دانلود مقاله معماری گذشته

معماری گذشته
معماری مناطق کویری در عین پاسخگویی به نیازهای انسان و شرایط محیط، جلوه هایی از تجلی کالبد بخشیدن به ارزش ها و باورهای فرهنگی جامعه را نیز به نمایش می گذارد مانند بهره گیری از سلسله مراتب، که در عین اینکه توجه به درون و بطن را به زیبایی نشان میدهد، با ایجاد قلمروهای مختلف (خصوصی، عمومی، نیمه عمومی و...) محرمیت، خلوت و خصوصیت و امنیت مورد نیاز اهل خانه و حرمت خانواده و تجلی ارتباط انسان و طبیعت و فضای زندگی را در حد اعلایی فراهم می کند.

در معماری سنتی، جایگزینی و استقرار عناصر و اجزاء در رابطه ای هماهنگ و منطقی و تکمیل کننده با سایر اجزا است.

این هماهنگی در مقوله تناسب ها،‌اندازه ها ، رابطه انسان و طبیعت و عناصر طبیعی قابل تعریف و شناخت است.

در این مناطق با وجود شرایط نامطلوب محیطی (عدم وجود رطوبت مناسب، دمای بهینه و ...

) بهره گرفته شده و هم از مفاهیم و نمادهای معنوی در ایجاد فضاها به زیبایی و زیرکی خاصی استفاده شده است که جنبه سلامت روانی و باورهای دینی را در بطن خویش نهفته دارد.

سیستم حیاط مرکزی با آب نماها،‌درختان و بازی نور و سایه،‌نمونه هایی از این دقت و توجه به ایجاد شرایط بهینه برای آسایش در این مناطق است.

در معماری کویری به مسئله انرژی، منابع طبیعی و بهره برداری درست از آفتاب، جهت ها، باد و ...

(به عنوان منابع پایدار انرژی در مقابل سوخت های فسیلی ناپایدار) توجه خاص شده است تا حدی که، یکی از ویژگیهای بارز معماری این مناطق می باشد.

شاید بتوان گفت دوری از اسراف و بطالت، استفاده از مصالح بومی، انتخاب رنگ و اشکال مناسب،‌توجه به نوع و روش بهره گیری از منابع طبیعی،‌انتخاب منابع انرژی مناسب ، تلفیق جنبه های معنوی و مادی حیات به عنوان بنیاد و حتی مسلط بر فعالیتهای انسان و نتایج حاصله از آنها، احساس مالکیت انسان بر اشیاء و فضاها به عنوان عاملی در جهت حفاظت و بهره برداری بهتر از آنها، توجه به روح جمعی به جای فردگرایی و نمایش، کمال جویی انسان و کمال بخشی به آن و بسیاری ویژگیهای دیگر را میتوان شاخصه های اصلی معماری بومی دانست.

2- سابقه شهر یزد (سیر تحولات زیستی و کالبدی در یزد)
به طور کلی در سرزمین های اسلامی، شهر اسلامی را میتوان مجموعه ای از مناطق و محلات متجانس و همگن دانست.

گروههایی که در این مناطق می زیسته اند،‌هویت،‌مذهب و قومیت خود را برای قرن ها همچنان حفظ کرده اند.

بررسی ها نشان میدهد که در گذشته، شهر یزد دارای محلات متعددی بوده است.

محلات شهر، جایگاه زندگی طبقات اجتماعی مختلف، صاحبان مشاغل گوناگون و پیروان ادیان مختلف بوده است.

روابط نزدیک اقتصادی، اجتماعی، نظام محله ای ویژه شهرهای سنتی و شیوه تولید کارگاهی بر سازمان اجتماعی فضایی شهر تأثیر داشته است، بطوریکه در یک محله، بخش های اعیان نشین،‌صاحبان کارگاههای خصوصی و فقیرنشین کنار هم قرار داشته و یا دو محله متعلق به اعیان و تهیدستان شهری کنار هم قرار می گرفته است.

خانه های اعیان نشین معمولاً مشخص و مانند مراکز محلات در تقاطع و یا در مسیر گذرگاههای اصلی قرار داشته است.

در محلات شهر یک نفر از بزرگان محله از طرف اهالی انتخاب می شد که نقش رئیس محله را داشت.

بزرگ محله را گاهی،‌کلانتر می نامیدند که در این صورت نقش وی مهمتر بود.

رابطه تولید و کار به صورت رابطه بین استادکار و شاگرد در صنایع وجود داشت و معمولاً کار طاقت فرسا به صورت میراث به فرزندان و شاگردان منتقل می شدند.

کارگاهها در مسیر گذرگاههای اصلی شهر و یا در تقاطع آنها قرار داشت.

برخی نیز از خانه های خود به صورت کارگاه استفاده می کردند که در این صورت تولید شکل خانگی پیدا میکرد، کارگاههای نساجی که با شرکت زنان و فرزندان اداره می شد نقش اساسی در اقتصاد خانه داشت و خانواده را به عنوان یک سازمان اقتصادی فعال می نمود.

اساس اقتصاد شهر را به ویژه صنعت نساجی کارگاهی تشکیل می داده است.

امروزه اشکال پیچیده روابط اجتماعی – اقتصادی و دگرگون شدن تولید شهری در یزد و تسلط وجه تولید کارخانه ای بر کارگاهی و قرارگیری شهر در شبکه ارتباطات اجتماعی اقتصادی، در سطح کشور، باعث شده که نظام محله ای در شهر از میان برود و محله به عنوان یک واحد زندگی شهری به شکل گذشته اهمیت خود را از دست بدهد.

شهر یزد، مانند بسیاری از شهرها از زمان قاجار و شروع روابط ایران و اروپا شروع به تغییراتی نمود.

هر چند این تغییرات چندان باعث به هم ریختن سیستم های کالبدی و روابط اجتماعی – اقتصادی شهر نشد.

تغییرات در نظام های شهری و محله ای به صورت مشخص از دوران پهلوی اول و خصوصاً در دهه های چهل و پنجاه به وقوع می پیوندد.

ورود ماشین به سیستم های ارتباطی شهر،‌ سرعت تحولات،‌گسترش ارتباط و یک نوع تجدد خواهی و شیفتگی در برابر غرب باعث ایجاد شبکه های دسترسی جدید یعنی خیابان ها با سیستم شطرنجی و شبکه ای،‌همچنین ایجاد محلات جدید در حاشیه شهر با سیستم های ساخت و ساز نوین گردید.

این حرکات همراه با تغییر در سیستم روابط اجتماعی و ایجاد ادارات دولتی و ایجاد کارخانه ها و کارگاههای جدید و بزرگ همراه بود که به صورت عمده تغییر سیستم سکونتی و کالبدی را از حالت سنتی ودر بافت قدیم و الگوهای گذشته به سیستم شهرسازی جدید و فارغ از روابط اجتماعی – اقتصادی گذشته طلب می نمود.

3-1- مقدمه هر واحد جغرافیایی در مقیاس کوچک (micro) و چه با مقیاس کلان (macro) بعنوان یک سامانه زیستی و حیاتی از عناصر متشکله جاندار و بیجان که هر یک روابط متقابل و پیچیده ای دارد تشکیل میشود در این میان اقلیم نه تنها بعنوان یک جزء بلکه به صورت یک عامل هویت و ماهیت بخش ویژگیهای عمومی سایر اجزاء متشکله یک اکوسیستم یا زیست بوم را نیز تعیین می کند.

بطوریکه بسیاری از خصوصیات طبیعی اکولوژیکی انسانی مانند پوشش گیاهی، وضعیت آبهای سطحی و زیرزمینی، ساز و کار فرسایش و حتی معیشت انسانها نیز تا حدود زیادی به ویژگیهای آب و هوایی و اقلیم شناسی بستگی دارد این مسئله در زیست بوم های خشک و بیابانی و مناطق کویری نیز صادق است و همین عوامل محیطی هستند که در تعیین نحوه پراکندگی، چگونگی سازگاری موجود زنده با محیط و نیز ساختار اجتماعات زیستی نقش اساسی را برعهده دارند.

بطور مثال هر گیاه یا جانور برای مقابله با عامل اقلیم که تأثیر آن از حدود امکانات موجود زنده خارج است باید خود را با شرایط اقلیمی سازگار کند و هر چه توانایی یک سیستم زنده در دفع اختلالات وارده بیشتر باشد به همان نسبت در تعادل اکولوژیکی آن تأثیرگذار بوده و آن سیستم پایدارتر خواهد بود.

لذا شناخت هر چه دقیق تر و همه جانبه مسائل اقلیمی میتواند به نوعی در پایداری زیست بوم‌ها (بخصوص در مناطق خشک و بیابانی ) نقش مؤثری داشته باشد.

3-2- خصوصیات اقلیمی مناطق گرم و خشک (فلات مرکزی) در این اقلیم که بیشتر مناطق نیمه استوایی را شامل میشود بدلیل وزش بادهای مهاجر که از جنوب غربی و شمال غربی به طرف استوا در حرکتند هوا بسیار خشک است این بادها هنگام عبور از قاره های بزرگ بیشتر رطوبت خود را از دست می دهند علاوه بر این در مناطق نیمه استوایی که جزء مناطق پرفشار هستند هوا به دلیل حرکت از قسمت های بالایی اتمسفر به پائین گرم و خشک می شود توجه به خشکی هوا در این مناطق که با ویژگیهای دیگری همراه است از نظر تأمین آسایش انسان و در نتیجه طراحی ساختمان اهمیت فراوانی دارد.

در شکل (4-1) و نمودار (4-1) حوزه های اقلیمی مختلف جهان نشان داده شده و خصوصیات اقلیم گرم و خشک با سایر اقلیم ها مقایسه گردیده است.

تابش مستقیم آفتاب در این مناطق شدید است و 700 تا 800 کیلو کالری در هر ساعت در متر مربع (K.Cal/n/m) در سطوح افقی انرژی تولید می کند و با افزایش پرتو منعکس شده از سطوح بایر زمین شدت آن بیشتر می شود آسمان این مناطق در بیشتر مواقع سال بدون ابر است ولی معمولاً بعد از ظهرها در اثر گرم شدن و حرکت لایه های هوای نزدیک به زمین مه و طوفان گرد و غبار پدید می آید.

رطوبت کم و نبودن ابر در آسمان باعث میشود دامنه‌ی تغییرات دمای هوا در این مناطق بسیار زیاد شود در تابستان تابش آفتاب در طول روز سطح زمین را تا 70 درجه سانتگیراد گرم می کند در حالیکه هنگام شب دمای سطح زمین به سرعت کاهش می یابد و به 15 درجه سانتیگراد یا پایینتر می رسد دمای هوا در روزهای گرم تابستان به 40 تا 50 درجه سانتیگراد و در شب ها به 15 تا 25 درجه‌ی سانتیگراد می رسد در فلات مرکزی که بزرگترین منطقه‌ی ایران است.

شکل (4-2) و اطراف آن را ناهمواریهای مرتفعی محصور کرده صرفنظر از حاشیه‌ی متصل به ارتفاعات و برخی حوزه های مستقل داخلی شرایط آب و هوایی گرم و خشک است و از جمله مشخصه های آن زمستان های سخت و سرد و تابستان های گرم و خشک است.

ویژگیهای معماری بومی مناطق گرم و خشک ساکنین مناطق گرم و خشک برای غلبه بر مشکلات آب و هوایی این نواحی تدابیر زیر را اندیشیده اند.

1) بطور کلی در این مناطق ساختمانها با مصالحی از جمله خشت و گل که ظرفیت حرارتی زیادی دارند بنا شده اند در مناطقی که شرایط آب و هوایی بسیار حاد است با ساختن خانه‌ها در دل تپه ها یا زیرزمین زمان تأثیر را به بی نهایت رسانده اند و بدینوسیله از شرایط حرارتی متعادل عمق زمین استفاده کرده اند.

2) پلان ساختمان ها تا حد امکان متراکم و فشردگی پلان، باعث به حداقل رساندن تبادل حرارت از طریق جداره های خارجی ساختمان هم در تابستان و هم در زمستان می شود و در نتیجه تا حد زیادی از نفوذ حرارت به داخل ساختمان در تابستان یا زمستان جلوگیری می‌کند.

3) ساختمان ها معمولاً در بافتهای متراکم و مجموعه های بسیار فشرده بنا شده است به ترتیب تلاش شده است بیشترین سایه‌ی ممکن بر سطوح خارجی ایجاد شود و فشردگی مجموعه توده‌ی کل مصالح ساختمانی افزایش یافته و زمان تأخیر به حداکثر رسیده است.

4) در بیشتر نواحی این مناطق به دلیل بارندگی کم و در نتیجه کمبود چوب سقف ساختمانها به شکل خرپشته – تاق یا گنبد و بدون هیچ اسکلتی از خشت خام و گل ساخته شده است البته در مناطق نیمه بیابانی به دلیل اعتدال نسبی هوا و وجود چوب نسبتاً کافی بیشتر بام ها از چوب و به شکل مسطح ساخته شده است.

5) به منظور کاهش هر چه بیشتر حرارت ایجاد شده در دیوارها در اثر تابش آفتاب به آنها معمولاً سطوح خارجی سفیدکاری شده است.

6) در این مناطق تعداد و مساحت پنجره‌ی ساختمان به حداقل میزان کاهش یافته و برای جلوگیری از نفوذ پرتوهای منعکس شده از سطح زمین اطراف پنجره ها در قسمتهای فوقانی دیوارها تعبیه شده است.

7) در مناطق گرم و خشک بر خلاف مناطق معتدل و مرطوب سعی شده است از ایجاد کوران و ورود هوای خارج به داخل ساختمان از طریق پنجره ها یا قسمتهای بازشو به ویژه در هوای گرم جلوگیری شود ولی تدابیر دیگری از جمله ایجاد بادگیر برای خنک سازی هوای داخلی بصورت طبیعی اندیشیده شده که بسیار مؤثر است.

8) استفاده از حیاطهای داخلی درخت کاری شده و معطوف ساختن فضاهای زندگی به این حیاطها از عمده ترین ویژگیهای معماری در مناطق گرم و خشک است حیاطهای داخلی که شامل درخت حوض و سطح گیاه کاری شده است یکی از مؤثرترین عوامل ایجاد رطوبت در این گونه مناطق است.

3-3- حدود و موقعیت جغرافیایی استان یزد جغرافیای سرزمین به گونه ای است که قسمت اعظم آن را مناطق خشک و نیمه خشک تشکیل میدهد دو رشته کوه البرز و زاگرس در شمال و غرب کشور همچون دیواره هایی مرتفع مانع ورود توده های آب و هوایی مرطوب به مناطق وسیع مرکزی ایران شده و یکی از عوامل مهم کویرهای پهناور لوت و نمک در این مناطق است.

استان یزد که در محدوده مرکزی ایران قرار دارد در زمره استانهای موجود در مناطق خشک کشور محسوب می گردد این استان با مساحت حدود 131575 کیلومتر مربع در قسمت مرکزی فلات ایران قرار داشته و در 29 درجه و 52 دقیقه تا 33 درجه و 27 دقیقه عرض شمالی و 52 درجه و 55 دقیقه تا 56 درجه و 37 دقیقه طول شرقی واقع شده است و دربرگیرنده نامناسب ترین عوامل طبیعی غالب بر فلات مرکزی ایران است استان یزد طبق آخرین تغییرات تقسیمات کشوری در سال 1381 دارای 10 شهرستان 21 شهر 20 بخش و 51 دهستان می باشد و به وسیله استانهای اصفهان، فارس، خراسان و سمنان و کرمان محدود شده است.

- خصوصیات اقلیمی استان یزد محدوده مورد مطالعه در فلات مرکزی ایران به سبب موقعیت جغرافیایی،‌دارای آب و هوای اقلیمی گرم و خشک بیابانی است.

اما شرایط محلی، دگرگونی های محدودی را در آن منطقه پدید آورده است.

از یک سو، ارتفاعات شیرکوه شعاع وسیعی از منطقه را تحت تأثیر عوامل مثبت قرار داده، به گونه ای که در دره ها و کوهپایه های آن هوا نسبتاً ملایم و دارای آب و هوای ییلاقی است.

از سوی دیگر وجود کویرهای نمک و دشتهای وسیع و خالی درمرکز و مشرق استان، بر میزان درجه خشکی و شدت شرایط کویری آن افزوده است.

در این محدوده نوسان دما در تابستان و زمستان و حتی در شب و روز زیاد است.

درجه حرارت هوا در طول سال بین حداقل 20 درجه سانتیگراد زیر صفر تا 46 درجه سانتیگراد بالای صفر در نوسان است.

بنابراین محدوده مورد مطالعه دارای دو فصل است: فصل بلند گرما (اسفند تا مهر) و فصل کوتاه سرما (از آبان تا اواخر بهمن) معمولاً سردترین ماههای سال، دی و بهمن و گرمترین آن تیر است.

این محدوده در فصل تابستان،‌دارای روزهای بسیار گرم و شب های اغلب خنک و دلنشین است.

در تابستان با این که هوا در کفه های کویری و بیابانی گرم و آزار دهنده است، ولی در ارتفاعات شیرکوه، دره ها خنک و خوش آب و هواست و اغلب خانواده های یزدی در این فصل به آن نواحی میروند.

حوزه نفوذ یزد از نظر کلیماتولوژی تحت تأثیر سیستم های فشاری است که میتوان آنها را به دو دوره پایدار زمستان و تابستانه تقسیم کرد.

در فصل زمستان سیستم پرفشار «سیبری» و «آزورس» حاکم بر شرایط آب و هوایی منطقه هستند.

سیستم پرفشار سیبری که به علت شرایط جوی در زمستان، گستردگی زیادی دارد.

استان یزد در حاشیه جنوب غربی این سیستم پرفشار واقع است.

جریان های ناشی از این سیستم پرفشار مذکور هوای سرد و خشک قطبی را از روی سیبری و یا اروپای شمالی از شمال غرب و غرب به منطقه انتقال می دهد.

این توده هوا که بسیار سرد و پایدار است، سرمای استثنایی تا 12- درجه سانتیگراد را در بخش مرکزی استان یزد به وجود می آورد.

سیستم پرفشار آزورس منشأ انتقال توده های هوای مرطوب ناشی از دریاهای مدیترانه، سیاه و خلیج فارس به مرکز ایران از طریق غرب، شمال غرب و جنوب غرب است.

این جریانها منشأ بیش از 60 درصد از بارش های فلات ایران و برف های سنگین در منطقه است.

در فصل تابستان یک هسته کم فشار گسترده متمرکز بر پاکستان و ایران که فشار حرارتی دارد در منطقه شکل می گیرد و به علت عبور از سرزمین های گرم مسیر، ماهیت ناپایداری پیدا می کند.

به علاوه این منطقه در تابستان تحت تأثیر جریانهای موسمی اقیانوس هند است که هوای گرم بحری را به سمت ایران سوق می دهد.

علاوه بر این، جریان های خشک و گرم با درجه ناپایداری بالا که از افغانستان صحرای عربستان به منطقه نفوذ می کنند، به علت ناپایداری شدید، توفان های شن به خصوص در مناطق کویری ایجاد می کنند.

به عقیده توسلی (1360) مشکلات اقلیمی عمده ای که مردم یزد را به چاره جویی واداشته است عبارتند از : - آفتاب سوزان و گرمای زیاد - درجه حرارت بالا در روز و پائین در شب - تابستانهای خیلی گرم و زمستانهای خیلی سرد - وجود توفانهای پر گرد و خاک و گرم و احیاناً شنی در کتاب معماری اسلامی ایران تألیف استاد محمد کرم پیرنیا (1374) پیرامون اقلیم یزد آمده است: آب و هوای این منطقه در تابستانها بسیار گرم و طاقت فرساست بطوریکه گرمای شدید و خشک تابستانی، بادهای کویری که در این نقاط توأم با طوفانهای سهمناک است از خصوصیات بارز تابستانهای استان یزد می باشد علاوه بر اینها زمستان هم بطور متداول بی نهایت سردی وغیرقابل تحمل است بطوریکه در بیرون شهر در ماههای دی و بهمن شاید عبور و مرور بخصوص در نزدیکی های صبح خطرناک و کشنده باشد این مسایل مربوط به آب و هوا و اقلیم وسایل دیگر و خشکی هوا را میتوان مولود خشکی و بی آبی در این شهر دانست.

مشخصات اقلیمی شهر یزد آب و هوا آب و هوای شهر یزد گرم و خشک است.

مشخصه این نوع آب و هوا، خشکی شدید، کمی بارندگی و اختلاف درجه حرارت زیاد بین شب و روز و تابستان و زمستان است.

از عوامل مؤثر در ایجاد شرایط خشک و کویری در این شهر میتوان به بادهای منطقه ای اصفهان کرمان و قبله اشاره نمود که اغلب اوقات همراه با گرد و غبار است.

3-5-1- تابش (Radiation) یزد با توجه به واقع شدن در عرض جغرافیایی 54-31 درجه‌ی شمالی در محدوده‌ی تابش زیاد و خیلی زیاد واقع شده است میزان تابش در این ناحیه بقدری است که حتی در سردترین مواقع سال تابش خورشید بطور مستقیم غیرقابل تحمل می باشد این امر پتانسیل خوبی جهت بهره برداری از انرژی طبیعی خورشیدی بصورت فعال و غیرفعال فراهم می نماید.

در این خصوص جهت گیری ساختمان در رابطه با تابش میتواند نقش مؤثری در حداکثر استفاده از انرژی خورشیدی داشته باشد (نموار 4-2) با توجه به تابش آفتاب و انرژی حاصل از آن در جهات مختلف میتوان به این ترتیب ارزیابی نمود: دیوارهای جنوبی : این دیوار بیشترین مقدار تابش آفتاب را در آذر و کمترین مقدار آن را در خردادماه دریافت می کند.

این دیوارها از شهریور تا اسفند، تابش آفتاب را از طلوع تا غروب دریافت می کنند.

دیوارهای جنوبی در اواسط تابستان از ساعت 9 صبح تا 3 بعدازظهر مورد تابش آفتاب قرار می گیرند.

حداکثر تابش بر روی این دیوارها در ظهر صورت می گیرد.

دیوارهای جنوب شرقی و جنوب غربی : این دیوارها در زمستان بیشتر از تابستان مورد تابش قرار می گیرند و در تابستان حداکثر تابش آفتاب در دیوارهای جنوب شرقی بین ساعات 2 تا 3 بعدازظهر می باشد.

دیوارهای شرقی – غربی و شمالی : این دیوارها در زمستان کمتر از تابستان مورد تابش آفتاب قرار می گیرند.

دیوارهای شمالی فقط بین ماههای فروردین الی شهریور و در صبح زود و آخرین ساعات بعدازظهر مورد تابش آفتاب قرار می گیرند.

سطوح افقی: سطوح افقی و بامهای مسطح در تابستان بیشترین و در زمستان کمترین مقدار تابش مستقیم آفتاب را دریافت می کنند این مقدار در زمستان حتی از مقدار تابشی که دیوارهای جنوب شرقی و جنوب غربی در این فصل دریافت می کنند کمتر است و به همین دلیل سقف های مسطح در یزد جوابگوی اقلیم نیست.

سطوح شیب دار: سطوح شیب دار که جهت شان غربی – شرقی است در تابستان تابش بیشتری را دریافت می کنند تا در زمستان، سطوحی که شیبشان به طرف جنوب است در زمستان بیشترین مقدار تابش آفتاب را نسبت به سطوح دیگر دریافت می نمایند.

سطوح شیب داری که شیبشان به سمت شمال است بطور کلی در تمام فصول کمترین مقدار تابش آفتاب را دریافت می کنند.

جهت گیری در رابطه با تابش مناسبترین جهت برای استقرار جبهه اصلی بنا،‌ جهتی است که کمترین گرما را در مواقع گرم و بیشترین گرما را در مواقع سرد سال دریافت نماید.

بهترین جهت برای استقرار جبهه اصلی ساختمان در یزد جهت جنوب می باشد و با هر اندازه چرخش ساختمان به سمت شرق یا غرب از میزان جذب انرژی خورشید در زمستان کاسته و به مقدار آن در تابستان افزوده می شود.

با در نظر گرفتن این نکته که نور مستقیم خورشید در فضاهای اداری و آموزشی موجب خیرگی چشم شده و مشکلاتی را بخصوص برای آموزش به وجود می آورد، می بایست برای کنترل این امر از راهکارهایی نظیر دیوار ترومب و پانل ترموسیفون یا شبکه هایی چون پرده کرکره استفاده نمود که ضمن دریافت گرمای آفتاب، نور خورشید را منحرف کرده و فضای آموزشی را به صورت غیرمستقیم روشن نمایند.

البته در اکثر منابع موجود بهترین جهت برای یزد (اقلیم گرم و خشک) 35-20 درجه شرقی انحراف خط عمود بر نمای اصلی ساختمان از محور جنوب به طرف شرق عنوان شده است.

برای بررسی موضوع و تحلیل آن محاسبات و تحقیقاتی بر روی داده های مربوط به تابش آفتاب بر جداره های مختلف صورت گرفته است.

که با بررسی این تحقیقات این نتایج حاصل گردیده در تابستان روی جداره های شرقی و غربی در حالتی که 30 از صفر به سمت شرق چرخیده شده به حالتی که 4 جبهه ؟؟

فرض گردیده تنها 7 درصد کاهش دارد، در حالیکه جداره های شمالی و جنوبی 221 درصد بیشتر تابش دریافت می کنند.

در زمستان جداره های شرقی و غربی 6 درصد افزایش دریافت انرژی تابش دارند و جداره های شمالی وجنوبی 10 درصد کاهش.

بنابراین تفاوت عمده این دو حالت در جداره های شمالی و جنوبی و هنگام تابستان است که جذب انرژی خورشید به بیش از 2 برابر می رسد.

از آنجا که یزد در اقلیم گرم وخشک قرار گرفته است و نیز هزینه سرمایش ساختمان در کشور ما و (تقریباً همه جا) به مراتب بیش از هزینه گرمایش می باشد، چرخش به سمت شرق و یا غرب که در برخی منابع ذکر گردیده نمیتواند پاسخ مناسبی برای این اقلیم باشد.

بناهای این اقلیم می بایست دارای کشیدگی در راستای شرقی – غربی باشند یعنی جبهه شمالی و جنوبی آنها بیش از جبهه شرقی و غربی باشد.

بنابراین جهت گیری ساختمان رو به جنوب در مجموع از نظر همسازی با اقلیم حالت بهینه خواهد بود.

- بررسی راهکارهای سنتی در یزد در رباطه با مسئله تابش مردم سختکوش یزد برای مقابله با آفتاب گرم و سوزان تابستان تمهیداتی اندیشیده اند و در طول سالیان دراز بهبود بخشیده اند که نمونه هایی در اینجا ذکر میشود: - استفاده از گنبد بعنوان پوشش سقف در بناها که با توجه به یکسان نبودن تابش آفتاب در تمام رویه بام گنبدی شکل قسمت پائین، گرمای کمتری نسبت به قسمت بالا دریافت می کند.

- بافت فشرده و متراکم: معمولاً ساختمان ها در بافت های متراکم بنا می شده اند.

کم کردن تماس با گرما و آفتاب تند تابستان، بخصوص تهیه سایه، نقشه عمده ای در ترکیب فشرده و بسته محیط دارا بوده است.

- جان پناه بلند بامها باعث ایجاد سایه در کوچه و بر بامهای خانه می شده گذرگاههای اصلی به خاطر باریک بودن و بلند بودن دیوارهای دو طرف در بعدازظهرهای تابستان پر از سایه بوده است.

- استفاده از پوشش گیاهی در داخل حیاط برای جذب انرژی تابش و جلویگری از انعکاس نور به داخل اطاق و استفاده از درخت مو در جبهه های جنوبی حیاط به دلیل جلوگیری از تابش آفتاب در تابستان و عدم ممانعت از ورود آفتاب زمستان به داخل اطاق.

- نورگیری از سقف و نورگیرهای موجود بر گنبدها و ساقه گنبدها - استفاده از شیشه های رنگی در جاهائیکه تابش مستقیم وجوددارد، بخصوص در جبهه های جنوب غربی.

نتیجه گیری - استفاده از جهت مناسب نورگیری با توجه به نوع نیاز و نوع فضای نورگیرنده،‌ مثلاً فضای مطالعه برای استفاده از نور غیرمستقیم شمال باید در جهت شمال قرار گیرد.

- استفاده از نورگیرهای سقفی به دلیل وارد کردن نور غیرمستقیم - قراردادن پنجره در قسمت بالای دیوار، برای عدم ورود نورهای منعکس شده از کف به داخل ساختمان که چشم را خیره می کنند.

- تعداد و مساحت پنجره های ساختمان بخصوص در جبهه های شرقی و غربی به حداقل رسانده شود.

- خرد کردن سطوح نورگیر - استفاده از سایه بانهای مناسب جهت جلوگیری از تابش مستقیم در تابستان ضروری است.

افزایش سطوح سایه انداز در جبهه های رو به آفتاب - استفاده از پوشش گیاهی مناسب برای ایجاد سایه از جمله کاشت درختان خزان پذیر در جبهه جنوبی ساختمان و کاشت درختان همیشه سبز مثل کاج و سرو در جهبه شرقی و غربی - کوچه های سرپوشیده و گذرهای باریک و بلند، راههای عبوری خنکی در تابستان می باشد.

- معمولاً ساختمانها در بافت متراکم و بسیار فشرده بنا می گردند.

- استفاده از مصالح مناسب مثل سنگهای غیرصیقلی، موزائیک و آجرفرش در بام و کفپوشها برای جذب کنترل انعکاس نور از طریق کف به داخل ساختمان.

سایه در بررسی تابش آفتاب در یزد با یکی از زیرمجموعه های عمده تابش به نام سایه روبرو می شویم که در آفتاب سوزان تابستان آسایش را برای ساکنین کویر به ارمغان می آورد بخصوص با توجه به اختلاف دمای زیاد بین منطقه سایه با قسمتهایی که در معرض تابش مستقیم نور خورشید قرار دارند به اهمیت آن پی می بریم.

طول سایه در آغاز بهار و پائیز که میل خورشید صفر است زاویه ارتفاع خورشید 58 درجه و 6 دقیقه و 2/4 ثانیه است و طول سایه بدین صورت محاسبه میگردد: 62242/0 × ( طول شی ) H= L ( طول سایه ) در آغاز تابستان که میل خورشید بیشترین مقدار را داراست : 14854/0*( طول شی) H=L (طول سایه) در آغاز زمستان که میل خورشید منفی و کمترین مقدار است : 4468/1 * (طول شی ) H=L (طول سایه) روشهای استفاده از سایه برای استفاده سایه به نحو مناسب و در جهت بالا بردن کیفیت فضاهای داخلی ساختمان از دو روش میتوان بهره جست : الف – سایه بان جهت شرق و غرب : در دو جهت شرق و غرب با استفاده از سایه بانهای قاب شکل میتوان سایه مناسب بر روی پنجره ها ایجاد کرد بخصوص اگر این قابها از نوعی باشند که قسمتهای عمودی آنها با زاویه 45 درجه بطرف جنوب قرار گیرند.

در این جهت سایه بان افقی مناسبتر از سایه بانهای عمودی است.

جنوب و جنوب شرقی و جنوب غربی : در این جهات سایه بانهای افقی مؤثرتر از سایه بانهای عمودی هستند و سایه بانهای قابی شکل با زوایای قائم بسیار مناسبند.

در شکلهای 4-3 الی 4-5 انواع سایه بانهای افقی، قائم و مرکب (قابی شکل ) آورده شده است (33 و 34) ب – پوشش گیاهی عادت و رسم قدیمی درختکاری و احاطه نمودن ساختمان با درختان علاوه بر ایجاد زیبایی، ارضاء نیاز غریزی در امان بودن و کاهش آلودگی هوا و ...

نقش موثری در کاهش شدت نور آفتاب (باعث ناراحتی چشم می شود) دارد.

در مورد درختان آنچه اهمیت دارد این است که درختان سایه متناسب با فصل و نوع اقلیمی که در آن هستند ایجاد می کنند.

صبح و عصر: درختان بهترین نوع سایه بان برای پنجره ها و دیوارهای شرقی و جنوب شرقی و جنوب غربی و غربی ساختمانهای کوتاه می باشند.

در این ساعات اشعه های خورشید از درختان، سایه های کشیده و طولانی می سازد که میتوانند بطور مؤثری دیوارهای فوق را بپوشاند.

ظهر:‌در نیمروز زاویه تابش آفتاب زیاد بوده و درختان از نظر ایجاد سایه مفید، برای ساختمان مؤثر نیستند چون فقط در اطراف خود سایه می اندازد.

برای انتخاب درختان مختلف علاوه بر اینها باید به نوع و شکل سایه ای که درختان مختلف در زمستان و تابستان ایجاد می کنند نیز توجه کرد.

درختان همیشه سبز: درختان سبز مثل سرو و کاج که سایه دائمی دارند اغلب در جبهه شرقی و غربی ساختمان در نظر گرفته میشوند.

درختان برگ ریز: این درختان که در جبهه های جنوبی ساختمان برای پوشاندن دیوارهای رو به آفتاب در مناطق گرم بسیار مفید و با ارزش هستند چون به دلیل ریزش برگ درختان در زمستان مشکلی از نظر تابش مستقیم آفتاب به داخل وجود نخواهد داشت و با رویش مجدد برگها در تابستان نیز درختان چون سایه بانی از تابش مستقیم آفتاب به داخل جلوگیری خواهد نمود.

درخت مو و پیچک از جمله این درختان هستند.

- دما (Temperature) مهمترین فاکتوری که انسان را برای شناخت امکانات یک منطقه و استفاده یا عدم استفاده از آن یاری می دهد، درجه حرارت و شرایط و حالات مختلف آن از نظر میزان و چگونگی تغییرات میزان حرارت در شرایط مختلف است.

دمای هوا درجه سردی و گرمی هوا را نشان می دهد و به وسیله دماسنج معمولی اندازه گیری می شود به شرط آنکه از تابش آفتاب حرارت زمین و رطوبت محفوظ باشد.

مشخصات دما بطور کلی متوسط درجه حرارت استان یزد در حدود 19 درجه سانتیگراد است که میانگین حداقل مطلق آن در دیماه 7 درجه سانتیگراد و میانگین حداکثر مطلق آن در تیرماه 45 درجه سانتیگراد می باشد.

بنابراین شدت تغییرات درجه حرارت و اختلاف آن قابل توجه است با عنایت به اینکه درجه حرارت در مدت زمان کوتاه به شدت افزایش یا کاهش پیدا می کند در یزد تنها دو فصل گرما و سرما حاکم است بطوریکه درجه حرارت در اسفند ماه صعود می کند و در مهرماه کاهش می یابد.

نکته حائز اهمیت دیگر نوسانات حرارتی رد طول روزهای سال است، چنانچه گاهی در یکروز اختلاف درجه حرارت بین گرمترین و خنکترین ساعات شبانه روز به 20 درجه سانتیگراد می رسد.

با نگاهی به جدول بیوکلیماتیک یزد نیازهای حرارتی یزد در جدول زیر خلاصه میشود: جدول 4-7 : نیازهای حرارتی یزد نیازهای فوق نشان دهنده توان زیاد انرژی در گرمایش فضای داخلی در فصل سرد است.

مسئله دیگر اینکه سرمایش ساختمان در این اقلیم مشکل تر و پرهزینه تر از گرمایش آن است.

بنابراین محافظت ساختمان در برابر تابش آفتاب در فصل تابستان و بهره گیری از نوسان روزانه دمای هوا با استفاده از مصالح ساختمانی سنگین نیز اهمیت ویژه ای می یابند.

به این ترتیب می توان مهمترین فاکتورها را چنین برشمرد: - محافظت ساختمان در برابر تابش آفتاب تابستان - کاهش اتلاف حرارت ساختما - بهره گیری از نوسان روزانه دمای هوا - تعریف فضای باز برای مواقع خنک در روز - محافظت ساختمان در برابر هوای گرم خارج - استفاده از تأسیسات سرمایش وگرمایش مناسب در فصول مختلف - استفاده از مصالح ساختمانی سنگین و همچنین عامل نوسان درجه حرارت باید در طراحی سازه ساختمان مدنظر قرار گیرد.

3-5-2-1- بررسی راهکارهای سنتی در یزد در رابطه با مسئله دما - استفاده از گنبد دوپوش، در این حالت فضای بین دو پوسته بصورت عایق کار می کند و سبب می شود که پوسته داخلی در مقابل پوسته گرم خارجی که در اثر جذب گرمای تابشی گرم شده، خنک بماند.

- فشردگی پلان ساختمانها و کم کردن سطح خارجی ساختمان نسبت به حجم آن، که میزان تبادل حرارت را از طریق جداره ها به حداقل می رساند.

- استفاده از مصالح از قبیل خشت و گل که ظرفیت حرارتی زیادی دارند.