دانلود مقاله رایگان خط کوفی

مروری بر پیشینه خط کوفی

اختراع خط به عنوان بازتابی شگرف از ثبت و ضبط افکار و اندیشه جوامع متمدن بشری است که در اجتماع ابتدایی با سیستم ساده و بدور از هر گونه روابط پیچیده اقتصادی نیاز به آن احساس نمی شود. با پیشرفت و ازدیاد روش های تولید و گسترش اقتصاد در جنبه های صنعت و تجارت، خط ابتدایی به صورت تصویری تنها با کشیدن طرحی ساده از هر چیز بوجود آمد که معروف ترین نمونه آن هیروگلیف مصری است.....


اختراع خط به عنوان بازتابی شگرف از ثبت و ضبط افکار و اندیشه جوامع متمدن بشری است که در اجتماع ابتدایی با سیستم ساده و بدور از هر گونه روابط پیچیده اقتصادی نیاز به آن احساس نمی شود. با پیشرفت و ازدیاد روش های تولید و گسترش اقتصاد در جنبه های صنعت و تجارت، خط ابتدایی به صورت تصویری تنها با کشیدن طرحی ساده از هر چیز بوجود آمد که معروف ترین نمونه آن هیروگلیف مصری است. به تدریج این تصاویر ساده و تجریدی به صورت علایم و نمادهایی تجلی یافت که بر اساس قراردادهای تعیین شده، مبین اسامی و کلمات بودند. بعد از گذشت زمانی چند، علایم و حروف قراردادی نیز تحت قاعده ای خاص درآمد و قواعد و دستورات ویژه ای موجب پیچیده تر شدن آن گردید که از این دست می توان به خط میخی اشاره نمود. به این ترتیب باید گفت که خط، جلوه ای از قراردادها و افکار انسانی است که بنا به موقعیت مکانی گوناگون به طرق مختلفی شکل گرفت و تحت نظم و قاعده در آمد. نمونه هایی از این خطوط نیز در ایران، ترکیه، هند، مصر و عربستان وجود داشته است. با ظهور اسلام و تصرف سرزمین ها و ممالک مختلف نیاز به خطی احساس شد که پاسخگوی حکومت گسترده اسلامی باشد و بتواند تمام ملت های مسلمان را وحدت ببخشد. بنابراین خط ساده ای که در شبه جزیره عربستان، خاستگاه اسلام، مورد استفاده بود، دیگر نمی توانست این نیاز مبرم و اساسی را برآورد، به همین خاطر، شاهد تکامل این خط بنا به ضرورت زمان هستیم که خط ابتدایی شبه جزیره عربستان همان خط حجازی که خود منشا نبطی و سریانی داشت در مراکز اداری خلافت وقت یعنی کوفه، با نظمی هندسی عجین شد و خط کوفی شکل گرفت. این خط علیرغم کاستی ها، خطی بود قابل استفاده در تمامی ممالک اسلامی. به علاوه با دارا بودن ویژگی شکل پذیری گوناگون و متنوع، قابلیت تکامل نیز داشت و به همین دلیل گویند که خط کوفی از حدود پنجاه نوع نیز تجاوز می کند. این خط در اوایل اسلام، ساده و بی پیرایه بر پیکر بنا نشست و با همان سادگی و نجابت، زینت بخش جنبه های دیگر هنر و صنعت مانند فلز کاری، سفال گری و کتابت گردید.
با گذشت زمان، به ویژه در دوران سلجوقی با انواع گل و برگ و تصاویر انسان و حیوان عجین شده و زمانی نیز خود به عنوان عاملی تزیینی عمل نمود. یکی از ویژگی های خط کوفی، کاربرد گسترده آن در هنرهای متنوع اسلامی مانند پارچه بافی، شیشه گری، فلزکاری، سفال گری، آجر کاری، کاشی کاری و... است. جلوه های گوناگون این خط در اشکال بدیع و چشم نواز، جذبه ای خاص به آن بخشیده که کمتر خطی در دوران اسلامی توانسته به آن دست یابد.
خط کوفی در آغاز فاقد اعراب و اعجام بود. علاوه بر زوایای تیز و هندسی آن که خشک جلوه می کرد، از دیگر معایب بزرگ آن همانا «مشکل خوانی» بود. به همین دلیل از نیمه دوم سده اول هجری، کوشش هایی برای آسان خوانی آن به عمل آمد. «ابوالاسود دونلی» اولین کسی بود که اعراب گذاری را بر روی خط کوفی آغاز کرد و انگیزه وی را، به حقیقت یا افسانه، چنین ثبت کرده اند که شبی دختر ابوالاسود در حالی که به آسمان می نگریست آیه ای از قرآن را با تلفظی غلط خواند. به همین دلیل ابوالاسود تصمیم گرفت برای جلوگیری از غلط خواندن قرآن، تفاوت بین صداها را در حروف مشخص نماید. وی این علامت ها را به صورت نقطه های درشت و مدور به رنگ قرمز درآورد، به این ترتیب که به جای زبر یک نقطه بالای حرف، به جای زیر یک نقطه زیر حرف، به جای پیش یک نقطه جلوی حرف و به جای تنوین دو نقطه روی یکدیگر به کار گرفت.
رنگ این نقطه ها که به نقطه های «ابوالاسودی» معروف گردید، قرمز و گاه سبز رنگ بود که بر خلاف رنگ متن کتاب به کار برده می شد. با این کار گامی در جهت اصلاح این خط برداشته شد اما هنوز کافی نبود چون باز هم تفاوت بین حروف مشابه مانند د، ذ، ر، ز، س، ش، ج، ح، خ، و غیره مشخص نبود. این بار شخصی به نام «یحیی بن یعم» بر روی حروف نقطه گذاری کرد و برای تمایز نقطه ها از اعراب قرار بر این شد که نقطه ها با دوایر کوچک و یا خطوط مورب نازک به رنگ سیاه گذارده شوند، علاوه بر این به ترتیب حروف نیز پرداختند و ترتیب قدیم به هم زده و ترتیب جدید بر مبنای ابتثی (ا _ ب‌ _ ت _ ث _ ...) به وجود آوردند. سپس «احمد فراهیری» (100 _ 170 هجری) شکل و علایم را وضع کرد که شامل فتحه، ضمه، کسره، سکون، تشدید، مد، همزه و تنوین بود. البته این اصلاحات و ابداعات با مخالفت هایی نیز رو به رو شد و عده ای در این بین معتقد بودند که باید قرآن به همان شکل زمان حضرت محمد (ص) نوشته شود. اما سرانجام نیاز شدید به خطی بر اساس قاعده و نظم آسان غالب گشت، هر چند شیوه کتابت قرآن به صورت اولیه بدون اعراب و اعجام و یا با نقطه های ابوالاسودی تا سده 6 ه.ق نیز معمول بود.
به طور کلی خط کوفی به دو شکل و دو شاخه بزرگ مشرقی و مغربی تقسیم می شود.
خط کوفی مشرقی خود به سه دسته تقسیم می شود که عبارتند از:
الف) شیوه خطوط مکی، مدنی، بصری، شامی، مصری
ب) شیوه ایرانی.
ج) شیوه مختلط.
خط کوفی مغربی شامل شیوه های قیروانی (اندلسی)، قرطبی، تونسی، جزایری و سودانی است. خط کوفی مغربی خطی است مشتق شده از کوفی قدیم، قدیمی ترین نمونه ای که از خط کوفی مغربی در دست است متعلق به اواخر سده سوم هجری قمری است که به شیوه قیروانی نوشته شده است. از مشخصان خط قیروانی این است که خط ظاهری هندسی دارد به ویژه به حالت مستطیل و زاویه دار. از میان اقلام ذکر شده خط تونسی نزدیک ترین خط مغربی به خط مشرقی است.
اختلافی که بین کوفی مشرقی و مغربی وجود دارد در دو عامل خلاصه می شود، یکی در طرز نوشتن دو حرف «ف و ق» و عامل دوم در به کار گرفتن ردیف الفبایی.
در آغاز به ذکر دگرگونی های خط کوفی پرداختیم اما تکامل و گسترش خطوط به همان جا ختم نمی شود بلکه همچنان به روند خود ادامه می دهد تا نهایتا در زمان عباسیان به طبقه بندی قلم های مختلف و همچنین به آغاز تذهیب می انجامد، تعداد این اقلام طبقه بندی شده بسیار زیاد و هر کدام بر حسب ریزی و درشتی و درجات خط نامگذاری شده بودند مانند: سجلات، دیباج، طومار کبیر، ثلث کبیر، ثلثین صغیر، نصف ثقیل و... و سرانجام شخصی به نام «ابو علی محمد بن مقله» معروف به ابن مقله (272 _ 328 ه.ق) به انتخاب 14 نوع از قلم ها پرداخت و خطوط را اصلاح و تحت قاعده سطح و دور درآورد و همچین به هندسی کردن ابعاد حروف و مقایسه آنها با یکدیگر و به ظرافت و کمال و زیبایی رساندن خط پرداخت.
از دیگر علمایی که به اصلاح خط پرداختند «ابوالحسن علی بن هلال» (ابن هلال) مشهور به «ابن بواب» بود که در اوایل سده پنجم هجری قمری در زمان خلافت عباسیان می زیست. وی در اصول و قواعد ابن مقله تصرفاتی کرد و شیوه تازه ای را که سنجیدن حروف و کلمات به وسیله نقطه بود را به وجود آورد.
در اواخر سده هفتم هجری قمری یعنی 698 هجری قمری «یاقوت مستعصمی» خطوطی را که به وسیله ابن مقله و ابن بواب بر پایه هندسی و نقطه به وجود آمده بود مورد دقت نظر قرار داد و از میان آنان 6 قلم را انتخاب و با تمام قدرت به زیبایی و ملاحت آنها پرداخت و با ابتکاراتی که خاص وی بود آن چنان این 6 قلم را توسعه داد که خط کوفی به یک باره به فراموشی سپرده شد. این 6 قلم که به اقلام شش گانه یا اقلام سته معروفند عبارتند از: نسخ، ثلث، توقیع، رقاع، محقق و ریحان. دوران رواج و رونق اقلام سته تا سده نهم و دهم هجری قمری بود، اگر چه حیات آنها تا به امروز نیز ادامه یافته است.
بازگردیم به خط کوفی، این خط که در ابتدا خشک و خشن بود با ذوق تلطیف شده هنرمندان اسلامی به خصوص ایرانیان، روح و حیاتی دیگر یافت و در اندک زمانی با ترصیح جنبه زیباسازی مورد توجه قرار گرفت.
خط کوفی از نظر ترکیب به سه دسته تقسیم می شود:
1. ساده یا محرر
2. تزیینی
3. بنایی یا معقلی
خط کوفی ساده همان شیوه قدیمی و تزیین است که در قرون اولیه اسلامی به ویژه در دوره امویان متداول بوده و نمونه های این نوع خط را می توان بر روی مسکوکات اموی و یا در مسجد ابن طولون در شهر قاهره دید.
دومین نوع خط کوفی تزیینی بر خلاف نوع اول است که تابع اصول و قواعد معینی می باشد، کوفی تزیینی تحت هیچ قاعده مشخصی نیست.
در مورد این خط باید گفت که مشکل اساسی در خواندن آن است که به علت ترصیح جنبه تزیینی، پیچیده و مشکل خوان شده است و حتی برای قرینه سازی در خطوط تصرف کرده و به نقاشی متوسل شده اند، گاه حروف در میان انبوهی از شاخ و برگ و گل و یا تزیینات هندسی نهان می گردد چنان که در نظر اول نوشته به صورت توده ای از گل و گیاه جلوه می کند و دقیقا به این خاطر در خواندن کوفی تزیینی با مشکل رو به رو می شویم، این خط دارای انواع گوناگونی است مانند، مشجر، مورق، مزهر، مظفر، معشق، موشح
مشجر:
به آن قسم از خط کوفی تزیینی گفته می شود که تزیینات ابتدایی در آن پدید آمد و سر خطوط عمودی و آخر بعضی حروف مانند «ن» و «و» شاخه شاخه شد، باشد مانند شاخه های درختان، قدیم ترین نوع این خط را در مسجد نایین شاهد هستیم.
مورق:
در این شیوه فواصل بین حروف را با شاخه ها و برگ ها پر می کردند و معروف ترین این نوع خط کوفی نمونه هایی است که با گل و بوته های برگدار تزیین یافته است. زیباترین قلم مورق در کتیبه های مسجد قاهره به چشم می خورد.
مزهر: (گل و برگدار)
در این قلم خطاط با گل و برگ خط را شبیه به تذهیب زینت می داده در حقیقت در همان نیمه دوم قرن سوم هجری،‌ کوفی با نقوش اسلیمی مخطوط شد و با خطوط اولیه تفاوت پیدا کرد این تحول در قرن پنجم هجری به منتهای درجه خود می رسد. مظفر:
در این شیوه علاوه بر تزیین فواصل کلمات با گل و برگ و شاخ گیاهان، خط و نوشته ها نیز تزیین شده اند.
معشق: (قلم پیچیده درهم)
علاوه بر گل و برگ گره هایی در لا به لای خطوط به خصوص در حروف عمومی که بسیار بلند کشیده شده اند وجود دارد، به طور کلی به این شیوه معتقد یا گره دار نیز می گویند.
موشح: (مصور)
در این شیوه خطاط اصول هندسی و نقاشی را در هم آمیخته و هم در خط و نوشته و هم در فاصله بین نوشته ها و به اصطلاح زمینه آن را تزیین و یا گره های متنوع به چشم می خورد که همین موضوع باعث دیر خوانی و سخت خوانی خط کوفی موشح می گردید، در این جا جنبه تزیینی بر خط غلبه دارد.
اکنون می پردازیم به کوفی بنایی یا معقلی که خود به سه نوع آسان، متوسط و مشکل تقسیم می شود و دارای نام های منجر، مربعی یا مستطیلی متداخل است. این خط دارای زوایای قائمه است که منجر به ایجاد یک طرح کامل هندسی می گردید. نوع خط کوفی معقلی در کتیبه بناها در ادوار مختلف به خصوص در دوره های سلجوقی، تیموریان و صفویان به کار برده می شده و نمونه های بسیار از این دست در بناهای شهرهای مختلف وجود دارد.
به طور کلی باید گفت که خط کوفی برای تزیین دادن، دست هنرمند را بسیار باز گذاشته و از سایر خطوط، کاربردی بیشتر دارد. خطاط با ترکیب حروف از حیث عمودی و افقی بودن و اتصال آنها با یکدیگر و آراستن این حرف ها با گل و برگ و سر حیوان و حتی انسان، شاهکارهایی آفریده که هم اکنون نیز زینت بخش بسیاری از اشیایی است که در موزه های سراسر جهان قرار دارد.