دانلود تحقیق مطبوعات

مقدمه :

مطبوعات یکی از رایج ترین و شاخص ترین محصولات جامعه صنعتی است.

پیشرفت آن از آغاز قرن 17 با توسعه تمدن غربی وابستگی تاریخی یافته ولی در نیمه دوم قرن 19 و نیمه اول قرن 20 ویژگیهایی یک صنعت بزرگ را به خود گرفته و مصرف مرتب آن دست کم در کشورهای غربی، در میان توده مردم فراگیر شده به صورت نوعی عادت و رفتار اجتماعی در آمده است در دنیای امروز، مصرف روزنامه.

مجله ضابطه ای بسیار گویا برای اندازه گیری میزان پیشرفت و توسعه هر کشوری است.

تاریخ مطبوعات ثابت می کند که این صنعت همیشه توانسته است خود را با نیازهای خوانندگان هماهنگ سازد و دگرگونیهای آن در مورد ساختار ، محیط و شکل مطبوعات بهترین نشانگر ادامه این راه است .

پیشرفت الکترونیک چه در زمینه ارسال خبرها و چه در زمینه های تنظیم و چاپ، امکانات و ابزار یک انقلاب فنی حقیقی را در اختیار مطبوعات گذاشت که وسعت دامنه آن را     می توان با اختراع تلگراف در اواخر قرن 19 مقایسه کرد.

تکمیل دستگاههای چاپ (رتاتیو rotative   ) و حروف چین ( لاینوتایپ linotype  ) نیز افق تازه ای در طریق هماهنگی با جامعه ای که به سوی جلو حرکت می کند به روی مطبوعات گشود.

همچنین چاپ افست  نرمی و برازندگی دلپذیری که امکان آن با شیوه های قدیمی فراهم نبود به مجلات بخشید و هم این ابزارهای فنی به خوبی توانایی آن را داشت که مطبوعات را به عصری نوین رهنمون کند .

البته مطبوعات در ادامه مسیر خود باید بیاموزد که چگونه می توان سیل خروشان رویدادهای تازه در قرن حاضر را مهار کند و در اختیار بگیرد و با گزینش روشهای جدید روزنامه نگاری به چه ترتیب می تواند پاسخگوی کنجکاویهای بشر امروزی باشد.

مطبوعات امروزی بیش از آنچه منعکس کننده انتخاب و عقیده هیئت تحریریه خود باشند

بازتاب افکار و سلیقه های خوانندگان خویشند .

در جامعه امروزی که رسانه های همگانی دیگر از رادیو و تلویزیون گرفته تا سینما و کتاب و کامپیوتر و اینترنت ...

قدم به میدان گذاشته اند و در زمینه نشر ارزشهای اجتماعی با مطبوعات به رقابت برخاسته اند.

با وجود این نمی توان به کلی منکر نیرو و نفوذ مطبوعات شد و تحلیل جنبه های مختلف آن نشان می دهد که هنوز هم مطبوعات به عنوان عامل تعدیل کننده زندگی اجتماعی نقشی ضروری وانکار پذیر دارد و بیش از عوامل دیگر قادر است در تهذیب تمایلات و استحکام پیوند های افراد با جامعه خود یا جوامع بین المللی موثر واقع شود .

تحقیق حاضر با توجه به اهمیت این رسانه مهم در عصر حاضر به تاریخچه و سیر تکامل روزنامه و روزنامه نگاری در ایران پرداخته است.

به امید آنکه این صنعت فرهنگی به رشدکیفی و کمی و جایگاه ویژه خود در ایران برسد .

 

تاریخچه :

برای موضوع مطبوعات به سختی می توان حد و مرزی تعیین کرد چرا که مطبوعات مانند سایر رشته ها و علوم بدون مراحعه به تحول عمومی جوامع ، ساخته و فهمیده نمی شود، همچنین حدود عرصه مطبوعات خواه نسبت به سایر تولیدات چاپی ( مانند کتاب، بروشور ...

) و خواه نسبت به دیگز رسانه های خبری که در اثر پیشرفت تکنیک پیدا شد ( مانند رادیو، تلویزیون، سینما).

مبهم و نامشخص بوده و هست قبل از پرداختن به پیشینه مطبوعات در ایران لازم است تاریخچه ای مختصر از  رشد مطبوعات را در کشورهای غربی مرور کنیم.  ریشه های بلاواسطه روزنامه و صفت روزنامه نگاری را می توان در دوره های زیر تقسیم بندی کنیم : 1- نیازهای جدید خبری؛ از آغاز قرن پانزدهم نتایج یک رشته از عوامل سیاسی، اقتصادی و فکری عطش کسب اخبار را در غرب به نحو قابل توجهی افزایش داد.

رنسانس (تجدید حیات ) و سپس رفرم (اصلاح اجتماعی ) بر کنجکاوی های کسب اخبار افزودند.

2- ایجاد مراکز پستی جدید؛ دولت های بزرگ در امر ارتباطات، امنیت و نظم را به نحو وسیع تری تضمین می کردند، اولین سرویسهای پست دولتی با شروع قرن پانزدهم مستقر شدند.

3- تولد صنعت چاپ؛ گوتنبرگ (آغاز صنعت چاپ سربی در سال 1438) تولید سریع نوشته های خبری را میسر ساخت و به نوشته ها امکان پخش گسترده ای را داد 4- اخبار دستنویس؛ حداقل از آغاز قرن چهاردهم، اخبار به شکل کالائی حقیقی درآمده بود و خبرنگاران برای شاهزادگان یا بازرگانان، سرویس های منظم مکاتباتی دستنویس ترتیب می دادند این اخبار دستنویس به نام ایتالیائی « آویزی AVVISI»  نامیده شد.

5- روزنامه های تک ورقی فوق العاده؛ از پایان قرن پانزدهم، چاپ کنندگان، نشریاتی را به شکل دفترچه های کوچک چهار، هشت یا شانزده صفحه ای منتشر کردند این اوراق خبری از حوادث مهمی مانند جنگ ها، جشن ها و غیره خبر می دادند.

6- اولین نشریات ادواری؛ اولین نشریات ادواری« آلماناکس» نام داشتند که در قرن پانزدهم به چاپ رسید.  7- بقای طولانی اشکال ابتدایی روزنامه نگاری؛ این قبیل روزنامه های ابتدایی حداقل تا سال 1789 شبکه های خبری ای ایجاد کردند که به نحو مفیدی مطبوعا ت چاپی را کامل می کردند.

تاریخچه مطبوعات در ایران؛ در آغازسده پنجم هجری در زمان سلطان محمود غزنوی در غزنین روزنامه ای به نام روزنامه ایام و همنام برخی از جراید عراق و شام وجودداشته که مانند روزنامه اکتای یورنای زمان سزار و به خط دست نوشته و در دسترس، عمومی گذاشته میشد تا کارنامه شهریار عصر را در آن بخوانند.

همچنین در دوره نظامی احتمالا در شهر گنجه جریده ای ادبی مانند اخبار ادبی فرانسه نوول لیترر در دسترس مردم بوده است که در آن افسانه ها و قطعه های نظم و نثر و قصاید ستایشگران هیات حاکمه روز، به خط دست نوشته میشده است.

ولی مطبوعات به معنای امروزی شامل روزنامه و مجله و صحیفه و ماهنامه و هفته نامه، بدون استثناء ره آورد تمدن و فرهنگ اروپا میباشد که از 2 قرن پیش بدین طرف راه ایران را در پیش گرفته اند تا به ما رسیده است.

چرخ چاپ یا مطبعه، نخستین بار در شهر تبریز به کار افتاد و سپس به تهران، دیگر شهرهای بزرگ ایران انتقال پیدا کرد.

بالطبع مطبوعات ارتباط نزدیکی با صنعت چاپ داردو بعد از ورود مطبعه یا چرخ چاپ سربی و سنگی از اروپا به ایران به تدریج به وجود آمد.

در ایران که چند سالی بعد از هند و عثمانی و مصر به تاسیس روزنامه اقدام شد، در آغاز حکم اخبار و کاغذ اخبار و اولین تصویر در نشریه میرزا صالح که نخستین نمونه نوبر این باغ محسوب می شد به تقلید از هندیان به کار می رفت.

ولی در موقع ایجاد روزنامه رسمی دولتی در دوره وزارت میرزا تقی خان، کلمه « وقایع» را مانند نام « دار الفنون» از عثمانیها گرفتند.

و به صنعت « اتفاقیه» اضافه کردند و آن را دومین تصویر نامیدند.

در حقیقت آغاز تاریخ مطبوعات به معنی اعم در ایران باید از 1232 که نخستین اثر چاپی از کتاب در تبریز پدید آمد و یا به طور اخص از سال 1253 شمرد که روزنامه میرزا صالح در تهران انتشار یافت.

فصل اول : تحول جدید در روزنامه و روزنامه نگاری در ایران ناصرالدین شاه که از بابت سفر مجلل آبرومندی به عتبات عراق خود را مدیون شایستگی مشیرالدوله می دانست ظاهرا می خواست وی را وسیله اجرای برخی اصلاحات مهم ضروری برای بهبود اوضاع مملکت قرار دهد.

مقارن این تجدد طلبی اداره روزنامه ها راکه بایستی در این راه رهنما و زبان ارشاد برای مصلحت جویان و خیرخواهان باشد از وظایف اعتضاد السلطنه و حوزه عمل وزارت علوم ثابت او جدا کرد و به مترجم و پیش خدمت خاصه خود حاجب الدوله واگذار کرد.

حاجب الدوله مدتی را در پاریس کارمند وابسته سفارت ایران و شاگرد زبان فرانسه بود.

و بعد از بازگشت به ایران مترجم شاه برای ترجمه روزنامه های اروپا شده بود و بیش از 10 سال عملا با کار خواندن و گزارش مطالب روزنامه های فرانسه تماس دائمی داشت، و در ادامه کارش به تاسیس روزنامه جدیدی به نام « ایران» پرداخت.

شماره اول ایران در یازدهم محرم 1288 به شکلب تازه ایی که بیشتر به مطبوعات دنیای جدید شباهت پیدا می کرد انتشار یافت.

محمد حسن خان حاجب الدوله در همان شماره اول خط مشی و ترتیب انتشار روزنامه را بیان کرده و تعهد کرد که هر ماهی 12 شماره یعنی هفته ایی 3 شماره از این روزنامه را انتشار بدهد.

که در آن اخبار داخلی و خارجی و مسائل علمی و اعلان های تجارتی درج خواهد شد.

همچنین ترجمه برخی از آثار نویسندگان اروپایی به طور پاورقی در آن روزنامه درج شد.

صورت ظاهر صفحه اول ایران درج کلمه ایران در میان نیم دایره ای بود.

انفصال روزنامه از دستگاه دارالفنون و وزارت علوم دارالطباعه خاصه دارالفنون را هم در اختیار روزنامه ایران قرار داد و با توسعه کار روزنامه چاپخانه هم وسعت حوزه عمل پیدا کرد.

در این زمان انجمن تالیف و ترجمه در وزارت انطباعات جدید التشکیل به وجود آمد.

محمد حسن خان حاجب الدوله به دلیل دقت و مواظبت در نظم کار چاپ و انتشار روزنامه بعد از چهار ماه از تاسیس ملقب به صنیع الدوله شد و بعد از یازده سال که شماره مسلسل در « ایران» به رقم پانصد رسید خود را مورد رضایت و عنایت کامل شاه قرار داد و به اعتماد السلطنه ملقب شد.

وی همانند هر مامور سیاسی آگاهی که در خارج از ایران زندگی می کرده با مطبوعات اروپایی تماس داشته به طور یقین از آن چه به نام روزنامه از پیش در پایتخت انتشار می یافته راضی نبود و دلش می خواست در ضمن اصلاحاتی که آرزوی انجام آن را داشت وضع روزنامه و مندرجات آن ها نیز مورد تجدید نظری اساسی قرار گیرد.

این بود که به محض انتصابش به وزاررت عدلیه و به موازات اصلاحات اساسی که در کار رسیدگی به دعاوی از راه تاسیس محاکم منظور داشت نشریه ای به نام «وقایع عدلیه» تاسیس کرد که به طور ماهانه انتشار یافت.

سال بعد شاه به سفر اروپا رفت تا با نمونه های ترقی اوضاع و احوال کشورها و ملت ها از نزدیک آشنا شود.

در حقیقت در این دوره سه موضوع مربوط به روزنامه نگاری در ایران بی سابقه بود : قید عدم دولتی بودن نشریه.

درخواست شرکت مردم در تحریر مقالات تشکیل هیات تحریریه.

از دیگر روزنامه هایی که در این دوره در ایران منتشر شده اند می توان به انتشار روزنامه های نظامی- علمی- اختر- دانش دارالفنون- روزنامه های ولایات اشاره کرد.

در این جا تذکر مطلبی ضرورت دارد و آن خریداری دستگاه چاپ حروف سربی در موقع سفر شاه به اروپا بود که یک دستگاه چاپخانه حروف لاتینی کهنه از اسلامبول خریداری شد که می خواستند روزنامه ایران را با آن انتشار بدهند تا شکل روزنامه عصری پیدا کند.

اما این چاپخانه در ضمن کار خیلی زود شکست و روزنامه ای را که می خواستند با آن انتشار بدهند دوباره با همان چاپ سنگی منتشر شد.

با مرگ ناصر الدین شاه دورانی که پنجاه سال از تاریخ معاصر را در بر می گرفت به پایان رسید.

در طی این پنجاه سال دو جریان متضاد به موازات یکدیگر در یک خط طولانی می گذشت که نوجوانی ناصرالدین شاه را به پیری می پیوست : تلاش برای تغییر اوضاع از حالت عقب افتادگی به صورت تازه کوشش برای نگهداری وضع حاضر و از میان برداشتن عوامل محرک به سوی تقدم و تجدد از نخستین شماره کاغذ اخبار میرزا صالح تا شماره مخصوص روزنامه اطلاع که حادثه قتل شاه را در حضرت عبدالعظیم موضوع سرمقاله قرار داده بود، شصت سال تمام می گذشت.

شصت سالی که با مقایسه روزنامه های هر کشور دیگری مربوط به اول و آخر این مدت از صورت ظاهر تا مطالب مندرجات آنها وجود یک تحول عمیق و وسیع و مفید را در عالم مطبوعات نشان می داد ولی این تحول در ایران به ناچیز ترین مقدار و درجه خود رسیده بود.

«تربیت روزنامه نگار» نکته ای که نمی توان از توجه بدان غفلت ورزید این است که از آغاز تاسیس روزنامه در ایران تا قیام مشروطه به ندرت در آن میان روزنامه نویسی مشغول به کار روزنامه نگاری شد که برای انجام این وظیفه تعلیم و تربیت مخصوص یافته باشد.

از آن برجیس صاحبی که در دوره عباس میرزا برای خدمت فنی در نظام جدید به ایران آمده بود و بعدها هم در ایران به تجارت واردات می پرداخت و جنس انگلیسی میفروخت و سپس در انتشار وقایع اتفاقیه شرکت جست، تا مدیر روح القدس دوره مشروطه که طلبه ای خراسانی بود به یاد ندارم در این فاصله طولانی یک تن که خود را درخارج برای تعهد خدمت مطبوعات از حیث علم و عمل آماده کرده باشد، در میان دهها فردی که از این راه کسب شهرت کرده اند سراغ داشته باشم.

محمد حسن خان صنیع الدوله، میرزا ملکم خان، میرزا حسن خان مشیرالدوله، سید جمال الدین، موید الاسلام و دیگران همه افراد با استعدادی بودند که از راه توجه و تمایل درونی و مطالعه نمونه های چاپی، موجود، خود را به روزنامه نگاری آشنا کرده و بدان پرداخته بودند.

میرزا ملکم که قدیمی ترین نویسنده رسالت سیاسی بود، با وجود تحصیل در اروپا و تسلطی که بر تفسیر و تشریح عامه پسند موضوعات و مسائل سیاسی داشت نشنیده ام که در دوره روزنامه نویسی دیده یا تمرین عمل روزنامه نگاری در اروپا کرده باشند.

سید جمال الدین تربیت شده مدارس قزوین و عتبات و اسلامبول که یکی از بنیانگذاران مطبوعات ملی مصر محسوب می شود و در تاسیس جراید : مصر و کوکب الشرق و التجاره و در تحریر الاهرام سهمی داشت، تنها از راه مشاهده و مطالعه نمونه های چاپی عصر خود بدین هنر راه یافته بود.

از صدها شاگردی که طی 150 سال برای تحصیل معارف جدید و کسب معرفت لازم درباره مشاغل و هنرهای عصری به اروپا رفتند و سرگذشت غالب آنها را در 1312 برای تحریر تاریخ اعزام مد نظر است در آن میان نام یک تن نیست که به قصد آموختن فن روزنامه نگاری به اروپا فرستاده باشند.

غالبا تمایل و جرات اقدام به این عمل در نتیجه انس نظر با نوشته های چاپ شده در صفحات روزنامه ها پیدا می شد.

پیشرفت مطبوعات ایران از 1253 تا 1313 یعنی در مدت شصت سال چندان تند و درخشان نبود و این کندی در تحول، مانع پیشرفت بروز افراد شایسته و متحرکی بود که قادر به ایجاد تغییر وضع سیاسی در کار روزنامه نگاری باشند.

فقدان سیاست ثابتی که تبلیغ آن و یا دفاعش ضرورت پیدا کند، جدایی روزنامه و مندرجات آن از زندگانی مردم، وابستگی کلی آن به دستگاه دیوان و به خصوص شاه قاجار، تنگی مجال بحث و تحریر و اختصاص آن به ستایش و یا گزارش امور شخص سلطان عصر نیازی به نویسنده متفکر و ناقد و نکته سنج برای عرض مشکلات اجتماعی و سیاسی باقی نمی گذاشت و از این رو در میان جراید ایران و خارج نقطه اتصال و ارتباطی وجود نداشت.

فصل دوم : دوره های روزنامه نگاری از سالی که نخستین روزنامه به وسیله میرزا صالح شیرازی بنیان گذار مطبوعات ایران در عهد محمدشاه قاجار انتشار یافت.

تا زمان حاضر، در فواصل این مدت دراز اوقاتی خالی از روزنامه وجود داشته که احیانا از ده سال تا چند روز از هفته قطع انتشار روزنامه می شده است.

چنان که در میان تعطیلی کاغذ اخبار میرزا صالح و نشر وقایع اتفاقیه بیش از ده سال فاصله وجود داشت و در حادثه هفدهم آذر معروف این فاصله از دو سه روز نگذشت.

در حقیقت بعد از وقایع اتفاقیه تاریخ مطبوعات ایران از استمرار وجود روزنامه و مجله برخوردار بوده و هر وقت مانعی در راه انتشار به وجود می آمده در انتظار رفع مانع و تجدید عرض وجود بوده است.

برای اینکه بتوان این تحول و تغییر را بهتر طبقه بندی کرد و به عوامل موجب تغییر وضع و کیفیت تغییر و نتایج حاصل از آن پی برد، این دوره تاریخ را به چند قسمت باید تقسیم کرد : عصر ناصری- عصر مظفری- عصر مشروطه- عصر احمدی- عصر پهلوی.

«عصر ناصری» عصر ناصری ظاهرا با انتشار وقایع اتفاقیه آغاز می شود.

ولی در مقدمه آن باید از کوشش های میرزا صالح شیرازی برای جلب چاپخانه سربی و سنگی و انتشار کاغذ اخبار به نیکی یاد کرد و او را از بنیانگذاران عمل روزنامه نگاری در ایران شناخت.

روزنامه های معروف عصر ناصری عبارتند از : وقایع اتفاقیه- وقایع- دولت علیه ایران- علمیه دولت علییه-ملت سنیه ملّتی که به ترتیب در امتداد سالهای 1268 هـ تا 1288 هـ در پی هم انتشار یافته اند «عصر مظفری» عصر مظفری که از 1314 تا 1324 امتداد پیدا می کند علاوه بر روزنامه های ایران ناصری که به عنوان ایران سلطانی و ایران انتشار می یافت و حبل المتین که انتشار آن از عصر ناصری تا عصر پهلوی هم امتداد یافت، دهها روزنامه هفتگی و ماهیانه و روزانه انتشار یافت که معروفترین آنها دو روزنامه تربیت و ادب بود که این یک در تبریز و مشهد و تهران و آن یک تنها در تهرانه به طور متوالی انتشار یافت.

روزنامه های عصر مظفری در تبریز وتهران بیش از جراید عصر ناصری از آزادی گفتار و وسعت حوزه بحث برخوردار بودند.

رقابت رجال درباری طراز اول مانند : امین السلطان، امین الدوله، مشیر الدوله عین الدوله با همدیگر و کوششی که برای کسب مقام و منصب و مزید ثروت و حوزه نفوذ معمول میداشتند به این وسعت حوزه بحث قلمی می افزود و چنین تصور می شد که اینان علاوه بر استفاده از حوزه دربار برای مقابله باهم، اوراق مطبوعات عصر مظفری را هم جلوه گاه این معارضه قرار داده بودند.

بنابراین هر وقت مقاله ای در انتقاد مسئول امری در یکی از روزنامه های داخلی یا خارجی انتشار می یافت چنان پنداشته می شد که محرک بر نشر آن مقاله طرف مخالف این مسئول امر است.

روزنامه های عصر مظفری بیش از اسلاف خود از امور مربوط به دربار و دیوان به بازار و مدرسه و مکتب می پرداختند و می کوشیدند رضای طبقه مدرسه دیده و کاسب و پیشه ور را در ضمن نوشته های خود به دست آورند.

انجمن معارف که مرکز تشکیلات مشرف بر امور مدارس نو بنیاد عصر مظفری بود، زبان حال علی حده ای داشت و غالب معلمان و مدیران این مدارس از نویسندگان معروف آن عصر بود.

تمایل مردم به واسطه تحول وضع نامطلوبی که از مداخله روسهای تزاری در کارهای داخلی به طور روز افزون خار درون چشم ایشان همی بود، به سوی تغییر وضع سیاسی و آزادی بیشتر محسوس بود ولی فقدان جمعیت متشکل سیاسی منظم که بتواند این تمایلات را در یک گرایش و توجه مرتبط و منظمی جمع آورد و به سوی هدف مشترکی سوق بدهد، مانع بزرگی برای رشد فکر سیاسی و تربیت اجتماعی مردم بود.

رقابت روس و انگلیس در برخورداری بیشتر از منابع اقتصادی و منافع اکتسابی ایران در تقویت رقابت میان رجال دولت بی اثر نبود در نتیجه هر یک از آنان به طرفی بستگی پیدا می کردند.

نفوذی که اینان در وضع تحریر مطبوعات فارسی و داخل داشتند به طور غیر مستقییم روزنامه ها را هم از توجه به سوی مصالح این دو حریف بر خلاف رغبت و هدف خود، ندانسته و چشم بسته در پی می کشید.

در صورتی که مطبوعات فارسی عصر مظفری را در معرض مطالعه و مقایسه قرار دهیم روزنامه تربیت و ادب در ایران و روزنامه پرورش در مصر در مقام اول از شایستگی و برازندگی قرار دارند.

با این تفاوت که پرورش به حکم انتشار در محیط آزادتر و تحریر به قلم جوان پرشوری که از فرهنگ وتمدن غربی سهمی بیشتر گرد آورده بود شورانگیز تر و جالب تر اتفاق افتاده بود.

اواخر دوره مظفری که عین الدوله بدون کسب حمایت و پشتیبانی دولتین رقیب می خواست با کمال قدرت استبدادی نفسها را در سینه ها خاموش کند، طرفداران میرزا علی اصغر خان اتابک که یکبار امین الدوله را با توطئه و دسیسه از پارک ملکی او در دروازه شمیران به لشت و نشای گیلان فرستاده بودند تا راه برای صدارت دوباره امین السلطان گشوده شود.

در این موقع هم برای افکندن عین الدوله در صدد بودند از همه عوامل موثر که علما و تجار و طلاب و مطبوعات باشند استفاده کنند.

چون اظهار نظر از راه روزنامه علنی میسر نبود به شب نامه نویسی پرداختند.

چند تن از افرادی که با جراید همکاری داشتند متهم بدین جرم محبوس و به خارج از تهران تبعید شدند.

مجد الاسلام کرمانی مدیر روزنامه ادب تهران و شیخ یحیی کاشانی از نویسندگان و میرزا حسن رشدیه از فرهنگیان و میرزا آقا نفتی از طبقه بازرگانان بدین سرنوشت نامطلوب دچار شدند.

روزنامه های عصر مظفری که در داخل کشور منتشر می شدند، و مردم را به چند موضوع مهم که عبارت از تعلیم و تربیت- تمدن جدید- عدل و قانون- نظم و ترتیب- عبرت از کار ژاپن- تذکر مفاخر قدیم- دعوت به اخوت اسلامی و معرفی سیاست روس و انگلیس در آسیا باشد دعوت می کردند.

«عصر مشروطه» چنان که در بخش گذشته اشاره شد در دوره سلطنت مظفرالدین شاه نسبت به روزگار پدرش توسعه و حرکت و برکت بیشتری نصیب روزنامه نگاری در ایران شد و اوراق جراید فارسی از داخل و خارج توانست چشم و گوش خوانندگان خود را بگشاید.

مردان فاضل و ادیب و صاحب قلم شیوا و دارای معرفت و تجربه کافی در این کار به انتشار جرایدی همچون ادب و تربیت و حکمت و ثریا و پرورش و حبل المتین همت گماشتند و از این راه افرادی مستعد و صاحب قلم و روشن بین را بدین کار آشنا کردند که بعدا مطبوعات صدر مشروطه از بینش و دانش آنان در این راه مایه فکر و عمل بر گرفت.

موضوع دخالت روس و انگلیس در اوضاع ایران که از عهد سلطنت آغا محمد خان آغاز و در روزگار ناصر الدین شاه به سرحد کمال خود رسیده بود در زمان مظفرالدین شاه به صورت دخالت مستقیم و مشهود در آمد.

این امر طوری در طبقات مختلف مردم کشور سوء اثر بخشید که از شاه و ولیعهد گرفته تا چوبدار مرزنشین و قصاب بازار تهران و پیشوایان و پیروان افکار مذهبی کهنه و نو را به جلب نظر عنایت و حمایت یکی از این دو عامل شور بختی ایران بر می انگیخت.

غرض از تفصیل این مطلب روشن نمودن وضع روحی و فکری و احساسی مردم کشور در آستانه تحول غیر مترقب و تبدل ناگهانی وضع سیاسی ایران بود.

پس از اینکه نهضت مشروطه به تاسیس مجلس شوری در 13 جمادی الثانی 1324 و اعلام حکومت مشروطه در 32 منتهی شد.

درخلال حدوث این دو امر یک حالت انفجار روحی در جامعه ای پدید آمد که تا آخر این روزهای مبارزه برای تحصیل آزادی و اصلاح امور مملکت هنوز به مفهوم واقعی حکومت مشروطه یا پارلمانی وقوف کامل نداشت.

بلکه استقرار دستگاهی را میخواست که عدالت را بر وفق احکام دین اسلام تامین و اجرا کند و آنچه را که در مدت پنجاه سال از زبان و نوشته داعیان اصلاح و تجدد و تحول در این زمینه شنیده و خوانده و درباره آن اندیشیده بود، از مرحله دارالشوری و مصلحت خانه و مجلس قانونگذاری نمی گذشت که از طرف پادشاه برقرار می شد و اعضای آن هم از طرف او اختیار میشدند.

در موقع اعلام مشروطه روزنامه های ایران و اطلاع از جریان سابق عهد ناصری هنوز منتشر میشد و روزنامه ملی تربیت سال یازدهم انتشار خود را می گذرانید و در داخل و خارج کشور از موقعیت ممتازی برخوردار بود.

روزنامه مظفری در بوشهر و روزنامه الحدید در تبریز حبل المتین در کلکته و حکمت و چهره نما در مصر و ضمیمه فارسی روزنامه ارشاد در باکو انتشار می یافت.

فاصله میان افتتاح مجلس در ماه شعبان 24 و تصویب نظامنامه اساسی در ذی القعده از همان سال 1324 هجری قمری در ماه های رمضان و شوال دوره کار مجلس بود که حدود اختیاراتش هنوز درست شناخته نبود.

نظامنامه اساسی که تصویب شد و انتشار یافت آزادی گفتار و انتشار جراید و تحریر را تضمین نکرده بود.

بعد از افتتاح مجلس صورت مذاکرات وکلا در دفتری یا روزنامه ای به چاپ نمی رسید و احساس نیاز به ایجاد جریده ای میشد.

امتیاز این جریده در نتیجه به فرمان شاه به نام میرزا حسن مجتهد صادر گردید.

که به صورت روزنامه یومیه ای در آمد که علاوه بر صورت مذاکرات مجلس مشتمل بر مقالات سودمند و مطالب دیگر و حتی اعلانات بود.

روزنامه مجلس از حیث قطع و انتشار و نحوه عرض مطالب و کیفیت طرح موضوعات وزین ترین روزنامه های قبل از کودتای باغشاه بود.

صدور امتیاز چاپ روزنامه مجلس سد دیرینه استوار استبدادی را شکست و راه را برای اعطای امتیازهای دیگر گشود.

اجازه انتشار ندای وطن به نام مجد الاسلام کرمانی انتشار تمدن به اسم مدبر الممالک هرندی از حوادث سال 1324 بود و این هر دو پیش از اعلام آزادی قلم از طرق قانون، در اثر نفوذ روح تحول و انقلاب پروانه نشر به دست آوردند.

روزنامه حبل المتین به مدیری سید حسن کاشانی و روزنامه صبح صادق به صاحب امتیازی موید الممالک قاجار هر دو به طور روزانه انتشار یافتند.

1287 روزنامه صور اسرافیل که اندکی بعد از صبح صادق انتشار یافت، روزنامه انتقادی تندرویی بود که خوانندگان فارسی زبان را با شیوه نقد و طنز روزنامه ترکی ملانصرالدین باکو در تماس نهاد.

اگر کسی به آثار خارجی منتشر در سالهای 1905 تا 1906 که مقارن با روزگار ظهور و استقرار حکومت پارلمانی در ایران بوده و نسبت به اوضاع جاری این کشور اظهار نظر میشده مراجعه کندخواهد دید که این سرعت تحول و قبول و ابراز کفایت و مقاومت در برابر بدخواهان داخلی و خارجی تا چه درجه اعجاب جهانیان را برانیگخته بود.

سال 1325 برای مطبوعات دوره مشروطه سال خیر و برکت و اهمیت و مبارزه و فعالیت بود.

از هفتاد و هفت روزنامه ای که در این سال انتشار یافته و آماری تقریبی از آنها برگرفته ایم، چهل و هشت روزنامه در پایتخت و هشت تا در اصفهان و هفت تا در رشت و سه روزنامه در همدان چاپ می شد و شهرهای مشهد و شیراز و یزد و کرمانشاه و ارومیه و انزلی به هر کدام یک روزنامه می رسید.

سهم تبریز از اصفهان و رشت کمتر بود و پنج روزنامه جدید در آن شهر انتشار داده بود در صورتیکه بعضی از روزنامه های سال پیش هنوز به حال انتشار باقی بودند.

«عصر احمدی» با تغییر وضع حکومت در ایران از استبداد صغیر به عزل محمد علیشاه و ایجاد دوباره مشروطه رشته های دیرینه که اوضاع و احوال کشور را به ریشه های کهنه استبدادی می پیوست قطع شد که زندگی سیاسی تازه ای را آغاز کرد در این موقع که هماهنگی بیشتری میان عناصر مختلف و در حرکت و مبارزه برای تحکیم اساس مشروطیت به وجود آمده بود.

کوشش استبداد متوجه به کمک از سیاست خارجی و کشورهای غربی برای تشدید منافع مستبدان شد.

روزنامه ها در این مدت زبان حال احزاب اعتدال و دموکرات و اتفاق و ترقی بودند و در حدود سیاست حزبی خویش از سیاست دولت و دفاع و یا انتقاد می کردند.

پس می توان گفت با شروع عصر احمدی دولت و روزنامه ها در برابر یکدیگر موضع گرفتند.

با گذشت زمان آزادی به دست آمده به وسیله مشروطیت رنگ خود را از دست داد و روزنامه های ایران که در پناه اعلام حکومت مشروطه به وجود آمدند و در مسیر ایام اوج و فرود جنبش مشروطه از آن پیروی کردند و در راه آزادی قربانی ها دادند به تدریج استقلال عمل و قدرت ارشاد و اعتماد مردم را ازدست دادند.

و سرانجام از مقام ارشاد و انتقاد دولت ها تا درجه حمایت از مصالح دولتها و کارهای ناروای آنها پایین آمدند.

«عصر پهلوی» مرحله اول : دوره رضاشاه پهلوی از آذر 1304 تا شهریور 1320 شانزده سال دوره تمرکز در دست رضاشاه است.

در این دوره مجلس حالت تسلیم و فرمانبرداری را نسبت به شاه در پیش گرفته بود که سه قانون راجع به مطبوعات از تصویب مجلس گذشت که اولی و دومی درباره تعیین اعضا « هیات منصفه » و سومی راجع به جلوگیری از اشاعه افکار اشتراکی و تبلیغات کمونیستی بود.

شک نیست ترس از مجازاتهایی که در این سه قانون پیش بینی شده بود مطبوعات را وادار میکرد که خط مشی محافظه کاری را در پیش بگیرند و خود را موافق دولت نشان بدهند.

و علنا روزنامه ای که حقایق را بنویسد پیدا نمی شود سانسور بوسیله شهربانی اعمال می شد و روزنامه ها بدون اجازه آن اداره حق نشر هیچگونه مطلبی را نداشتند.

مهمتر اینکه تمام مطالب و مقالات قبل از چاپ تحت کنترل قرار می گرفت و هر کدام که مهر «روا» می خورد قابل چاپ و نشر بود و کار تا آنجا پیش می رود که درج « وحدت مطلب» و « تیتر واحد» در جراید باب می شود.

مدیران روزنامه هایی که مخالفت می کردند محبوس و با شکنجه و آزار در زیر دیوارهای مجلس تهران مقتول می شدند.

چنانکه فرخی یزدی با تزریق آمپول هوا در شهربانی کشته شد.

آزادی قلم مقوله ای فراموش شده بود.

سانسور از مقالات گذشته و به کلمات تسری یافته بود، بدین ترتیب در این دوره پایه های « سیاست ارشاد مطبوعاتی » نهاده شد این واقعه زمانی روی داد که فعالیت و انجمن «پرورش افکار » جریان پیدا کرد.

انجمن پرورش افکار بر طبق تصویب نامه دولت تاسیس شده بود و هر ماه سخنرانیهایی در زمینه های مختلف برگزار می کرد.

وضع مطبوعات و روزنامه نگاران و مدیران روزنامه ها چنین بود تا در شهریور 1320 که متفقین در جنگ جهانی دوم به ایران حمله کردند و رضا شاه ودار به تسلیم شد و استعفای خود را اعلام کرد.

مرحله دوم : ه سلطنت محمد رضاشاه پهلوی : با اخراج رضاشاه ار کشور بر اثر فشار خارجیان، تدریجا حاکمیت ملی به مجلس شورای ملی منتقل شد.

و نطق آزاد گردید و به تبع آزادی نطق، آزادی قلم نیز تامین گردید.

روزنامه ها حتی آنها که وابسته به دستگاه دیکتاتوری بودند به شرح فجایع سلطنت رضاشاه و پسرش پرداختند و جنایات آنان را افشا کردند.

در این حال مردمی که از شدت سکوت نزدیک بود لال بشوند با عجله هرچه گفتنی داشتند به بیرون ریختند.

در 1321 نوعی اتحادیه مطبوعات تشکیل شد که از آزادی روزنامه ها که بتدریج جان می گرفت دفاع کند در ضمن از لحاظ سیاسی تمایل به چپ گردید.

این مسئله با ظهور جبهه آزادی که در تیرماه 1322 توسط گروهی از نشریات میانه رو و جناح چپ پا گرفته بود به جانب سیاست روسیه متمایل شد.

کم کم با رشد احزاب و مطبوعات، هر حزب دارای مطبوعات خاص خود شد.

مطبوعات غیر حزبی هم ناگزیر به متابعت از رعایت تمایلات عامه مردمی شدند.

مطبوعات در ماجرای ملی شدن صنعت نفت شایستگی بسیار نشان داد.

از جمله اینکه در زمان مصدق 373 روزنامه موافق و مخالف منتشر میشد بطور خلاصه عصر دولت مصدق را می توان عصر آزادی مطبوعات ایران دانست.

ولی کودتای 28 مرداد به نهضتی که ملت ایران بعد از شهریور 1320 با تلاشی بسیار آغاز کرده بود پایان داد.

مرحله جدیدی در تاریخ ایران آغاز شد و یک ربع قرن خفقان و استبداد و تسلط عوامل اجنبی پیش آمد.

به مرور مطبوعات تعطیل شدند و باقیمانده ها تحت سانسور شدید قرار می گرفتند.

دکتر فاطمی وزیر امور خارجه دولت مصدق و مدیر روزنامه باختر امروز تیرباران شد و کریمپور شیرازی مدیر روزنامه شورش با نفت به آتش کشیده شد.

با گذشت زمان بر اختناق و فشار مطبوعات شدت می گرفت با روی کارآمدن هویدا به سمت نخست وزیری به مدت 13 سال، مطبوعات سابقه و دوره سیاهی را گذراند و بدین وسیله خود سانسوری رایج شد.

روزنامه ها از چند قسمت ترکیب میشد که یک قسمت به اخبار خاندان سلطنت و عکسهای شاه اختصاص داشت قسمت دیگر مربوط به آگهی های تسلیت و اعلانات ترحیم و از همه مهمتر آگهی های تبریک پست و مقامها و شادباش های خاص به شاهنشاه بود.

قسمت سوم رپورتاژها را به همراه داشت هر یک از مسئولین مملکت گزارش مفصلی از اقدامات انجام شده و موجود در برنامه میدادند.

رویهمرفته سانسور وحشتناکی که پس از کودتای 1332 و سرکوبی آزادیخواهان، بر همه مظاهر و فرهنگ ایران استیلا یافت.

از طریق اداره مطبوعات فرمانداری نظامی و ادارات متعدد و یا مقامات وزارت اطلاعات و دفتر نگارش وزارت فرهنگ و هنر اجرا می شد این وضع تا مراحل ابتدائی انقلاب اسلامی باقی بود.

از جمله روزنامه هایی که در این عصر منتشر میشد می توان به عنوان های زیر اشاره کرد :