسازد که همه مردم و حتی اقلیت ها با رعایت مسائل شرعی به آسانی از ان استفاده کنند و این بنا، یادگاری از شیوه رفتار مسلمانان ایرانی با اقلیت های مذهبی باشد.

آنگاه دستور داد در زمین رو به روی قلعه خود حمام چهار فصل را به نام چهار دین رسمی بنا کردند (کندی، 1376، ص 97).

این بنا در سال های 1292 تا 1294 هجری در حدود سه سال به همت و سرمایه حاج محمد ابراهیم خوانساری و با دست توانمند استادکاران و معماران سلطان آبادی، کرمانی و یزدی که در ساخت سایر ابنیه از جمله سراها و بازارهای اراک شهرت داشتند، ساخته شد که از آثار ارزنده و معماری و هنری شهر اراک به شمار می رود و از اصول فنی و هنری و معماری و تزئینات شایان توجهی برخوردار است.

حمام چهار فصل در سال 1353 به شماره 1339/3 در زمره فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

این بنا در سال 1373 هـ.ش پس از مرمت و بازسازی، تجهیز و به همت مسئولین سازمان میراث فرهنگی استان مرکزی، تغییر کاربری داده و بخشی از آن برای مرکز هنرهای سنتی اراک در نظر گرفته شده سربینه و گرم خانه آن نیز به عنوان موزه مردم شناسی و باستان شناسی، موسوم به «موزه تاریخی چهار فصل» مورد استفاده قرار گرفت و هم اکنون پذیرای بسیاری از گردشگران و علاقمندان به هنر و معماری است.

معماری حمام چهار فصل این بنا در زمینی به وسعت حدود 1400 متر مربع ساخته شده و دارای جهت غربی- شرقی در طول و شمالی- جنوب در عرض است.

در طراحی و ساخت این بنا از فضاهای موجود به شکل مطلوب استفاده شد و اصول معماری ایرانی یعنی استحکام، زیبایی، آرامش و امنیت به طور کامل در آن رعایت شده است.

بنای حمام در عمق چهارمتری زمین قرار داد.

اختلاف سطح آن به دلیل دسترسی سهل الوصول به آب، برودت هوا در زمستان و رحرات در تابستان بوده است.

برای جلوگیری از تغییر دمای متعارف و تناسب در درون حمام و نیز ایجاد بین هوای برودتی و حرارتی، به گونه ای که افراد هنگام ورود و خروج در معرض تغییر ناگهانی هوا قرار بگیرند، کف واحدهای گوناگون معماری این گرمابه نسبت به سطح خیابان پایین تر است همچنین با ایجاد چنین اختلاف سطحی به خوبی و بدون صرف هزینه، آب را از قنات هم جوار حمام به داخل خزینه وارد می کردند و پس از گذر از دالان به رخت کن (سر بینه مردانه) گرمابه می رساندند (بروشور موزه تاریخی چهار فصل).

ناگهفته نماند که لوله یا تنبوشه های سفالی آب را به آسانی به تمام بخش های حمام می رساندند.

طراحی تأسیسات این بنا کاملاً با دفت و مهارت انجام شده، چنانکه فاضلاب آن به آسانی به سیستم فاضلاب شهری متصل شده و خزانه های آب گرم حمام های مردانه و زنانه و تون و دودکش حمام در میان ساختمان قرار داده شده اند تا از اتلاف انرژی جلوگیری شود.

حمام دارای چهار ورودی با راهرودهای طولانی در چهار جهت است، دو راه وروردی از طریق خیابان شهید بهشتی کنونی و دو راه دیگر در محله شهرداری در شرق و محله مجسد حاج ابراهیم در غرب وجود دارد، تا امکان تردد با رعایت شئونات مذهبی و اجتماعی فراهم آید.

نور طبیعی بخش های گوناگون حمام به وسیله نورگیرهایی در سقف تأمین می شد و افزون بر آن از نورهای مصنوعی مثل چراغ موشی که در قسمت های مختلف حمام از جمله راهروها وجود داشتند تأمین می گردید.

طراحی معماری حمام چهار فصل به گونه ای است که در ورودی به دالان طولانی و شیب داری متصل است، با گذر از این دالان پس از حدود شش متر با زاویه نود درجه به یک هشتی سرپوشیده می رسد.

در ورود به سربینه یا حمام سرد از این هشتیمی گذرد، این زاویه و مسافت، جریان مستقیم هوا را به داخل کنترل می کند.

رواق و هشتی اول پس از چهار متر با زاویه 45 درجه توسط پله به صحن سربینه حمام راه می یابد و در واقع جریان هوا از در ورودی غربی به شرقی است.

اما رواق و راهروها از جنوب به سربینه راه می یابند و این امر سبب تهویه هوا و جلوگیری از کاهش حرارت و تأثیر دمای خارج به داخل می شود.

بنابراین هوای ورودی از در اصلی، گرمای دیوارها و گلخن و تجمع شاخص، دمای مطبوع 24 تا 28 درجه را ایجاد می کرد.

این جریان هوا به سوی گنبد قوسی سقف هدایت می شد و به صورت مستمر هوای تازه وارد می شد و تعادل در دما ایجاد می کرد.

در میان سربینه حمام و حمام گرم یک راهرو با زاویه 45 درجه به هشتی دایره شکل با سقف کوتاه تر راه می یابد و سپس از طریق یک راهروی دیگر که نسبت به راهروی اول دارای زاویه 90 درجه گرم می رسد.

دمای این راهروها بیشتر از حمام سرد و کمتر از حمام گرم بود.

سرویس های بهداشتی در این رواق ها و راهروها از دمای معتدل برخوردار بودند.

آنگونه که بیان شد از رخت کن مردانه از طریق دالان راهی به طرف گرم خانه وجود دارد.

این امکان به دلیل مساخت زیاد می توانست از افراد را در خود جای دهد.

سه خزینه در بخش شمالی این قسمت قرار دارد که آب مصری حمام را تأمین می کرده است.

گلخن حمام بین بخش ساختمانی گرمابه مردانه و زنانه واقع شده و از این طریق خزانه های واقع در شمال (قسمت مردانه) و جنوب (قسمت زنانه) را گرم می کرد.

در بخش زنانه یک رخت کن بزرگ هشت ضلعی به قطر هفت متر وجود دارد که بدون استفاده از ستون و یا گوشواره، آن رابه شیوه ای زیبا و با مهارت معمارانه ویژه ابتدا به دور چینی زیر گنبد تبدیل کرده اند، به جز این رخت کن، یک سربینه با یک گرم خانه دیگر وجود دارد که مخصوص استفاده اقلیت های مذهبی بوده است، بنابراین حمام به بخش های مختلف تقسیم می شود که اجمالاً به توصیف آنها می پردازیم : سربینه پلان سربینه حمام به شکل هشت ضلعی نامنظم است که چهار ضلع آن بزرگ و چهار ضلع دیگر کوچک تر است.

بی بنا در عمق هفت و نیم متر با سنگ سیاه و گل آهک ساخته شده و قطر دیواره های آن از سطح زمین تا سقف از 80 تا 50 سانتی متر است.

سربینه حمام به شکل هشت رواق و صحن و رخت کن تقسیم شده که قرینه و تناسب طول و عرض و ارتفاع در آن رعایت شده است.

ارتفاع این بخش از زیر گنبد تا کف حوض سربینه هشت متر است.

وزن گنبد با مهارت تمام از طریق تاق های جناغی به هشت ستون و دیوارها منتقل می شود.

این ستون ها و دیوارهای رخت کن به شیوه بسیار زیبا با کاشی های فیتلیه ای (پیچی) و خشتی قالبیبه رنگ های گوناگون تزئین شده اند.