انتخاب و گزینش یک طرح ویژه، به نوع هدفهای تحقیق، نوع متغیرهایی که باید مورد دستکاری قرار بگیرند و به نوع شرایط و محدودیت هایی بستگی دارد که تحقیق باید در آن صورت پذیرد. به عبارت دیگر، انتخاب طرح تحقیقی، به مسائلی از قبیل: چگونگی گزینش آزمودنی ها برای گروههای تجربی و شاهد، چگونگی دستکاری متغیرهای بازیگر در موقعیت پژوهشی، چگونگی کنترل متغیرهای نامربوط و ناخواسته در موقعیت و چگونگی نوع تجزیه و تحلیل آماری که برای تعبیر و تفسیر روابط بین متغیرهای موجود در شرایط تجربی مورد استفاده قرار می گیرد، بستگی دارد.
در این تحقیق برای هر یک از انواع تحقیقات تجربی (مقدماتی، حقیقی، نیمه تجربی) سه طرح مورد بررسی قرار می گیرد و برای توصیف بهتر آنها از نشانه هایی نیز استفاده شده است که ذیلاً این نشانه ها را توضیح می دهیم:
X= نشانه ای برای وجود متغیر مستقل در تجربه است، نظیر روش ویژه ای از آموزش زبان فارسی (هنگامی که چند متغیر مستقل در تجربه وجود دارد، به Xها اندیسهایی عددی مانند و غیره داده می شود.)
(-)= نشانه ای برای عدم وجود متغیر مستقل یا عدم اجرای آزمون در تجربه است. به عبارت دیگر، خط تیره به جای هر عاملی که قرار بگیرد نمایانگر عدم حضور آن عامل در موقعیت تحقیق است.
T=نشانه ای برای استفاده از وسیله ای از سنجش و اندازه گیری که گاهی ممکن است به عنوان آزمونهای مقدماتی یا نهایی به کار رود، که در آن حالت اگر در طرح، سمت چپ متغیر مستقل قرار گیرد نماینده آزمون مقدماتی و اگر در سمت راست باشد نماینده آزمون نهایی است. (اگر در یک طرح، چند آزمون، چه مقدماتی و چه نهایی به کار رود به T ها اندیسهایی عددی مانند و غیره داده می شود.)
R= نشانه ای برای وجود گزینش تصادفی آزمودنی ها و تقسیم تصادفی آنان به گروههای تجربی و شاهد است. اگر در طرحی از طرحهای تحقیقی، این نشانه وجود نداشته باشد. این بدان معنی است که طرح مذکور از روش گزینش و تقسیم تصادفی آزمودنی ها بهره نگرفته است.
طرحهای تجربی مقدماتی
در گروه طرحهای تجربی مقدماتی می توان سه نوع طرح تجربی را که متاسفانه در مطالعات و تحقیقات تربیتی بسیار متداول است، شناسایی کرد. این طرحها در واقع طرح تجربی نیستند. در تحقیقات تجربی اساس کار بر کنترل و نظارت شدید از متغیرهای ناخواسته و مزاحم در حوزه پژوهش استوار است. اما در طرحهای تجربی مقدماتی اصولاً کنترل و بازبینی این عوامل وجود ندارد، یا اگر وجود داشته باشد، بسیار ناچیز است.
1-طرح آزمون نهایی و یک گروه آزمودنی
این طرح را با استفاده از نشانه هایی که ذکر آنها رفت می توان بدین شکل نمایش داد:
طرح آزمون نهایی و یک گروه آزمودنی
آزمون نهایی متغیر مستقل گروه
T X تجربی
این طرح، بدین گونه است که در آن گروهی از آزمودنی ها را در شرایطی قرار می دهند که به ظاهر فقط یک متغیر مستقل در آن وجود دارد. و پس از پایان دوره تجربه از آزمودنی ها برای تعیین میزان اثر متغیر مستقل، آزمونی به عمل می آوردند.
برای مثال، گروهی از دانش آموزان را در نظر بگیرید که محققی آنان را برای مدتی معین تحت شرایط آموزشی ویژه ای از درس تاریخ قرار می دهد و سپس در خاتمه، توسط آزمونی، پیشرفت آنان را در این ماده درسی اندازه می گیرد. در این جا، محقق توجهی به کنترل و نظارت بر عوامل ناخواسته در موقعیت تجربی ندارد، و احتمالاً سوالهایی مانند ((تا چه حد تجارب ویژه همزمان با آموزش این گروه، یا تجارب گذشته آنان و همچنین میزان انگیزه فراگیری آزمودنی ها در این تجربه دخالت داشته است؟))، برای او پیش نمی آید.
ویژگیهای طرح آزمون نهایی و یک گروه آزمودنی
1-به علت عدم کنترل و نظارت کامل بر عوامل کاهش دهنده ارزش روائی داخلی تحقیق مانند تاریخ، بلوغ و گزینش، یافته ها و نتایج، این دست از تحقیقات روائی داخلی با اعتباری ندارد.
2-می دانیم که اساس و پایه علم بر بنیاد مقایسه و جمع آوری شواهد عینی و تجربی قابل قیاس بنا شده است، اما در این دست از طرحهای تحقیقی، جز در مواردی آنهم به صورت ضمنی و شهودی یا تصوری، امکان مقایسه نتایج وجود ندارد و هیچ گونه مقررات و شرایطی هم برای آن در نظر گرفته نمی شود. بنابراین و با توجه به اصل یاد شده، ضعف مذکور، از درجه علمی بودن این دست از مطالعات نیز می کاهد.
3-یکی دیگر از خصوصیات این دست از تحقیقات، تمایل شدید محقق در به کار بردن وسایل دقیق سنجش و جمع آوری اطلاعاتی، نظیر استفاده از آزمونهای میزان شده است. می توان گفت که این کار محقق در این قبیل از تحقیقات، صرفاً در حکم سرپوشی است که او برای گمراه کردن دیگران بر دیگی پر از اشتباه می گذارد.
4-در این قسمت از تحقیقات، به علت وجود کنشهای متقابل میان متغیر مستقل