دانلود مقاله تشریح دخالت های مرمتی در عمارت چهل ستون قزوین

کاخ چهل ستون قزوین از این جهت که تنها کاخ باقی مانده از مجموعه کاخ های سلطنتی این شهر در زمان شکوفایی و رونق دوره صفویه است، همواره مورد توجه محققین تاریخ هنر و معماری و مردم این شهر بوده است.

و با رشد آهنگ توجه به سوی آثار تاریخی در مملکت، عملیات ویژه تعمیراتی در این بنای ارزشمند به اجرا در آمد و استمرار یافت.

گرچه پیش از این نیز در زمان قاجار در دست حکام و فرمانداران شهر مورد بهره برداری مستمر بود.

در این گزارش سعی شده، تا با توجه به مدارک موجود، سلسله تعمیرات و دخالت هایی که به منظور حفظ این عمارت به انجام رسیده، با در نظر گیری اهداف و سیاست های مورد نظر و با اشاره به انجام دهندگان آن، به صورت نسبتاً مفصلی شرح داده شود.

نخستین گزارش مکتوبی که از تعمیرات بناهای سلطنتی قزوین در دست داریم، مطالبی است که ناصرالدین شاه قاجار در سفر اولش به فرنگ به رشته تحریر درآورده است.

او که در مسیرش از قزوین گذشته، می نویسد: بناها بسیار خراب شده بود.

به باقرخان (سعدالسلطنه) دستور دادیم تا آنجا را تعمیر کلی کند.

سپس در سفر سوم، هنگام بازگشت از فرنگ، در خاطراتش می خوانیم که از تعمیرات خوب سعدالسلطنه تعریف و تمجید می کند.

اگر زمان حکومت سعدالسلطنه و سفر ناصرالدین شاه را در نظر بگیریم، این تعمیرات باید در حدود سال های 12-1306 ه.ق باشد.

که همزمان با ساخت و سازهای نسبتاً وسیع و تعمیرات دیگر قاجاری در قزوین است.

نوشته فرهادمیرزا معتمدالدوله در کتاب هدایت السبیل و کفایه الدلیل نیز اشاره به تعمیر عمارت در سال 1312 ه.ق دارد.

(رکنی) علاوه بر این عمارت، یکی دیگر از بناها موسوم به حیات نادری- از بناهای دوره صفوی- مرمت گردید و در ایوان شمالی مسجد جامع عقیق تعمیراتی توسط سعدالسلطنه به عمل آمد.

این عمارت پس از نوسازی‌ای که به کیفیت آن اشاره خواهد شد، به عنوان فرمانداری مورد بهره برداری قرار گرفت.

در واقع اساسی ترین دخالت در عمارت زمانی به وقوع پیوست که سه قرن و نیم از حیات آن می گذشت.

نوع دخالت تعمیراتی این زمان را در واقع باید تعمیر، تغییر و نوسازی بدانیم که شامل: - افزوده شدن رواق ستوندار آجری دور بنا در طبقه هم کف که نمی دانیم جایگزین ستونهایی شده که پیش از این وجود داشته، یا اینکه به عنوان تعمیرات به طرح ساختمان افزوده شده اند.

- تعویض پوشش شیروانی با نقاشی های زیر آن بر روی چوب در تراس دور تا دور طبقه بالا که قاعدتاً آسیب دیدگی زیادی داشته است.

- نقاشی های دوران صفوی (بویژه لایه های دوم) تیشه‌ای شد و روی آن با نقاشی‌های گل و مرغ به سبک دوران قاجار تزئین گردید و هم چنین تابلوهایی به سبک فرنگ در بدنه دیوارها و طاقچه ها نقاشی گردید و افزون بر آن چند تصویر چهره (پرتره) رنگ روغنی نیز ترسیم شد.

(مجابی 495) - تالار فوقانی و مقرنس های سقف تالار هم کف گچ کاری شد.

- درگاه های فضای هم کف را به دلیل عدم اطمینان از استحکام آنها، تنگ‌تر یا کوتاه تر نمودند.

- حوض آبی نیز در جبهه جنوبی عمارت احداث گردید که در واقع در پی تغییر جهت مسیر آبی بوده که از بیرون به داخل عمارت جریان داشته است.

حوض میان تالار هم کف نیز بلا استفاده ماند و کور گردید.

* مرحوم گلریز در کتاب مینو‌در آورده اند، از سال 1300 خورشیدی به بعد عمارت مذبور در دست فرمانداران بوده و برخی تغییرات در آن داده اند که یکی تغییر راهروی طبقه بالاست و دیگری آنکه دو اطاق کوچک از تالار را جدا کرده به دفتر اختصاص داده اند.

علاوه بر اینها، برای احداث پله جدید، ایوان شمالی را به طور کامل بسته و پله خانه اصلی را کور کردند.

و در ضمن سه ایوان دیگر را بسته، به صورت اتاق در آوردند.

در عکس های قدیمی پیش از مرمت سال 1347 از بخش های گفته شده، به خوبی پیداست که افزوده ها مربوط به اوایل حکومت پهلوی است.

* از سال 1334 خورشیدی طبقه تحتانی عمارت به موزه هنرهای زیبای قزوین اختصاص یافت.

به قول مرحوم گلریز، اشکوب زیرین را در این سال خواستند تعمیر کنند که به دلیل ناآگاهی افراد در هنگام تراشیدن اندودهای گچ، به نقاشی صفوی لایه زیرین ضربه وارد کردند، به طوری که غالب صورت ها عیب کردند.

(گلریز ص609) (البته معلوم نیست که واقعاً این عیب کردن نقاشی ها در این زمان صورت گرفته باشد.

چون در لایه برداری هایی که سال های بعد توسط متخصصین مرمت آثار انجام شد، معلوم گردید که در زمان قاجار برای اندود مالی دیواره ها، بدنه ها را تیشه ای کرده اند تا اندود بهتر بر دیوار بنشیند.

* با تاسیس سازمان حفاظت آثار باستانی ایران به سال 1344، آنطور که از شواهد پراکنده و اظهارات شفاهی پیداست، عمارت چهل ستون در سال 1347 توسط دفتر فنی این سازمان در قزوین، به کارشناسی آقای مهندس علی اکبر سعیدی مرمت شد.

در مقاله خانم محبوبه امیر غیاثوند درباره کاخ های سعادت آباد می خوانیم: «در سال 1347 کف طبقه دوم بنای ارسی خانه (عمارت کلاه فرنگی) به منظور استحکام بخشی و مرمت خاک برداری شد.

پس از خاک برداری، گنبدهایی با خیز کم آشکار شد.

تیرریزی سقف روی این گنبدها و دیوار جانبی صورت گرفته است.

(البته وجود تیرهای چوبی درست بین گنبدها در بالاست.) تصویری نیز از کف باز شده طبقه بالا ارائه شده است.

در تعمیرات این سال، پله هایی که در حدود 45 سال پیش در ایوان شمالی افزوده شده بود، حذف گردید و پله اصلی بنا در گوشه شمال شرقی که کور شده بود، باز شد.

گزارش هایی از تعمیرات بنای چهل ستون قزوین از سال 1353 تا 73 در آرشیو مرکز اسناد سازمان میراث فرهنگی موجود است که در این بخش از آنها بهره گیری شده است.

* نخستین گزارش رسمی نوشته کارگاهی که از عمارت چهل ستون وجود دارد، مربوط به فعالیت های دفتر فنی قزوین در سال 1353 است که به قلم آقای ترکمان در 97 صفحه مصور همراه با نقشه در تاریخ 10/4/1354 تنظیم شده است.

که به واقع باید مفصل ترین و دقیق ترین گزارش از روند تعمیرات این بنا دانست.

فعالیت عمده این سال در دو بخش مرمت معماری و مرمت تزئینات به انجام رسید.

در ابتدای گزارش، درباره سیاست کلی مرمت می خوانیم: «در تعمیرات اساسی می‌بایستی به این نکته توجه شود که این تعمیرات براساس نقشه اولیه بنا بوده و تغییرات بعدی، بنا به وضعیت های مختلفی که دارند به فرم اصلی تبدیل شوند».

و در مورد طبقه هم کف توضیح می دهد که: «ابعاد اصلی سالن 5 گز در 8 گز می باشد که قسمت های پر و خالی آن بر روی یک خط کش بلند چوبی اندازه گیری و عیناً بر روی دیوارها جهت مشخص نمودن دهانه ها منتقل گردیده است.» تعمیرات انجام یافته چنین تشریح می شود: «در اطراف سالن مرکزی (دیوار چهار جبهه سالن یعنی بین سالن مرکزی و اطاق های اطراف) کلاف های چوبی در دو ردیف در ارتفاع پشت کتیبه ها کشیده شده بود که به علت پوسیدگی و عدم عملکرد به تدریج با وقت زیاد، بدون دخالت در نقاشیهای دیوارها، از محل های مختلف خارج گردید.

در ضلع شرقی سالن به جهت باز بودن دهانه های بالای کتیبه، تیرهای چوبی از کف دهانه خارج شد.

بازوی کلاف چوبی ضلع غربی نیز به همان طریق خارج شد.» «به طور کلی خارج ساختن تیرهای چوبی، به جهت وجود لایه های مختلف نقاشی در اطراف محل هایی که تیرها در آنها جای داشت و اغلب این نقاشی ها هنوز مورد مرمت اساسی قرار نگرفته است، با اشکالات متعددی مواجه بود و اغلب برای بیرون آوردن قسمتی از یک تیر، اجباراً تیر در داخل دیوار کم کم خرد شده و خارج می شد تا هیچ گونه ضربه و فشاری به دیوار وارد نشده و باعث صدمات بیش از آنچه تا کنون به بنا وارد گردیده نشود.

پس از خارج ساختن کلیه تیرهای چوبی، برای جوش دادن کلاف های آهن، در قسمت های زیر و بالای محل تقاطع آنها، لازم بود سونداژهایی بشود تا جوش دادن آنها امکان پذیر باشد.

در اینجا نیز این عمل در قسمت های مختلف و مناسب بنا انجام و اطراف سالن در دو ردیف کلاف کشی آهن گردید.

این کلاف‌ها با کلاف کشی اطاق جنوب غربی E که در سال قبل (1352) انجام شده بود مربوط و به وضع اطمینان بخشی به یکدیگر متصل گردیدند.

بعد از کلاف کشی آهن، کلیه محل های سونداژ بسته و در تمام قسمت های کلاف ها و محل های سونداژ شده و بستر تیرهای چوبی، ملات مناسبی از گچ و ماسه تزریق گردید.

کلیه این تیرها بوسیله تسمه های محکم فلزی از بالای دهانه ها به یکدیگر جوش داده شده و متصل گردیده است.

علت انتخاب ملات گچ برای تزریق به جای بتن، وجود ضد زنگ روی تیر های آهن بود که به صورت قشری مانع در هم گرفتن تیرها به وسیله سیمان می شد و از طرفی ملات گچ برای هماهنگی با مصالح قبلی و اصلی بنا و هم چنین عجین شدن کامل آنها مناسب تر به نظر می رسید.

به این ترتیب کلاف کشی آهن در اطراف سالن مرکزی در دو ردیف انجام و این سالن که بار سقف آن نیز در سال های قبل برداشته شده و فشار آن مستقیماً بر روی پایه ها وارد می شود، در حال حاضر به وضع اطمینان بخشی در آمده است».

«از تغییرات اساسی ساختمان به جز بسیاری از دهانه ها که قبلاً باز بوده و بعد مسدود گردیده است، یکی نیز تغییر شکل یکی از دهانه ها می باشد که در اصل کوچک‌تر بوده و در دوره‌های بعد قوس جناغی بازتر گردیده است (دوره دوم صفوی) دهانه اولیه دنباله انحنای قسمتی بوده که در حال حاضر بالای قوس جناغی فعلی قرار دارد.

یعنی قوس جناغی اولیه که خیلی تندتر از جناغی فعلی است و در بالای قوس جناغی دوم کاملاً نمایان است، از طرفین ادامه پیدا می کرده و تا کف اصلی به صورت دهانه بین اطاق ها در می آمده است.

لیکن بعداً این دهانه بازتر شده و یک قوس جناغی کندتر (هفت و پنج دوم) در زیر آن زده اند و چون طرفین آن مانند قوس قبلی به شکل دهانه تا کف ادامه پیدا می‌کرده است، طبیعتاً دهانه از شکل اولیه تغییر کرده و با زیر شده است و در زیر این قوس نیز در دوره سوم بنا (دوره قاجار)قوس دیگری زده شده است.

بنابارین یکی از مسایل مهم، بازسازی فرم اولیه دهانه ها بود که برای این منظور، پس از مقداری پی کنی در حد لازم و برداشتن رگه های اولیه آجر دهانه ها، مطابق اندازه هایی که از وضعیت اولیه دهانه ها در دست است، رگه های بعدی چیده شده و حد زیر کلاف کشی آهن رسانده شد.

در چیدن دیوارهای دهانه سعی کامل شد که دیوار چینی با استفاده از اندازه های داده شده و براساس مدارک و شواهد موجود بنا باشد.

باین ترتیب که نقاشی های اصلی به صورت راهنمای چیدن رگه های جدید مورد استفاده قرار گرفته و به عنوان معیار و ضابطه‌ای دقیق و صحیح برای این کار از آنها بهره برداری گردید».

در ادامه گزارش به تثبیت و تمیز کردن و لایه برداری نقاشیها پرداخته شده که از آوردن آن در اینجا به دلیل طولانی شدن مطلب خودداری می شود.

* از سال 1354 چندین گزارش تعمیرات و هم چنین برنامه ای در دست است فعالیت چشمگیری که از دو یا سه سال پیش آغاز شده بود، همچنان ادامه دارد.

در این سال برنامه تعمیراتی برای بنا در دو قسمت مربوط به معماری ساختمان و نقاشی تهیه شده که امضای غلامرضا محمودی، مسئول دفتر فنی سازمان حفاظت در قزوین را دارد.

برنامه تعمیرات شامل: 1- احیای پله های رابط به طبقه دوم در ضلع شمال شرقی به صورت اصلی آن.

2- برداشتن و آزاد کردن لایه های نقاشی شده در دوره های مختلف و رسیدن به قشر مطلوب و نگهداری آن، می باشد.

مجموع اعتبار در نظر گرفته شده 000/500/1 ریال است.

چهار قطعه عکس نیز ضمیمه این برنامه مرمتی است.

(لازم به توضیح است ، برنامه هایی که در هر سال نوشته شده اند، اجرای آن مربوط به نیم سال دوم یا سال آینده بوده است).

در همین سال به گزارشی از آقای ترکمان به عنوان سرپرست کارگاه تعمیراتی چهلستون قزوین بر می خوریم که مربوط به فعالیت های صورت گرفته در سه ماهه اول سال 1354 است.

وی با اشاره به اینکه ادامه کار لایه برداری در اطاق گوشواره شمال غربی (اتاق ها) شروع گردیده، بقایای مواد الحاقی باقی مانده روی لایه قاجاری این اتاق برداشته شد.

در حین انجام لایه برداری در اطاق G کار ]برداشتن مواد ریز الحاقی روی نقاشی‌ها[ در دیوان شمالی (H) نیز شروع گردید در حالی که سه ایوان دیگر در این زمان هنوز بسته ‌اند.

این ایوان را از الحاقات آزاد کرده اند.

لایه برداری جبهه های خارجی بنا تا رسیدن به نقاشی و رسیدن به آجر برای احیای نمای اصلی، از جبهه جنوبی شروع شده است.

از آقای نعمت الهی متخصص تعمیرات نقاشی بناهای تاریخی نیز گزارش از فعالیت تعمیراتی شش ماهه اول سال 54 وجود دارد، که در واقع تکرار همان گزارش های اشاره شده پیشین است.

* در حالی که کار تعمیر بنا در حال انجام بوده، برنامه‌ای برای ادامه مرمت موزه قزوین نوشته شده که مربوط به سال 1355 (2535 شاهنشاهی) می‌باشد.

در این برنامه ابتدا اشاره شده که تعمیرات اساسی آن انجام یافته وتعمیر نقاشی ها نیز در حال اجرا می‌باشد.

و اما برنامه های پیشنهادی از این قرار است: 1- برداشتن دیوارالحاقی سمت شرق و مرمت نقاشی ها و گچبری در این ایوان.

2- ادامه تعمیرات نقاشی.

3- ترمیم قسمتی از شیروانی و قاب های طبقه دوم.

مجموعاً 000/500/1 ریال برای آن هزینه برآورد شده است.

که قاعدتاً باید در سال 56 برنامه مذبور به اجرا در آمده باشد.

اما گزارشی در این زمینه بدست نیامد.

* در سال 1357 یک صفحه گزارش شامل دو بخش صدمات وارده و برنامه تعمیراتی برای عمارت چهل ستون وجود دارد که در ذیل آن یادداشتی دستی با امضاء و بدون نام ذکر شده: « در مورد چهل ستون که باید فکر اساسی کرد و یک برنامه جامع برایش تهیه دید و به اجراء در آورد، تا بحال شوخی کرده ایم».

در ابتدا می‌خوانیم: الف- صدمات 1- متلاشی شدن پایه های باربر اصلی 2- وجود الحاقات و دخل و تصرفاتی که هیئت کلی بنا را تغییر داده است 3- وجود گرد و خاک و غبار توام با چربی روی لایه های گچی ب- عملیات مرمتی 1- برداشتن دیوارهای الحاقی بین درگاه های طبقه هم کف 2- انجام شمع بندی های ضروری 3- تمیز نمودن پی ها و دنبال کردن گرده اصلی بنای صفوی 4- چیدن پایه ها به شیوه اصلی و تقویت جرزهای متلاشی شده 5- تمیز کردن لایه های گچی در گوشه شمال غربی * در سال 1358 به دو گزارش که اولی برنامه پیشنهادی مرمت و دومی تصویب برنامه و در نظر گیری 000/000/10 ریال بودجه برای اجرای طرح به امضای مهندس باقر آیت الله زاده شیرازی است.

گزارش اول که به قلم آقای مهندس مجابی می باشد، حاوی نکات جالبی است که به چهار بخش تقسیم می شود: 1- تشریح وضیعت بنا و آسیب ها 2- برنامه مرمت پیشنهادی 3- هزینه ها 4- پیشنهاد کاربری مناسب در بخش اول آمده است: «در محوطه باغ جعفرآباد که با نقشه ای شطرنجی شکل به باغات کوچک تر تقسیم شده بود، عمارات متعددی وجود داشته که در واقع یک محله سلطنتی را تشکیل می داده، از جمله این عمارات از هشت بهشت قزوین یاد می‌شود.

با توجه به تشابه زیاد بنای موزه فعلی با عمارت هشت بهشت اصفهان، شاید یکی از اسامی آشنا و مقرون به حقیقت برای این بنا همان هشت بهشت باشد.» «نقاشی های باقی مانده در این بنا شامل سه دوره اصلی و چند دوره فرعی است.

دوره‌های اصلی را می توان چنین نام گذاری کرد: صفویه اولیه، صفویه متاخر و قاجاری، دوره ها فرعی هم در زمان صفویه و هم در زمان قاجاریه در بعضی نقاط بنا به چشم می خورد.» «بنا در دو طبقه احداث شده ولی طبقه دوم آن با وضع فعلی تفاوت زیادی داشته است.

بنا از یک تالار مرکزی و اطاق ها و ایوان‌های چهار گانه اطراف تشکیل شده و بر روی جرزهای قطوری احداث گردیده که در ارتفاع نعل درگاه ها با چند ردیف کلاف چوبی عمود بر هم به یکدیگر بسته شده اند.» «وضع پی سازی بنا خوب است و فقط رطوبت زیاد باغ، نشست هایی را در بعضی نقاط موجب شده است.

زلزله و دخل و تصرفات متوالی به این عمارت لطمات زیادی وارد آورد، ولی با تعمیراتی که بر روی آن انجام گرفته به طور اساسی رفع خطر شده است.» برنامه عملیات استحکامی بدین شرح است: - اتمام کلاف کشی های افقی و عمودی - ترمیم طاق ها و طاق بندهای اطاق های چهار گانه اطراف - ترمیمات موضعی پی ها و دفع رطوبت از آنها - ترمیم نعل درگاه ها - تکمیل جرزهای آجری - ترمیم فرش کف - ترمیم نماهای خارجی و قوس ایوان ها - مرمت نازک کاریهای داخل - تکمیل و مرمت تزئینات و پیش بینی شده که برنامه فوق طی دو فصل تعمیراتی (دو سال) قابل اتمام است.

برای هر فصل 000/000/5 ریال هزینه برآورد می شود.

اما در بند چهارم می خوانیم: «این بنا از لحاظ اهمیت مطالعاتی که دارد و همچنین تقدمی که با سایر آثار صفوی دارا می باشد، می تواند یکی از مراکز مطالعات هنری دوره صفویه در نظر گرفته شود.

بطوری که محققینی که در این موضوع کار می کنند به این مرکز مراجعه کنند و ضمن بازدید از خود بنا و تزئینات آن، مدارک دیگری که در این محل جمع آوری گردیده در اختیار آنها قرار داده شود.

مخصوصاً لازم به یادآوری است به علت ظرافت و آسیب پذیری بیش از حدی که این بنا دارا می باشد، نباید عملکردهایی از قبیل نمایشگاه، موزه و غیره به آن تحمیل نمود.

به عکس، با وجود نقاشی های دوره های مختلف می توان پذیرفت که خود بنا عملاً موزه ای از نقاشی دوره صفوی و قاجاریست.» * ادامه فعالیت تعمیراتی، همچنان در سال 1359 در حال انجام بوده است.

یک برگ برنامه مرمت در سربرگ سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران و یک گزارش مصور نسبتاً مفصل که توسط آقای سیامک کشاورز، باستان شناس دفتر فنی قزوین نوشته شده، امضای آقای مهندس مجابی به عنوان تنظیم کننده طرح را در پای خود دارد.

برنامه مرمت چهل ستون با پیش بینی 000/000/2 ریال اعتبار شامل این موارد است: 1- اتمام کانال کشی بنا 2- مرمت طاق اطاق های جنوب غربی و شمال شرقی 3- مرمت پوشش شیروانی طبقه دوم و ترمیم کارهای چوبی 4- مرمت قوس های چهارگانه ایوان ها 5- تکمیل اندود گچ نماهای داخلی 6- برداشتن الحاقات مضر 7- احیای تناسبات نماهای داخلی و خارجی مطابق وضع اصلی 8- تثبیت و ترمیم نمای داخل و خارج بنا 9- احیای فرش کف و در گزارش نوبت عملیات مرمتی که آقای کشاورز تهیه نمودند، دستاوردها و مشاهدات پس از لایه برداری بدین شرح بیان شده که: «نقاشی های بدنه خارجی عمارت چهل ستون نیاز به پاک کردن، تزریق و تثبیت دارد.

این تزئینات کلاً شامل مینیاتورها و نقش های اسلامی و خطاطی است که مینیاتورهای اصیل دوره اول صفوی به نظر می رسد.

آثاری از تزئینات جاسازی شده نیز در گوشه جنوب غربی موجود است که احیاناً به صورت قبه های طلایی بوده، موجود است.

یک ازاره تزئینی به ارتفاع تقریبی یک متر، نمای بیرونی و را دور می زده است و این ازاره از ایوان های چهار گانه عبور کرده است.

باین لحاظ می توان فضای تزئینی داخل ایوان ها را نیز جزو نمای خارجی عمارت به حساب آورد.

این تزئینات بوسیله سایبان های عمیق چوبی از برف و باران محفوظ نگه داشته می‌شده است.

این ازاره در حال حاضر در دست تعمیرات است و در گوشه هایی که کلاف عمودی عبور می کند، قسمتی از اسلیمی ها برداشته و سپس در جای خود نصب می‌شود.» سایر کارهای انجام یافته در بخش حفاظت از تزئینات عبارتند از: 1- لایه برداری از نقاشی های داخل عمارت 2- گونی بونیکس کردن ترک های ستون ها و سقف عمارت 3- الگو برداری از روی مینیاتورهای موجود جهت مطالعه دقیق در عناصر و شیوه این نقاشی‌ها.

در شرح عوامل تزئینی و نوع آنها، به نقاشی های دیواری و مینیاتوری که دارای مضامینی از طبیعت و انسان است، بوسیله رنگ های زیبا و آب طلا تزئین شده، اشاره شده است.

همچنین بنا درب های خاتم کاری و اروسی‌های زیبایی داشته که اکنون موجود نیست و در سال 1334 از تزئینات این بنا لایه برداری شده و آثار نقاشی دوره های مختلف نمایان گردید.» در بخش دیگری که به اظهار نظر رئیس دفتر فنی اختصاص دارد، توضیحات قابل ذکری درباره ویژگی و آسیب های سازه‌ای به همراه چاره اندیشی در این باره، آمده است که در اینجا ذکر می شود: «بنای چهل ستون در دوره های مختلف دستخوش تغییرات عمده ای شده است که چه در دوره صفویه و چه بعد از آن پادشاهان و امرای وقت هر یک به دلخواه خود دخل و تصرفاتی در بنا به عمل آورده اند، روی این اصل این بنا استحکام خود را تا حدودی از دست داده است که مخصوصاً پوسیدن کلاف‌های چوبی سرتاسری افقی که هر طبقه را مهار می کرد، مزید بر علت شده است.

لیکن غیر از دخل و تصرفات انسانی و پوسیدگی کلاف ها عامل مهم دیگری موجب خرابی نبوده است.

زیرا جنس زمین زیر پی سازی و نوع مصالح و ملات و اسلوب اسکلت بنا به اندازه لازم مقاوم و مطلوب است.

در حال حاضر برای از بین بردن خطراتی که بنا را تهدید می کند، بایستی به عوامل زیر توجه داشت: 1- جبران پوسیدگی کلاف های افقی در هر طبقه 2- جلوگیری از نفوذ آب های جاری باغ به زیر پی 3- احیای جرزهایی که در گذشته تراشیده شده اند 4- دوخت و دوز طاق ها و تویزه ها و قوس ها 5- ایجاد یک سیستم کلاف عمودی 6- و بالاخره مرمت اساسی طبقه فوقانی.

* برنامه مفصل مرمت بنای چهل ستون در سال 1360 که همراه با توضیحاتی درباره آسیب شناسی است، عکس های آن همان گزارش تعمیرات سال پیش است.

این برنامه را که آقای مهندس مجابی در دفتر فنی سازمان در زنجان و قزوین تهیه کرده، به طور کلی به همراه شرح لازم، شامل موارد زیر است.

و در ضمن 000/500 ریال اعتبار جهت خرید مصالح پیش بینی شده است.

به منظور کم کردن رطوبت قشر رسی زیر بنای چهل ستون و همچنین دفع آبهای جاری زیر زمین که به زیر پی ها از شمال به جنوب نفوذ می کند، احداث: 1- کانال زه کشی دور تا دور بنا ضروری است.

30% از این کانال در جبهه شمالی احداث خواهد شد.

2- مرمت تویزه ایوان های چهار گانه به علت شکستن قوس ها، در برنامه قرار دارد.

در حال حاضر سه دهنه از این قوس ها از زیر با دیوارهای الحاقی گرفته شده است که پس از دوخت و دوز ترک های تویزه و تقویت آنها بوسیله قوس کمکی از پشت دیوارهای الحاقی برداشته خواهد شد.

در سال جاری این عملیات در مورد یک دهنه انجام خواهد یافت.

3- شیروانی طبقه دوم به علت شکستن بعضی از اضلاع چوبی و همچنین پوسیدگی ورق ها احتیاج به مرمت دارد.

4- بنای چهل ستون در طول زمان دچار دخل و تصرفات متعدد و زیان آوری بوسیله پادشاهان و حاکمان شده است که در نتیجه اسکلت آجری بنا از هم گسسته است؛ ناچاراً عناصر الحاقی چندی نیز به آن افزوده شده، اینک برای احیای معماری اصیل آن و برداشتن الحاقات ضرورت دارد که در درجه اول یک پارچگی بنا و پیوند عناصر اسکلت اصلی آن تامین گردد و به همین منظور دو رشته کلاف افقی در سطح طبقه بالا و نیم طبقه زیر نصب شده که با کلاف های عمودی در کنج به هم پیوسته شده اند.

در سال جاری یک رشته کلاف افقی نیز در سطح فوندانسیون در برنامه قرار دارد و 30% آن همراه کانال زه کشی اجرا خواهد شد.

این کلاف بتن آرمه خواهد بود.

همچنین سه رشته کلاف عمودی باقی مانده است که آنها نیز تکمیل خواهد شد.

5- مرمت نقاشی های داخلی 90% به پایان رسیده است و مابقی احتیاج به تزریق موضعی و پاک کردن در سطوح کوچکی دارد.

لذا ایجاد زمینه ساده و خنثی (از نظر رنگ) به عنوان متن تمام نقاشی های موجود محسوب می شود، در برنامه قرار دارد.

و از ایوان غربی شروع و به میزان 30% کار تمام خواهد شد.

6- دیوارهای الحاقی و هم چنین پنجره های الحاقی که در زیر تویزه های چهارگانه قرار دارند، بایست برداشته شوند.

در سال جاری یک دهنه از این دیوارها آزاد خواهد شد.

7- نماهای خارجی در حال حاضر دارای نقاشی و چند قاب مینیاتور می باشد که این نقاشی ها و مینیاتورها بایست مرمت و حفظ شوند در حالی که خطوط آجری نما نیز احیا می گردد.

عملیاتی که در این زمینه انجام خواهد شد، مرمت نقاشی های بدنه شرقی همراه با تزئینات هزاره بنا خواهد بود.

8- دو قاب مینیاتور شمالی در سال جاری تثبیت خواهند شد.

9- به منظور مرمت و تقویت پی سازی آجری بنا و هم چنین دفع رطوبت از کف در اطاق مرکزی تا روی سنگ چین پی، خاک برداری و پس از اجرای عملیات تقویتی و مطالعات، کف آجرفرش می شود.

10- نقاشی های داخل ایوان شمالی در سال جاری تمیز و تثبیت خواهند شد.

در گزارش ماهیانه فعالیت تعمیراتی که به تاریخ مهرماه 1360 می خوانیم: 1- کلاف کشی عمودی به طول 10 متر 2- گچ کاری نمای خارجی 4 مترمربع 3- تمیز کردن نقاشی های نمای خارجی 1 مترمربع 4- نصب نقاشی های نمای خارجی 1 مترمربع * اوایل سال های دهه 60 را باید اوج کارهای مرمتی و بخصوص استحکام بخشی در موزه چهل ستون دانست.

که در حال مرور آن هستیم.

برنامه سال 1361 نیز تقریباً مانند سال قبل نسبتاً مفصل و در شش بند به شرح زیر است: 1- ایوان های شرقی و غربی و جنوبی با یک تیغه آجری و نصب ارسی های قدیمی که در حدود بیست سال پیش مسدود شده اند، پس از مرمت کارهای گچی و نقاشی داخل ایوان ها، جا دارد که این تیغه های الحاقی برداشته شوند و قوس جلوی ایوان که اکنون شکسته است، احیا و برای حفاظت ایوان از باران و باد و… از پرده استفاده شود.

30% کار در سال آینده اجرا خواهد شد.

2- کانال زه کشی در قسمت شمالی احداث شده که پس از پوشش و کامل کردن کلاف عمودی و افقی به طرف جبهه جنوبی ادامه می یابد.

20% کار در سال آینده اجرا می شود.

3- ایوان شمالی به طور کلی احتیاج به مرمت کارهای گچی از قبیل پاک کردن و تحکیم لایه‌ها و تزریق و لایه برداری و غیره دارد.

35% کار در سال آینده اجرا می‌شود.

4- در ایوان غربی نمونه ایجاد یک زمینه ساده برای قطعات باقی مانده از گچ کاری و نقاشی های باقی مانده قدیمی اجرا شده است که طبق این نمونه در سایر قسمت ها عمل خواهد شد.

20% کل کار در سال آینده اجرا می شود.

5- خرپای چوبی پوشش طبقه فوقانی پوسیدگی هایی دارد که باید تعویض و مرمت شود و همچنین توفال کوبی زیر و پوشش شیروانی نیز نیاز به مرمت اساسی دارد.

در سال جاری مرمت های موضعی خیلی ضروری انجام خواهد شد.

6- تالار طبقه هم کف و ایوان های چهارگانه پس از پی بندی آماده فرش خواهد شد.

در سال جاری 40% کل کار اجرا خواهد شد.

* آقای مهندس مجابی برنامه ای را در سال 1362 برای بنای چهل ستون تهیه کردند که از نظر کمیته بررسی کلاً تایید شد و با اعتبار 000/500 ریال به اجرا در آمد.

در این برنامه، تصاویری از فعالیت های سال پیش ارائه شده است.

توضیح برنامه بدین شرح است: 1- کانال زه کشی تا میزان 90% به اتمام رسیده است و 10% بقیه در سال جاری به اتمام خواهد رسید.

2- یک پارچگی پی آجری بنا بوسیله یک کلاف بتنی که با کلاف های فلزی قائم کاملاً گیردار شده است، تامین شده و 10% آن باقیست که در سال جاری به اتمام می‌رسد.

3- لوله کشی سیستم حرارت مرکزی نیاز به اصلاحاتی دارد که در سال جاری توسط اداره کل موزه ها با همکاری دفتر فنی قرار است به پایان برسد.

4- ایجاد یک زمینه ساده برای نقاشی های تعمیر شده ضرورت دارد که با استفاده از استاد کاران متخصص اصفهان، در سال جاری 50% آن به پایان خواهد رسید.

5- کف موزه بوسیله قطعات پیش ساخته سبک بتنی، کف سازی می شود.

به طوری که آثار بدست آمده در زیر کف کاملاً محفوظ و هوای بین کف قدیم و کف سازی جدید بوسیله کانال زه کشی تهیه گردد، از قطعات بتنی پیش ساخته دیگری که در حاشیه دیوارها بدون ملات نصب می شوند به عنوان پا طاق استفاده می شود.

این کف سازی به نحوی پیش بینی می شود که در صورت لزوم کلاً جمع آوری گردد.

روی این کف کاشی اخرایی فرش خواهد شد.

در گزارش نوبت تعمیرات این بنا، سال 1362 می خوانیم که کلیه موارد پیش بینی شده در برنامه پیشنهادی به انجام رسیده که و در واقع در پایان این فصل کاری، تقریباً کلیه عملیات مرمت استحکام سازه‌ای، جلوگیری از رطوبت صعودی و تاسیسات بنا به اتمام رسیده و بقیه موارد و احتیاجات باید پی گیری شود.

* برنامه مرمت سال 1363 به دو مورد اشاره دارد: 1- ادامه مرمت زمینه نقاشی های داخلی 2- ادامه کف سازی در ادامه به صورت تفصیلی تر توضیح داده شده که: 1- در بخش هایی از نما که نقاشی ها و زیرسازی آن به کلی فرو ریخته است و همچنین در قسمت های احیا شده بافت آجری بنا، ایجاد زمینه خنثی با گچ به ترتیبی که نمونه آن در سال های گذشته اجرا شده، ضروری است.

در این زمینه فقط خطوط اصلی تقسیم بندی نما و قاب سازی ها نشان داده می شود؛ لیکن زمینه با رویه زبری که پیدا خواهد کرد و همچنین با رنگ خنثی خاکی خود مشخص خواهد شد.

2- کف‌بنا همانطور که ازسال گذشته تصویب‌شد، با شن پرشده و بوسیله کاشی‌های بدون لعاب اخرایی مفروش خواهد شد.

* در برنامه پیشنهادی سال 1365 که توسط آقای مهندس مجابی تهیه شده، و کمیته بررسی نیز آن را تایید نموده، چنین می خوانیم: * 1- زمینه خنثی گچی به عنوان متن تزئینات نقاشی مرمت شده در سال جاری با استفاده از گچ کاران با تجربه سایر دفاتر فنی ادامه پیدا می کند.

در صورتی که از همکاری کارگران سایر دفاتر به صورت مامور استفاده گردد، تالار پایین آماده بهر‌برداری می شود.

2- ایوان های چهارگانه بوسیله چادر برزنت از نفوذ عوامل مخرب جوی محفوظ می گردد.